Кокшетау аймагында таралган саныраукулактар

С.Р. Шварцманның зерттеулерінің көбі Қазақстандағы агариттік саңырауқұлақтарға арналған. Ақмола облысында бірнеше саңырауқұлақтардың түрлерін тауып анықтаған. (1945ж.) "Қазақстандағы жеуге жарамды және улы саңырауқүлақтар" кітабында автор қалпақты саңырауқүлақтардың 26 түріне, олардың таралуына жалпы сипаттама берген. Кейін (1962ж.) С.Р. Шварцман Қазақстандағы ландшафты - географиялық зонадағы микофлораның ерекшеліктеріне сипаттама беріп, көп тараған түрлеріне мысал келтірді.

А.Л. Лебедева (1949ж.) "Определитель шляпочных грибов" атты еңбегінде Іеріоtа сатрrestris, сонымен қатар Рluteus salicinus сияқты саңырауқұлақ түрін сипаттаған.

Н.Ф. Писарева (1969ж.) зерттеулерінде сапрофиттермен жабайы әсімдіктердің паразиттерінен Ақтөбе облысында кездесетін 40 түрін енгізсе, З.М. Вызова Іле - Шу тауларындағы қалпақты саңырауқүлақтардың 8 түрін тіркеген.

Іле - Алатауындағы мнкофлораның тарихы мен қүрылымын анықтағанда, Б.Қ. Қалымбетов (1969ж.) Аgагісаlеs қатарының 12 түрін көрсетті.

Қазақстанның облыстарында жеуге жарамды және улы саңырауқүлақтардың таралуы жайлы М.Н. Лихачева мен М.Н. Лихачевтардың (1978ж.) атақты брощюросында жазылған. Бірақ кейбір мәліметтер мен анықтамалар қате берілген.

Флористикалық зерттеулерде қалпақты саңырауқүлақтар көбіне жай ғана зерттелген, ал олар жайлы мағлүматтар "Тізімдер" мен "Флораға арналған материалдарда" жарияланған. Онда көбіне белгілі түрлері тіркелген. Кейбір жиі кездесетін түрлері кездесткен. Алайда олардың дүрыстылығы дәлелденбеген.

1970 жылдан бастап Қазақстанда  агарикалық саңырауқүлақтардың  жоспарлы түрде зертелуі басталды. Осы зерттеу нәтежесінде Д.И. Самгина  мен Т.А. Намның бірнеше мақалалары  жарық көрді. Сонда Д.И. Самгина (1971) Солтүстік Қазақстанда және Көкшетау  облысындағы кездесетін агарикалық  саңырауқүлақтардың 67 түрін анықтайды. Онда Аmanita туысының түрлерін және Тгісһоіотаіасеае түқымдастарын республикада бар деп жазған.

Бүгінгі күнде Қазақстанда агарикалық саңырауқүлақтардың 188 түрі анықталып, оларды 52 туысқа, 8 түқымдасқа топтастырған. Ең көп тарағаны Тгісһоіотаіасеае түқымдасы (28 туыс, 98 түрі бар), Воіеіасеае (7 туыс, 28 түрі), Атапііасеае (3 туыс, 26 түрі бар) түқымдастары. Бүлар бүкіл саңырауқүлақтардың 80, 94 % қүрайды. Рахіllасеае, Сотрһіdіасеае, Рһоdорһуllасеае түқымдастарында 1-2 туыс, 2-6 ғана түрлері бар. Бүл олардың яғни түқымдастардың туыстарының санының аздығына байланысты. Тriсһоlоmаtасеае түқымдасы өзінің көптеген туыстары мен түрлері арқылы танымал. Бүл заңды, себебі көлемі жағынан зор түқымдас және негізінен солтүстік жарты шардың шағын зонасында таралған. Туысқа жататын түрлер әркелкі. Кейбір туыстар түрлерінің көптігімен танылса, кейбірі танымал емес. Бүл түрлердің экологиясына байланысты.

Жаңбыршылардың 106 түрін анықтап 39 туыс, 10 қатар, 17 түқымдасқа топтастырған. Бүлардың барлығы тек Қазақстан аймағында ғана кезігетін эндемпктер. Олардың басым көпшілігі шөлді аудандарда таралған. Афиллофоралықтардың 204 түрін анықтап, 70 туысқа топтастырған.

1.2 Саңырауқұлақтардың  морфологиялық-анатомиялық құрлысы

Саңырауқұлақтар сырт пішіні және физиологиялық атқаратын қызметі жағынан әр түрлі организмдер. Алайда басым көпшілік саңырауқұлақтарға үқсас белгі болып, вегатативтік денесі тарамдалып матасқан гифалар- жіпшелер жиынтығы миңелийлерден түруында.

Гифа - саңырауқүлақтардың негізгі морфологиялық қүрылымы. Ол цилиндр пішінді түтік. Саңырауқүлақ гифасы апикальды, яғни үшынан үздіксіз өсуімен сипатталады. Гифа негізінен бойлай оседі. Гифалардың жуандығы 1-10 кейде 20 мкм- ге, кейде 160-170 мкм-ге дейін болады.

Гифалар саңырауқүлақтардың біреулерінде тармақтанып, бүтақтанып көлденең перделерге болініп коп клеткалы (септалы) болып келсе, екінші біреулерінде перделерге бөлінбей, коп ядролы сифонды қүрлысты балдырларға үқсаса, клеткалы қүрлысы жоқ (септасыз) көп ядролы болып келеді.

Саңырауқүлақтарда клетканың толық және толық емес бөлінуі болады. Толық бөліну жағдайында клетка қабықшасы жаңа пайда болған клетканы толық қаптап жатады. Мүндай жағдайда клетка бір- бірінен ажырап кетеді. Толық емес бөліну жағдайында клетканың саңылаулары болады және жаңа пайда болған клеткалар ажырасып кетпейді. Гифа қабықшамен қапталады. Мүндай жағдай көбінесе аскомиңеттер мен базидиомиңеттерде және деитромиңеттерде байқалады. Гифалар бір-бірімен матасып гребниңа немесе мицелий түзеді.

Мицелий - саңырауқүлақтардың вегатативтік денесі күрделі қүрлысты матасқан гифалардан қүралған. Мицелийдің бастамасы спораның өнуінен басталады. Мицелий өсіп қауым қүрайды. Қауым негізгі гифалардың жоғарғы үшынан өсіп, оның жан-жаққа тармақтануынан қүралады.Төсемікте шфалардың өсуі аналық клетка кіндігінен жан-жаққа таралу арқылы болады. Сөйтіп төсемік мицелийін және одан шығып жататын кеңістік мицелийін күрайды. Қауым морфологиялық қүрлысы және физиологиялық атқаратын кызметі жағынан әртүрлі, тіпті бір түрдің ішінде де ерекшелігі бар. Олар негізінен өсу жылдамдығына, тарамдалу түріне, клетканың үзындығына, пішініне қарай төсемік және кеңістік мицелийлері болып, сонымен қатар бірінші, екінші, үшінші және т.б. ретті, бүтақтануына қарай да бір-бірінен ажырытылады.

Қауымның осунің 3 фазасы болады: 1. Спорадан жан-жаққа тарамдалып алғашқы біркелкі радиальды қүрлысты өскенге дейінгі фаза. 2. Ұзарып тез

өсу фазасы. 3. Қауымның өсуіне байланысты оның үзарып осуінің жетілу фазасы.

Мицелийлердің колденең перделерге бөлінбеуіне және болінулеріне қарай саңырауқүлақтарды: төменгі және жоғарғы сатыдағы саңырауқүлақтар деп екі топқа бөледі. Кейбір саңырауқүлақтардың көлденең перделерінде саңылаулары болады. Осы саңылаулар арқылы цитоплазма кейде ядро бір клеткадан келесі клеткаға ауысып отырады.

Төменгі сатыдагы саңырауқүлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды. Вегетативтік денесі жалаңаш, не қабықшасы бар ядролы цитоплазмадан түрады. Мүндай саңырауқүлақтардың клеткаларынан тарамталмаған өте жіңішке ядросыз жіпше - ризомицелийлер өседі. Ол мицелийдің алғашқы нышаны болып есептеледі. Екінші біреулерінің мицелийлері жақсы жетілгенімен колденең перделерге болінбей көп ядролы болып келеді. Ал жоғаргы сатыдағы саңырауқүлақтардың мицелийлері жақсы жетіліп, колденең перделерге бөлініп, көп клеткалы болады.

Мицелийлердің төсемікте орналасуына қарай экзофитті және эндофитті болып екіге болінеді. Төсеміктің үстінде өссе оны экзофитті деп атайды. Мысалы ақүнтақ саңырауқүлағы. Төсеміктің ішінде, өсімдік қалдықтарының арасында, тірі өсімдіктердің денесінің ішінде, клетка аралықтарында орналасса, оны эндофитті дейді. Мысалы: тат саңырауқүлағы. Эндофитті мицелийлер табиғатта кең тараған, олар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан жақсы қорғалады және қоректік заттармен мол қамтамасыз етілген. Мицелийлер тосеміктің ішінде орналасуына байланысты, көп жылға дейін паразитті не сапрофитті тіршілік етеді. Морфологиялық жағынан бүл екі түрлі мицелийлердің айырмашылықтары бар. Экзофитті мицелий үзыи жіңішке тарамдалған гифалардан түрады. Ал эндофитгі мицелий бір тегіс емес бунақталып, ирелеңдеп келеді, нашар тарамдалған.

Барлық саңырауқүлақтар вегатативті, жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді. Ал қарастырылып отырған саңырауқүлақтардың басым көпшілігі мицелий бөлшектері арқылы вегатативтік жолмен кобейеді. Сондықтан жейтін саңырауқүлақтарды жинаған уақытта оның мицелийлеріне зақым келтірмеу керек. Саңырауқүлақтардың жемісті денесін жинаған уақытта жүлып алмай, пышақпен түбінен кесіп алған жөн. 

3.1 Базидиомицеттер  класына жалпы сипаттама

Барлық қалпақты саңырауқүлақтарға жататын базидиомицеттер жоғарғы сатыдағы саңырауқүлақтардың екінші класы. Мицелийі жақсы жетілген, екі ядролы клеткалардан қүралған. Жынысты спора қүраушы мүшесі болып базидий есептеледі. Базидий бір клеткалы не коп клеткалы. Жыныссыз конидиальды спора тасушы мүшесі қалталы саңырауқүлақтарға қарағанда аз тараған. Клетка қабықшасының қүрамында хитин және глюкан болады.

Базидиомицеттерде мицелийлердің дамуының үш кезеңі болады. Мицелийдің дамуы базидиоспораның осуінен басталады. Ол өне келе алғашқы бірінші ретті гаплоидты мицелийді береді. Гаплоидты мицелий бір ядролы және коп уақыт тіршілік ете алмайды. Әр жынысты споралардан дамыған гифалар қосылып анастомозға үшырап, екі ядролы екінші ретті дикарионды мицелий қүрайды. Мицелий гифаларының үштары қосылған уақытта плазмогомия процесі ғана жүреді, әр жынысты ядролар қосылмайды, олар бір-бірімен жақындасып дикарион түзеді. Үшінші ретті диплоидты мицелий, дикарион ядролардың қосылуы нәтижесінде жемісті денелерде түзіледі. Базидиалды саңырауқүлақтарда мицелийлері әртүрлі пішінді, қүрылысы да әртүрлі келеді.

Базидиомицеттерде жынысты спора қүру - базидиоспораның түзілуімен аяқталады. Базидиоспора ерекше өсінділерде - базидийлерде түзіледі. Базидий екі ядролы - дикарионды мицелийлерден қүралады. Арнаулы жыныс мүшесі болмайды. Жыныс процесі екі вегетативтік гаплоидты базидиоспорадан түзілген мицелий гифаларының үштарының қосылуынан дикарион түзіледі. Одан соң клеткадағыдикарион ядролары қосылып диплоидты ядро түзеді. Зигота ядросы екі рет болініп 4 гаплоидты ядро күрады. Осы уақытта зигота қабығы жоғары қарай қапшық пішінді үзарып өседі, оны базидий деп атайды. Базидийдің жоғарғы жағынан өсінділер пайда оолып, олар түйреуіштің басы сияқты қампиып оседі де оның стеригма деп аталатын жіңішке сағағы арқылы әрқайсысына редукциялы болінудің нәтижесінде түзілген гаплоидты ядролар өтеді. Сөйтіп жыныс процесінің нәтижесінде 4 гаплоидты базидиоспора құралады. Базидоиспораның құралуы аскоспоралардың құралуы сияқы кұрделі жолмен тұзіледі.

Базидиомиңеттердің дикариондық мицелийлерінің екі ядросы бір мезгілде қатар бөлінеді де, пайда болған екі жұп ядролардың аралығында перде қүралады. Базидиомицеттердің екінші біреулерінде дикарионды ^шцелийлер күрделі жолмен көбейеді. Дикарион бөлінер алдында оған карама-қарсы гифаның бүйірінен базальды бөліміне қарай иілген бүйір өсінді шығады.

Бөлінетін ядролар өсіндіге қарай сәл колбей орналасады да, бөлінген кезде оның біреуі сол өсіндіге отеді. Екі қарама-қарсы жынысты бір жүп ядроның бір сыңары гифаның төменгі (базальды) жағына қарай ауысады. Содан кейін гифа бүйір өсіндінің түсынан пердемен бөлінеді, бүл кезде өсіндінің өзі де дистальды жағынан пердемен бөлініп қалады. Бүдан соң бүйір өсінді гифаның базальды клеткасына қарай иіліп шеттерімен түйіседі. Түйіскен жерінде тесік пайда болып, қарама-қарсы жынысты ядролар түзіледі. Бүл бүйір өсіндісінің гифамен бірігіп, қосылып кетуін «қапсырма» ітоға) деп атайды. Морфолоғиялық жағынан алғанда қапсырманың түзілуі калталы саңырауқүлақтардың аскогондік гифаларының ілгектеріне сәйкес келеді.

Базидиомицеттердің жемісті денесі сырт пішіні және консистенциясы жағынан әртүрлі. Олар тор, жүмсақ, көн, таға сияқты қатты не түбірі бар калпақты етті жүмсақ болып келеді. Жемісті денесінің спора қүратын кабатын гимений деп атайды. Ол қарапайым түрлерінде жемісті дененің жоғарғы жағында, ал күрделі қүрлысты түрлерінде төменгі жағында орналасады. Гимений қабаты базидий мен базидиоспорадан және парафизден тұрады. Жемісті дененің гимений өсетін қабатын гименофор деп атайды. Қарапайым базидиомицеттерде гименофор қабаты тегіс, ал күрделі қүрлысты түрлерінде пластинка, түтік, иректелген тіс пішінді болып, жемісті денесінің төменгі жағында орналасады

Күрделі қүрлысты базидиомицеттердің жемісті денесінің дамуының қүрлысына қарай негізінен 3-ке бөлуге болады. Гимнокариты - жемісті денсінің гимений қабаты алгашқы дамуынан спора жетілгенге дейін ашық келеді (Russula, Hygrocybe, Camarophyllus, Marasmus т.б.). Гемиангиокарпиы- саңырауқүлақтың жемісті денесінің гимений қабаты алғашқы даму сатысында жабық, спораның жетілуне қарай ашылады (Agaricus, Volvariella, Cortinarus т,б.). Жалған ангиокарпты жемісті денесінің алғашқы дамуында гимений қабаты ашық болады, кейін қалпақты жиектерінің ішке қарай иіліп өсуіне байланысты жабылады.

Копшілік агарикалықтардың жемісті денесі гемиангиокарпты. Олардың жемісті денелерінің жеке және жалпы жамылғылары болады. Олар қорғаныш қызметін атқарады. Жалпы жамылғы жас жемісті денені түтас жауып түрады. Жемісті дене үлғайған уақытта жамылғы жыртылып томенгі жағы түбірдің түбіне тостаганша сияқты қалып қойса, жоғарғы жағы қалпақтың үстінгі жағында үсақ қабыршақ түрінде қалады. (Amonita phalloides, A.musaria), кейде жойылып кетеді (Hygrophorus). Жеке жамылғы гименофорды, кейде түбірді ғана жауып жатады. Жемісті дененің жетілуіне қарай қалпақтың жиегінен жыртылып түбірде сақина қалады, не түбірде жыртылып қалпақтың жиегінде қалады (Agaricus, Lepiota). Қалпақтарының формалары жастықша, воронка, жүмыртқа, т.б. пішінді болып келеді. Жемісті денесінің жүмсағы негізгі және дәнекер тіндерден түрады.Негізгі тін қалың қабықты гифалардан күралса, дәнекер тін жүқа қабықты гифалардан қүралады. Бүл тіндерде қор заттарын, керексіз заттарды өткізіп отыратын арнаулы өткізгіш гифалар болады.

Базидий қүрлысына қарай бір клеткалы, көп клеткалы болады. Бір клеткалы базидийді холобазидий деп атайды. Базидий екі бөлімнен түруы мүмкін: төменгі кеңейген бөлімін гипобазидий, ал жоғарғы өсіндісін эпибазидий деп атайды. Эпибазидий коп жағдайда 2 не 4 бөліктен түрады, гнпобазидийден перде арқылы болінеді. Мүндай базидийді гетеробазидий леп атайды. Базидийдің үшіиші типінде базидий колденең перде арқылы 4 клеткаға бөлінеді. Олардың бүйір жағының әрбір клеткасынан бүйірлік базидноспора түзіледі. Мүндай базидийді фратмобазидий деп атайды. Фрагмобазидийдің басқа базидийден айырмашылығы оның клетка қабықшасы қалың тынышталған клеткадан қүралады. Бүл класқа 1300-ден (30000) астам түрлер жатады. Базидиомиңеттер базидийдің қүрлысына қарай: холобазидиомицеттер, телиобазидиомицеттер, фрагмобазидиомицеттер болып 3 класс тармағына бөлінеді.

Аймақтың кыскаша тарихы мен жер бедері

Көкшетау аймағы облыс болып 1824-жылы 16- наурызда қүрылған. Республикамыздың Солтүстітінде 78,1 мың шаршы шақырым жерді алып жатыр. Жері қатты, қыратты, төбелі, белесті келеді; олардың арасында ерекше байқалатын тау массивтері Жақсы Жаңғызтау (73Ом), Имантау (661м), Жыланды (665м), Сандықтау (626м), Жақсытүкті (593м), Зеренді (585м), Баян Ор (551м), Бүркіт (523м), Көкше (947м).