Аудиторлық тәуеклділік

Кәсіпорын шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын қамтитын аудит болса  да «алғашқы құжаттарды» тексеру  немесе «алғашқы есепті» тексеру  міндетті түрде жүргізіледі. Аудит  процесі одан әрі қарай бухгалтерлік есептің жүргізілуімен оның құрлымын – ұйымдастырылуын тексерумен жалғасатыны объективті жұмыс.

Аудит мазмұны  туралы мынадай анықтама береді: «Аудит – дербес сараптау және қаржы есебімен қоса шаруашылық субъекттілерінің барлық жағын қамтитын мәліметтерге экономикалық талдау жасайды, ішкі бақылау жұмысын тексеріп, бухгалтерлік есептің заңдылығын және нормативті құжаттар талабына жауап ретінде түсініктеме қызметін атқару» - деген. Автордың ойынша, осы анықтамада аудит эвалюциясы ескерілген, екіншіден – тәуелсіздер бестігі көрсетілген, үшіншіден – аудит процесіндегі талдаудың алатын орны ерекше делінген. Себебі, талдау арқылы кәсіпорнының қаншалық жағдайы анықталып, даму жолына сәйкес ұсыныстар беріледі, төртіншіден – аудиттің консалтингтік қызмет көрсету жағы айтылған.

Аудит мазмұнын қарастыру барсында оның нақты құрамы туралы айту қажет. Олар мыналар: шаруашылықтағы субъект мәлімет аудитордың мамандығы  фактілерді жинау және бақылау аудит  стандарты аудитор ақпараты.

Оы көрсетілген  аудит элеметтерін жеке-жеке қарастыру қажет.

Шаруашылықтағы  субъект. Аудит жұмысын орындау  үшін міндетті түрде сол субъектінің  шаруашылық параметірлері құрайды. Оған аудит барсында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің  көлемі, мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы,заң субъектілері немесе экономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.

Мәлімет. Аудит  жұмысы барсында тапсырушылар берген мәлімет қарастырылады. Аудитор  олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс  барсында олардан кемшілік табуы  немесе дұрыс еместігін анықтауы тиіс. Ол негізінде екі түрлі себептенболуы мүмкін: ақпаратта кейбір мәліметтердің жетіспеушілігінен; ақпарат дұрыс жасалмағандықтан.

 

2.2. Бөлінбейтін және бақылау тәуекелділік

Кез келген қызметте тәуекелдік болады. Экономикалық субъект  үшін тәуекелдік – бұл нарық конъюктурасының  өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.

Егер аудитор  өзі үшін аудиторлық тәуекелділіктің кіші деңгейін анықтаса бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдык тәуекелдік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік обсолюттік сенімділікті білдірер еді. Тәуекелділік дәрежесі нолмен бірлік (0-ден 100-ға дейін) арасындағы дипазонда ауытқуы мүмкін, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды. Қаржылық есеп беру дәлелділігінің толық кепілділігі (нольдік тәуекел) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сонедықтан аудитор қателер мен қателіктер обсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.

Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің деңгейіне  әсер ететін факторлардың әр қайсысының мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор «қаржылық» есеп беруде аудитор аяқталғаннан кейін де елулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады. Тексеру порцесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.

Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері,  пайдаланушының күтуі және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураның «қаржылық есеп беру бойынша пікір шындыққа сәйкес келмейді» деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орындауын талап етеді.

Аудиторлық  тексеру кезінде айтылған пікір  пайдаланушы үшін кәсіби стандарт сақталды, елеулі мәліметтер жинақталды және осы  пікірді дәлелдеу үшін бағаланды дегенді білдіреді.

400 «Тәуекелдікті  бағалау және ішкі бақылау»  ХАС-ында тәуекелділікке анықтама  берілген (46) «Аудиторлық тәуекелдік  – қаржылық есеп беру елулі  бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес  келмейтін аудиторлық қортынды  береді дегенді білдіреді». Аудиторлық тәуекелдіктің үш компаненті бар.

1-сызба. Аудиторлық тәуекелділік компаненттері

 

 

Бөлінбетін  тәуекелділік  - шоттар немесе шаруашылық  операциялардың қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар бұрмалпуынан  бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.

Бақылау тәуекелділігі. Клиент байқамаған қателіктердің бухгалтерлік есеп процесінде болуы ықтимал. Себебі Бақылаудың ешбір құрлымы 100 – ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрлымымен байланыстырады: тиімді құрлымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.

Бақылау құрлымының тәуекелділіші кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды.

Бақылау құралдарының сенімділігін мен бақылау құралдарының тәуекелділігі өзара толықтырушы категориялар болып табылады:

• сенімділіктің жоғары дәрежесінде төмен тәуекелділік сәйкес болады;
• сенімділіктің орта дәрежесінде орта тәуекелділік сәйкес болады;
• сенімділіктің төмен дәрежесінде жоғары тәуекелділік сәйкес болады.

Аудитор бақылаудың белгілі бір құралдары жөніндегі  өз пікірін дайындау кезінде үлкен  сенімділік дәрежесінде сүйенуге қаншалықты ұмтылса, аудитор олардың сенімділігін мен тиімділігін соншалықты мүқият дайындауы керек.

 

2.3. Айқындамау тәуекелділігі

Айқындамау (қателерді) тәуекділігі -  бұл жиынтығында  дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің  елеулі көлемде жиналуы және олардың аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан – жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір – бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудитор «мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан – жақты тексерулер жүргізбейді» деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан – жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдерің елеулі жиынтық қателерді байқамауы 40 тәуекелге, оларды жан – жақты тестер табуы 20 тәуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтерді аудитор байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан – жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдер олар таппауы керек.

Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен аудитордың оларды тек  бағалап, бірақ бақылай алмайтындығымен  ерекшеленеді. Аудитордың бөлінбейтін  және бақылау тәуекелдіктерін бағалауы оларды жақсы түсінуге көмектеседі, бірақ оларды азайтпайды және өзгертпейді. Айқындамау тәуекелділігі аудитор мәні бойынша жекелеген тексерулердің сипатын, уақыты мен масштабын өзгерту арқылы бақылап алады.

Аудиторлық  қызмет көрсету нарығында клиент конкурстық негізде аудиторлық фирманы  таңдай алады. Егер оның көрсететін қызметінің жалпы құны басқа аудиторлық фирмаларға қарағанда едәуір жоғары болса, клиент өз ниетін өзгертіп, басқа фирманы таңдай алады. Сонымен бірге заңды аудиторлық тәуекелділік деңгейін нақты дәленденген орнатудан бас таратуда көмектеседі.

Бәсеке, құқықтық міндеттемелер, басқа шаралар мен  кәсіпқойлық бірдей жағдайларда  аудиторлық тәуекелділікті бағалау айырмашылығын төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ түрде аудиторлар тең жағдайларда аудиторлық тәуекелділіктің абсолютті бірдей деңгейін орната алмайтындығын мойындау керек. Аудиторлық тәуекелділік пен айқындамау тәуекелділігі арасында тікелей тәуекелділік, сонымен бірге аудиторлық тәуекелділік пен жинақталуы қажет дәлелдердің жопарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.

Аудиторлық тәуекелділік компаненттерін детальдандыру айқындамау тәуекелділігінің құрамдас бөлігін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

Мәні бойынша  тексеру деңгейі – елеулі қателер  тексеру рәсімін орындау процессінде  елеулі қателер анықталмай қалу қауыпті.

Талдау тәуекелділігі  - талдау рәсімі елеулі бұрмалауларды анықтамайды деген қауіп;

Таңдау арқылы зерттеу тәуекелділігі – тексеруді  жүргізу операцияларының іріктемесі елеулі қателерді көрсетпеуі мүмкін деген қауіп.

Аудиторлық  тәуекеділікті төмендету үшін келесідей пікір әрекет етеді: аудитор толық зерттеуге арналған элементтері қанша көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады. Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдерді тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеруге акцинт жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керсінше.

Кез келген аудиторлық тексерудің басты міндеті – аудитті  аяқтаған кезде жиынтық аудиторлық тәуекелділік минималды төмен деңгейдегі жеткізілетіндей немесе керсінше, сенімділік деңгейі аудиторға қаржылық есептеме нақтылығы бойынша пікір білдіру үшін жоғары болатындай сенімділік деңгейіне дейін жететіндей етіп жекелеген шоттар немесе шаруашылық операциялар бойынша аудиторлық тәуекелділікті шектеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ.Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелділік

3.1. Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелділіктің өзара байланысы

Маңыздылық  пен аудиторлық тәуекелділік деңгейі  арасында кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелділік төмен болады және керсінше. Егер, мысалы, маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәуекелділік өседі және аудитор, бақылау тәуекелділігі деңгейін төмендету мақсатында (бақылау рәсімдерінің жеткіліксіздігі тәуекелі) не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән бойынша тексеру рәсімін өсіру арқылы бұының орнын толтыра алады. Бизнес тәуекелі осы клиентке ұсынылған аудиторлық қортынды әділ болғанына қарамастан аудитордың клиентпен арақатынасы сәтсіз болуы мүмкіндігінде болып отыр. Аудит пактикасында аудиторлық тәуекелдігі бағалаудың екі негізгі әдісі қолданылады:

• сезгіштік;
• сандық.

Сезгіштік әдіс аудиторлық тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар бойынша жалпы аудиторлық тәуекелділікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауда болады.

• Төмен тәуекелділік – ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімді ретінде бағаланған, бірақ аудитлор мүмкін қателерді табуға қажетті сәйкес процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенбеген жағдайда болады;
• Орташа тәуекелділік – ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімсіз деп бағалаған кезде болады және аудитор жан – жақты рәсімді жоспарлайды;
• Жоғары тәуекелділік  - клиенттің ішкі бақылау жүйесі жоқ кезде негізінен біртұтас тексеру жоспарланады.

Сандық  әдіс аудиторлық тәуекелділік моделі негізінде есеп айырысуды көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланатын ең кең тараған модель келесі формуламен есептеледі:

 

ҚАТ= ШТ*БТ*ТҚ

Мұндағы  АТ – Қолайлы аудиторлық тәуекелдік;

ШТ –шаруашылық  ішіндегі тәуекелділік ;

БТ – бақылау  тәуекелділігі ;

АТ – Табылмау қатері.

 

Осы келтірілген үлгіге кіретін аудиторлық тәуекелділік түрлерінің ерекшеліктерін қарастырайық.

1. Қолайлы аудиторлық тәуекелділік (ҚАТ) – аудит аяқталғаннан кейін қаржылық есептемеде елеулі қателіктердің барын және стандартты аудиторлық пікір – ескертпесіз(пікірдің шынайлығына күмән келтірмейді) білдірілгенін аудитор мойындауға әзірлік шарасы.
2. Шауашылық ішіндегі тәуекелділік (ШТ) – сегментте қателіктердің барын және бұл қателіктердің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде рұқсат етілген деңгейдегі шамадан тыс(артық) екенін аудитордың болжау шарасы.
3. Бақылау тәуекелділігі (БТ) – сегменттегі шамадан тыс қателік қлиенттің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесіндегі табылмайтын және жойылмайтынын аудитордың болжау шарасы.
4. Табылмау қатері (ТҚ) – қандай да бір сегмент бойынша аудиторлық мәліметтер арқылы шамадан тыс қателікті табу мүмкін еместігін аудитордың мойындауға дайындық шарасы.

Аудиторлық  тәуекелділіктің жоғарыда келтірілген  үлгілерін қолданып, олардың деңгейін үш тәсілдің берумен анықтауға болады немесе осыларды бір мезгілде пайдалану керек.

Аудиторлық  тәуекелділіктің үлгілерін пайдаланудың бірінші тәсілі. Айталық аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барсында, шаруашылық ішіндегі тәуекелділік 80%, бақылау тәуекелділігі 50%, табылмау қатері 10% деп бағалайды. Осы шамалар негізінде аудитор нәтижесінде 4% – дық (0,8*0,5*0,1) шамасын ала алады. Егер аудитор бұл жағдайда тәуекелділіктің осы жолғы (тиісті) қолайлы деңгейі 4 жоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуетті (потенцианальды) жоспарды қолайлы деп санауы керек.