Аудиторлық тәуеклділік

Мұндай жоспар аудиторлық тәуекелділіктің қолайлы  деңгейін аудитордың алуына көмектеседі, бірақ, ол тиімсіз. Әлдеқайда тиімді жоспар жасауы үшін аудиторлар тәуекелділікті есептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни табылмау қатері мен алуға жататын мәліметтердің тиісті санын анықтайды. 

Осы мақсаттағы аудиторлық тәуекелділік үлгілерінің  формуласы бойынша өрнектеледі:

ТҚ 

Алдыңғы үлгілерге  орала отырып, былайша айтып көрелік: аудитор өзіне қолайлы аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін 5 белгіледі, сол себепті де аудит жоспары 10 табылмау қатерінің деңгейдегі іріктеліп алынған айғақтардың санымен келісудің қажеттілігіне орай өзгеруі ықтимал, өйткені .

Тәуекелділік  үлгілерінің осы формасында табылмау қатері шешуші факторға айналады, өйткені ол қажетті айғақтардың санын табылмау қатерінің деңгейіне кері пропорционал болады. Табылмау қатерінің деңгейі неғұрлым төмен болса, айғақтар соғұрлым көп талап етіледі.

Бірқатар аудиторлар іс – тәжірибеде қолданатын аудиторлық тәуекелділік үлгілерін пайдаланудың үшінші, әлдеқайда жалпы тәсілі айғақтардың тәуекелдікпен байланысы туралы және әр түрлі тәуекелдіктердің арасындағы өзара байланыс туралы және әртүрлі тәуекелдіктердің арасындағы өзара байланыс туралы аудитордың есіне салып отыруға бағытталған. Бұл өзара байланыстардың маңызын түсіну айғақтардың тиісті санын алуды ұйымдастыруда көп көмегімен тигізеді.

Әдетте ТМД  елдерінде аудиторлық тәуекелділікті есептеу үшін мына формула жиі  қолданылады:

А_т=Т_т*Б_т*П_т

 

Мұнда  А_т – аудиторлық тәуекелдік;

Т_{т –} кәсіпорынның (ұйымның ) өзіндік ерекшелігіне байланысты таза тәуекелділік, яғни рұқсат етілген шамадан асатын қателіктердің есеп беруде болу ықтималдылығы;

Б_{т –} Бақылау тәуекелділігі, яғни рұқсат етілген шамадан асатын, клиенттің ішкі бақылау жүйесі байқамай қалған қателіктердің болу ықтималдылығы;

П_т – нақты шамалардың қателіктерін тестілеу процесінде анықталмауы ықтимал, аудитор үшін қолайлы тәуекелділік.

Аудиторлық  дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелділігі деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелділігі төмен болған сайын, тексеру барысында аудиторлықдәлелдердің көп сакнын алу қажет .

Аудиторлық  тәуекелділік моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық тәуекелділік компаненттері мен аудиторлық тәуекелділік деңгейі, қажетті аудиторлық дәлелдемелердің саны мен сапасы арасындағы өзара байланысты бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелділік моделін қолдану аудитордан осы өзара байланыстар мен аудит жүргізілетін субъектіге тән қасиеттерді ескере отырып, тәуекелділік компаненттерінің әрқайсының мазмұнын терең түмсінуді талап етеді.

 

 

3.2.Тәуекелділікті талдау және бағалау

Тәуекелді талдауды сандық және сапалық тұрғыда жүргізуге болады.

Сапалық талдау – тәуекелдіктің басқарудың 2-ші кезеңі болып табылады. Сапалық талдаудың басты мақсаты тәуекел пайда болатын кезеңдер мен жұмысшылардың анықтау, яғни сапалық талдау арқылы мүмкін болатын тәуекел салаларын анықтап мөлшерін белгілеуге болады.

Тәуекелдіктің талдау келесідей реті бойынша жүзеге асырылады:

• Нақты бір тәуекел түрін артуға немесе кемітуге әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтау;
• Анықталған фактор бойынша талдау жүргізу;
• Нақты тәуекел түрінің қаржылық әсерін анықтап бағалау;
• Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау (жобаның өтімділігін анықтау);
• Экономикалық тиімділігін бағалау қаржылық ресурстарының салудың тиімділігін анықтау;
• Мүмкін болатын тәуекел деңгейіне сәйкес келетін жекелеген операцияларға талдау жасау.

Тәуекел дәрежесіне әсер ететін барлық факторларды объективті (экономикалық және саяси дағдарыс, инфляция, бәсеке, экология,кеден салығы және т.б. ұйымға тәуелсіз) және субъективті (ұйымға тәуекелді,ұйымның өндірістік қуаты, мамандар құрамы, шауруашылық байланыстары, қаржылық жағдайы және т.б.) деп екіге бөлуге болады.

Тәуекелділіктің сандық талдау – Қаржылық тәуекел бойынша жалпылама, немесе оның жекелеген түрлері бойынша келтірілетін залалды ақшалай өлшем бірлігінде анықтауы.

Жекелеген тәуекел  түрлерінің мөлшерін анықтау үшін әр түрлі талдау тәсілдері қолданылады:

1.Статистикалық әдістер – қолдана отырып, осы ұйымдағы немесе ұқсас ұйымдағы орын алған табыстар мен шығыстар статистикасы зерттеледі, әр бір экономикалық қайтымдылық мөлшері және оның жилігі анықталып, алдағы кезеңде болжам жасалынады. Осы мақсатта көбінесе варияция, дисперсия, стандарттық ауытқуы көрсеткіштері есептелінеді.

Варияция көрсеткіштердің  бір жағдайдан екінші жағдайда ауысқан  кездегі өзгерісін ауытқуын көрсетеді. Мысалы, экономикалық рентабіліктің  өзгерісінің анықтау үшін экономикалық табыстылық мәндерінің көбейтіндісінің қосындысын сәйкес ықтималдылықтарға бөлу қажет.

Варияция дисперсия  арқылы бағалануларды, яғни нақты мәнін  орташа мәнен алшақ екенін сипаттайды.

Статистикалық ауытқулар дисперсиясының орташа квадраттық мөлшері арқылы сипатталады немесе көрсетеді. Стандарттық ауытқуы нәтижесі қаншалықты жоғары болса ұйым қызметінің тәуекелде соншалықта арта түседі.

2.Шығындардың  мақсаттылығын талдау – ұйымның  қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін  ескере отырып мүмкін болатын  тәуекел аймағын анықтауға бағытталады. Шығынның мөлшерден тыс артық жұмсалуына келесідей жағдайлар әсер ету мүмкін:

- алғашқы құнды  толық бағаламау;

- жобалау шекараларын  өзгерту;

- өнімділіктің  әр түрлі дәрежесі;

- бастапқы құнды  артып жіберу.

3.Сараптамалық  бағалау әдісі – сараптаушы  мамандардан анықтамалық жауап алуға негізделеді. Алған жауаптар өңделіп сәйкес шешімдер шығарылады. Сапалық тұжырымдама алу үшін біліктілік дәрежесі жоғары тәжірибесі мол мамандар шақырылады.

4.Ұқсас жағдайларды  есепке алу әдісі – бұл әдіс  бойынша құбылыстардың, жүйелердің ұқсас объектісілермен салыстырылуы арқылы жаңа ұсыныстарға қол жеткізуге болалы.

Осы әдістерді  қолдану арқылы талдау барсында тәуекелді  азайту жолдарын зерттеуге болады. Зерттеу нәтижелерін ұйым қызметін жоспарлау мен болжауда қолданылады.

Тәуекелді азайтудың ең жақсы әдісі тиімді инвестициялық шешімді таңдап алу.

Инвестициялық тәуекел – инвестициялық портфельмен  құнсызданумен байланысты пайда  болады. Инвестициялық тәуекел кофиценті  мына формула бойынша есептеледі.

инвестиция  бойынша зиян сомасының ең                                       жоғарғы мөлшері

            ИТ кофиценті =

Меншікті  ақша қаражатының жалпы көлемі

Инвестициялық тәуекел жүйелік тұрғыда қарағанда  жүйелдірілген және жүйелдірілмеген  деп екіге бөлінеді.

Жүйелдірілген тәуекел – барлық инвестицияларға тән және нарықтық жалпы жағдайына макроэкономикалық сипаттағы өзгерістерге сәйкес сипатталады. Мұндай тәуекелділіктің пайда болу себептері:

• Инфляция
• Экономикалық дағдарыс
• Жоғарғы пайыздық қойылым
• Саяси дағдарыс және т.б.

Жүйелдірілмеген тәуекелге бәсекелестік инвестицияға қатысты тәуекел түрлері жатады. Оның пайда болу себептері әр ұйым үшін әр түрлі:

• Жабдықтаушылармен сатыпалушылардың міндеттерін орындау дәрежесі
• Бәсекелестің әсері
• Ірі байланысты орнату немесе жоғалту және т.б.

Осындай факторларға  сүйене отырып тәуекелдің қолдану әдістерін пайдалана тәуекелділік деңгейін анықтауға болады.  

Тәуекелдікті  бағалау. Аудиторлық тексеруді жоспарлау мен оларды жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізгі болып табылатын кәсіпорының қандайда бір бөлімшесіне тән тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі. Мұндай бағалаулар аудиторлық қызметтің басшыларына аудиттің қандайда бір объектісінің «тәуекелдігін» есепке ала отырып тексерудің жоспарлауға мүмкіндік береді. Аудиттің объектісін алдын - ала зерттеу мәліметтері, оған қолданылатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арқылы аудиторлық ең басты тәуекелдіктерді анықтайды және осы тәуекелдіктерге сай келетін аудиттің міндеттерін қалыптастырады. Тәуекелдіктіті бағалаудың қажетті алғы шарты болып аудиттің объектісінің сипаттамасын алу саналады. Объекті жөнінде құжатталған ақпараттың массиві операциялардың әртүрлі типтерін, ақпаратық алмасуларды ішкі бақылау сауаларын, жұмысқа таратылған қызметкерлерді, қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп шоттарын қамтиды.

Қателіктерді  және дұрыс емес әрекеттерді анықтау  мен олардың алдын – ала  тұрғысынан ішкі бақылау жүйесінің  тиімділігін анықтау ретінде  нашар бақылаудың тәуекелдігі бағалау  осы кезеңнің басты элементі болып  табылады. Ол келесі іс – әрекеттерді алдын – ала қарастырады:

• Осы объектіге тән тәуекелдіктер мен болашақ қателіктерді анықтау;
• Қателіктердің ықтималдылығын немесе қандай да бір тәуекелділікті төмендететін бақылаудың істеп тұрған жүйелерін таңдау;
• Бақылаудың таңдалған жүйелерінің жұмыс істеуін жан – жақты тексерудің қажеттілігін анықтау.

Аудит қызметі төмендегі бөлімдер бойынша ұйымның қаржы – шаруашылық қызметімен және оның ақпараттық жүйелерімен, корпаративтік басқарумен байланысты тәуекелдіктерді бағалауға тиісті:

• Қаржы – шаруашылық қызметі жайлы ақпараттың толықтығы мен растығы;
• Шаруашылық қызметінің тиімділігі мен нәтижелігі;
• Активтердің сақталуы;
• Келісілген міндеттемелер мен нормативтік актілердің, заңдардың сақталуы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қортынды

Бұл курстың  қортындылай айтқанда біз бұл курстың тақырыбы бойынша «Аудиторлық тәуекелділік» толық ашылған,  көздеген мақсаттарға жеткен және курстық жұмыстың стандарттарының талаптары бойынша сай  жүргізілген.

 Қаржы есептемелердің аудитімен бір қатар тәуекелділік аспектілері тікелей байланыстылығын бар екенін және тәуекелділіктің негізгі екі түрін (аудиторлық және кәсіпкерлік тәуекелділігі) толық ашылып  және оны талдалғанын көрсетілді. Кәсіпорнның тәуекелділіктердің пайда болу себептері мен факторлары көрсетілген және әр кезеңділікте кездесетін тәуекелділік түрлерін аталып, оларға түсіндірілме берілген.

Аудиторлық  тәуекелділіктерінің компоненттеріне (бөлінбейтін, бақылау және айқындамау тәуекелділктері) әр қайсысына тоқталып, толық түсінктемесі мен мағұлыматтары берілді.

Маңыздылық  пен тәуекелділік деңгейі кері өзара  байланысы барын, маңыздылық деңгейі  жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелділік төмен болады және керсінше екенін  анықталғанын көрсетілген.  Аудиторлық практикасында аудиторлық тәуекелділігі бағалаудың негізгі екі әдісін, яғни сезгішті және сандық әдістерінің толық түсініктемесі мен формулалары беріліп көрсетілген. 

 Кәсіпорында кездесетін тәуекелділікті талдау  жолдарын көрсетілген және оның төмендету әдістерін айтылған:

• Статистикалық әдістер
• Шығындардың мақсаттылығын талдау
• Ұқсас жағдайларды есепке алу әдісі
• Сараптамалық бағалау әдісі

Аудиторлық  тексеруді жоспарлау мен оларды жүргізу үшін қажетті ресурстарды анықтаудың негізгі болып табылатын кәсіпорының қандай да бір бөлімшесіне тән тәуекелдіктерді жүйелі түрде бағалау процессі.

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасы. 22.05.2006 жылғы  «Аудиторлық қызмет туралы». Заңы (20.02. 2009жылғы өзгерістер мен қосымшаларды қоса алғанда)
2. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы.: 2007ж.
3. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары №2. Алматы.: 2007 ж.
4. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.
5. Қазақстан Республикасы. 28.02.2007 жыл №234 III «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы.
6. Қазақстан Республикасы. 22.05.2006 жылғы  «Аудиторлық қызмет туралы». Заңы (20.02. 2009жылғы өзгерістер мен қосымшаларды қоса алғанда)
7. «Аудит негіздері»  Автор : Абленов Д.О. Алматы 2005ж.
8. «Аудит» Авторлар: З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева  Алматы 2006ж.
9. «Аудит» авторлар: М. Байдәулетов, С.М. Байдаулетов