Аймакты к экономика

Жоспарлау түрлері:

1. Қамту дәрежесі бойынша – жалпы,
2. Мазмұны бойынша – стратегиялық, тактикалық, жедел;
3. Жоспарлау пәндері (предметтері) бойынша – мақсатты, құралдарды жоспарлау, іс-қимылдарды бағдарламалық жоспарлау;
4. Атқару формасы бойынша – мәтіндік және графикалық;
5. Жұмыс істеу формасы бойынша – ғаламдық, контурлық, егжей-тегжейлі;
6. Жоспарлау тереңдігі бойынша – өткізу, өндіру, дайындау, инвестициялар, қаржы, қызметкерлер құрамы;
7. Мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді (жыл), орта мерзімді (3-5 жыл),  ұзақ мерзімді(10-15 жыл), жедел-күнтізбелік жоспарлау (ай, ауысым, сағат).

Жоспарлауды ұйымдастыру  – бұл мақсаттарды, оның мазмұнын, әдістемесін және техникасын айқындау дәйектілігі. Жоспарлаудың келесі фазалары (сатылары) ажыратылады:

а) жоспарлау мақсаттарын  айқындау; б) жоспарлау проблематикасын  талдау; в) баламалар іздеу; г) болжам жасау, бағалау; д) шешім қабылдау; е) жоспарлауға міндеттердің қойылысы.

Кәсіпорын жоспарларымен  қатар болжамдар, тұжырымдамалар, бағдарламалар  және бизнес-жоспарлар әзірленеді.

Болжам – бұл кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттары  туралы ғылыми негізделген түсініктер жүйесі.

Тұжырымдама – бұл кәсіпорынның стратегиялық мақсаттары мен басым  дамулары туралы ғылыми негізделген  түсініктер жүйесі.

Бағдарлама – бұл кәсіпорынның, оның бөлімшелерінің, филиалдарының, өкілдіктерінің және т.б. мақсатты бағдарларының, стратегиялық мақсаттарға жету жолдары мен  құралдарының, дамудың басым бағыттарының жүйесі.

Жоспарлардың жалпы жүйесінде  бизнес-жоспарлар ерекше орын алады.

Бұрындары олар ТЭН –  шешімдерді техникалық-экономикалық негіздеу деп аталды.

Негізі бойынша олар сол  қалпында қалып, мазмұны ғана өзгерді. Бизнес-жоспарға оның келесі негізгі  бөлімдері кіреді:

1. Резюме (түйін) бизнес-жоспарының тиімділігі мен ұсынысының қысқаша мазмұны;
2. Сенімдердің (ұсыныстардың) сипаттамасы;
3. Саладағы, өткізу нарығындағы жағдай;
4. Технология және өндіріс жоспары;
5. Ұйымдастыру (ұйымдық) жоспары;
6. Шығындарды есептеу және қаржы жоспары;
7. Маркетинг жоспары;
8. Тәуекелдерді бағалау және сақтандыру;
9. Заңдық жоспар (ұйымдық-құқықтық форма және т.б.):
10. Ұсыныс.

Орта мерзімді және ағымдағы жоспарлардың негізгі бөлімдері:

1. Өндіріс және өнімдерді өткізу;
2. Кәсіпорынның техникалық дамуы;
3. Нормалар мен нормативтер;
4. Маркетинг жоспары;
5. Материалдық-техникалық қамтамасыз ету;
6. Еңбек және кадрлар;
7. Қаржылық жоспар;
8. Қоршаған ортаны қорғау;
9. Сыртқы экономикалық қызмет жоспары;
10. Әлеуметтік даму жоспары;
11. Өндіріс пен жобалардың экономикалық тиімділік көрсеткіштері.

4. Әлеуметтік-экономикалық  жоспарлау жүйесі.

«Жүйе» термині грек сөзінен  шыққан және бөліктерден немесе құрамалардан (қосылыстардан) жасалған, тұтас дегенді  білдіреді. Жоспарлау жүйесі, сол  арқылы қоғамның экономикалық заңдарының талаптарын  жүзеге асырылатын ұйымдастыру  формаларының және әдістерінің жиынтығын  білдіреді. Оған мерзімдері бойынша  өзара байланысқан перспективалық және ағымдағы барлық деңгейлердің әлеуметтік-экономикалық даму жоспарлары кіреді. Осы жоспарлардың міндеттері, оларды әзірлеу әдістері, онда пайдаланылатын көрсеткіштер бір-бірімен  байланысты. Бірінші – бұл ғылыми болжамдарды, бағдарламаларды, тауарлар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерді бағдарлауға бағытталған өзгеде жоспарлы құжаттарды әзірлеуден тұратын, республикалық және өңірлік деңгейлердегі  мемлекеттік индикативтік жоспарлау. Индикативті жоспарлау мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсаттары мен басымдықтарынан, параметрлер (индикаторлар) жүйелерінен, осы мақсаттарға сәйкес келетін мақсаттар мен басымдықтардан және оларға жету жолдарынан тұрады. Екінші – көрсеткіштерге бағдарлайтын және оның өнімдері мен көрсететін қызметтерін  тұтынушы шаруашылық субъектілерінің  мүдделеріне жауап беретін, мақсатты бағытталған қызметті ұйымдастыру  функцияларын орындайтын мемлекеттік  бағдарламалар мен болжамдарды  ескеретін, бизнесті шаруашылықтың (фирма  ішілік) жоспарлауы.

Макро деңгейдегі халық шаруашылығы  немесе әлеуметтік-экономикалық жоспар мыналарды айқындауы тиіс:

• Алдағы 20-25 жылға болашақты ғылыми топшылау шектері (болжам);
• Өндірісті мақсатты бағдарлау, ҒТП-ның кешенді бағдарламаларын қоғамдық болжамдық бағалау және оларды жүзеге асырудың әлеуметтік-экономикалық салдарлары, ғылымның негізгі бағыттары мен тұжырымдамалары, ұзақ перспективадағы (15-20 жылға) республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы;
• Өндірісті технологиялық және құрылымдық қайта құруды, инвестициялық және сыртқы экономикалық саясатты 5, 10 және 15 жылға жүзеге асырудағы басымдықтарды таңдау;
• Ағымдағы (1, 3, 5 жылдағы) өндірістік, ғылыми-техникалық, инвестициялық әлеуетті тиімді пайдалану.

Нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы макро деңгейдегі жоспарлау  ұсынымдық сипатты білдіреді. Мемлекет бұл ретте экономиканы реттеу мақсатында макроэкономикалық көрсеткіштер түрінде индикаторлар жиынын әзірлейді. Мұндай экономикалық реттегіштер (жеңілдіктер, лицензиялау, квоталау, бюджеттік субсидиялаудар және датациялар және т.б.) бір-бірімен  байланысты болып, индикативті жоспарда алдыға қойылған мақсаттарға жетуге бағытталуы тиіс.

Кәсіпорын (микро деңгей) өзінің қызметін дербес жоспарлайды  және өндіретін өнімдерге, атқаратын  жұмыстарға, көрсететін қызметтерге  сұранысты ескере отырып, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету, оның жұмыскерлерінің  жеке табыстарын арттыру қажеттіліктері негізінде даму перспективаларын айқындайды.

Өнімдерді тұтынушылармен (сатып  алушылармен), жұмысты атқарушылармен, қызметтер көрсетушілермен, оның ішінде мемлекеттік органдармен және материалдық-техникалық ресурстарды жеткізушілермен жасалатын  шарттар жоспарлардың негізін құрайды.

Теорияда және тәжірибеде орындау сипатына, мазмұнына, мерзімдеріне және өзге де белгілеріне қатысты  жоспарлардың көптеген түрлері ажыратылады:

1. Экономикалық саясат және кәсіпкерлік қызмет аспектісіндегі мазмұны бойынша:

• Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатты жүзеге асыру мақсаттары мен әдістері, ұзақ уақыт кезеңдері ішіндегі қызметті дамытуды және қайта бағдарлауды модификациялау бойынша шаруашылық субъектілерінің мақсатты міндеттерін стратегиялық жоспарлау;

• Нарықтың өзгермелі конъюктурасын ескере отырып қысқа мерзімді стратегиялық міндеттер шешілетін тактикалық жоспарлау. Ол белгілі мүмкіндіктер үшін алғы шарттарды айқындайды.
• Қолдағы мүмкіндіктер қысқа уақыт ішінде (жыл, маусымдық, ай, онкүндік) жүзеге асырылатын, жедел жоспарлау.

2. Қамту дәрежесі бойынша: аталған мәселелер салалары мен шамасына (кешенді, халық шаруашылығы) қатыстылардың барлығын қамтитын жоспарлау; жеке жоспарлау (тек қана белгілі бір облыстар мен шамалар, аумақтық-өңірлік); кәсіпорын (фирма) деңгейінде.

3. Орындау мерзімдері бойынша: қысқамерзімді жоспарлау (жарты жыл, тоқсан, маусымдық, ай, апта); орта мерзімді (тактикалық) (1 жылдан 5 жылға дейін).
4. Жоспарлау тереңдігі бойынша: ғаламдық(ауқымды), контурлық, шектелген; егжей-тегжейлі.
5. Жұмыс істеу аялары бойынша – өндірісті; қызметкерлер құрамын; қаржыны; инновацияны; дайындау және өткізуді жоспарлау.
6. Мәліметтерді (деректерді) өзгерту есебі бойынша: қатал (жоспарды орындау барысында көрсеткіштерді өзгертусіз); икемді (жағдайдың өзгеруін ескере отырып көрсеткіштерге мерзімді түзетулер жасау).
7. Уақыт жағынан кезектілік бойынша: реттік, ағымдағы (мерзімінің өтуі бойынша – жаңа жоспарлар);
8. Уақытқа бағдарлану бойынша: реактивті (тек өткенге ғана бағдарлану); инактивті (қазіргі уақытқа ғана бейімделетін); преактивті (болашаққа қарауға ғана артықшылық беретін); интерактивті (жоспарлаудың барлық жақсы идеяларының өзара байланысына бағдарланған).

Жоспарлау тәсілдері бойынша: «төменнен жоғары» (прогрессивті тәсіл), «жоғарыдан төмен» (ретроградты тәсіл); айналмалы тәсіл (қарсы жоспарлау).

Болжам жасау жүйесіне сондай-ақ мақсаттар мен міндеттерге  қатысты болжам жасауларды ұйымдастырудың әртүрлі формалары мен әдістері кіреді. Болжамдар типологиясының маңызды  белгілері болып мыналар саналады: болжам-жасау ауқымы; уақыты; объективті сипаты; болжам функциясы.

Болжам жасау ауқымы бойынша: макроэкономикалық (халық шаруашылығы) және құрылымдар (салааралық және өңіраралық) болжамдар, халық шаруашылығы кешендерін дамыту болжамдары (отын-энергетика, агроөнеркәсіп, инвестициялық, өндірістік құрылымдар, халыққа қызмет көрсету аялары және т.б.), салалық және өңірлік болжамдар, халық шаруашылығы жүйелерінің  бастауыш буындарының – кәсіпорындардың, өндірістік бірлестіктердің, сондай-ақ жекелеген өндірістер мен өнімдердің болжамдары.

Уақыт бойынша болжамдар  жедел, қысқамерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді, алыс болашаққа арналған болып бөлінеді. Жедел болжам бір айға дейінгі  кезеңді, ал қысқамерзімді – бір  айдан бір жылға дейінгі кезеңді, ортамерзімді – бір жылдан бес  жылға дейінгі, ұзақмерзімді – бес  жылдан асатын кезеңді қамтиды.

Жоғарыда айтылған болжамдардың түрлері, зерттеліп отырған мәселелерді  бағалау мазмұны және сипаты бойынша  бір-бірінен өзгешеленеді. Жедел  болжамдар болжам жасалып отырған  кезеңде зерттеліп отырған объектіде  түбегейлі сандық және сапалық өзгерістер болмайтыны туралы болжамдарға негізделеді. Мұнда күтілетін оқиғаларды сандық бағалау басымдыққа ие болады. Қысқамерзімді болжамдар сандық өзгерістерді ғана болжайды. Ортамерзімді және ұзақмерзімді – зерттеліп отырған объектідегі сандық және сапалы өзгерістерге негізделеді. Ортамерзімді болжамдарда оқиғаларға баға беру сандық-сапалық түрде беріледі.

Зерттелетін объектілердің  сипатына қатысты болжамдарды бөлу ұдай өндіріс процесінің әртүрлі  аспектілерімен байланысты. Сондықтан  да келесі халық шаруашылығы болжамдары: өндіргіш күштердің және өндірістік қатынастардың дамуы, әлеуметтік-экономикалық алғышарттар және ҒТП салдарлары; халық шаруашылығының динамикасы, оның қарқыны, факторлары мен құрылымдары, еңбек ресурстарының қалпына  келтірілуі, табиғи ресурстарды экономикалық пайдалану, негізгі қорларды қалпына  келтіру және капитал жұмсау; халықтың өмір деңгейі, қаржылық қатынастар, кірістер мен бағалар, сыртқы экономикалық байланыстар  болып бөлінеді.

5. Әлеуметтік-экономикалық  жоспарлау методологиясы мен  әдістері.

Жоғарыда айтылған әрбір  бағыттың дербес маңызы бар және өзіндік  негізде әзірленуі мүмкін. Сонымен  бірге олардың арасында халық  шаруашылығына тұтастай түрде болжам жасаудың ғылыми сипатын қамтамасыз ететін, методологиялық бірлік өмір сүреді.

Экономикалық болжам жасау  сондай-ақ болжам жасаудың өзге түрлерімен: әлеуметтік, саяси, демографиялық, ғылыми-техникалық тәсілдермен, табиғи ресурстарға болжам жасаумен жүзеге асырылады. Осы болжамдардың нәтижелері экономикалық болжам жасаудың халық шаруашылығы және өзге типтерінде ескеріледі. Өз негізінде, экономикалық болжамдар – қалған барлық қоғамдық процестердің дамуын жоспарлау мен  болжам жасау болып табылады. Болжамдардың әртүрінің байланысы сондай-ақ оларды әзірлеудің дәйектілігінен көрініс  табады. Мәселен, экономикалық болжамдар  ғылыми-техникалық прогреске, табиғи ресурстарға, демографиялық процестерге болжам жасалғаннан кейін жасалады.

Функционалдық белгісі (болжам жасау бағыттары) бойынша болжамдар: іздеу және нормативтік екі типке  бөлінеді.

Іздеу – себептік-салдарлық  байланыстарын, олардың дәйектілігі  мен өзгеруін айқындау негізінде, оқиғаның дамуын бағалаудан тұрады. Басқалай айтсақ, байланыс пен дәйектілік қазіргі  уақыттан болашақтағы бағытқа қарай  зерттеледі.

Нормативтік бағыт – мақсатты. Бұл ретте бірінші тәсілден өзгешелігі, алдымен мақсаттар (бағдарлар) белгіленеді. Процестер болашақтан қазіргі уақытқа  қарай: берілген нормативтік нәтижеге жету үшін, қандай алдыға жылжулар болады және қандай шараларды жүзеге асыру  қажеттігі сөз болады.

Іздеу болжамы, өткендегі  және қазіргі зерттеліп отырған  объектінің даму болашақтағы үрдістеріне  шартты ұсыныстарға негізделген  және осы үрдістерді (жоспарларды, бағдарламаларды) өзгертуге қабілетті жағдайларға  назар аударады. Оның міндеттері –  сол үрдістерді сақтау жағдайында зерттеліп  отырған объекті қалай дамиды, соны ақтайды.

Нормативтік болжамның іздеу  болжамынан өзгешелігі, күні бұрын  айқындалған мақсаттар негізінде  әзірленеді. Оның міндеті – мақсат ретінде қабылданатын болашақтағы  болжам жасау объектісінің ықтимал  жағдайына жетудің жолдары мен  мерзімдерін айқындау.

Болжамның осы екі типі де бірмезгілде тәжірибеде болжам жасау  тәсілдерінің бағыттары болып қызмет етеді және бірге пайдаланады.

Болжамдарды жүзеге асыру  жағдайларына шешім қабылдаумен  болжам жасауда өзара әрекеті  әсерін тигізеді. Шешім, негізінен, болжам жасау деректері негізінде қолданылады. Өз кезегінде, қабылданған шешім  болжамдардың орындалу нәтижелеріне әсерін тигізеді.