Мәдениет – адамзат әлемінің айнасы. Мәдениет – тіл

Ал шыңдығында діни Ренессанс («ренессанс» — француз сөзі —  қайта жаңғыру) мәдени дамуда орасан зор роль атқарды. Дінге дейінгі  дүниетаным ретіндегі мифте табиғат  қасиетті күштерге баланса, ұлттық немесе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғамның құдіреттілігіне басты назар  аударылады. Осының нәтижесінде өркениет қалыптасады. Жалпы алғанда, дінтанусыз мәдениеттану жоқ. Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шынында да, өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі — оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы. Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйінді ой айтуға болады: мәдениет — адам әлемі. Мәдениет көріністерінде адамдық парасат, оқыл-ой, ізгілік пен әдемілік заттандырылып, , игіліктер дүниесі құралған. Сонымен бірге мәдениет адамды I тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Әл-Фараби айтқандай, адам — «хайуани мадани», яғни, мәдениетті жан. Адам — табиғат туындысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік ; қажеттілік болып қалады. Мәдениет адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет айтылса да, адамның табиғи шығармашылықтың ең жоғары үлгісі екендігіне күмән жоқ. И. Гердердің тілімен айтқанда, адам — табиғаттың бірінші азаттық алған пендесі.

Ғасырлар — адамның  мәдени дамуының куәсі. Бірақ осы  алға қарай жылжу Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола бермеді. Адам қоршаған ортаны өзіне ыңғайлы тұраққа  айналдыруға тырысты, алайда осы  белсенділік коп жағдайда табиғатты  күйзелтіп, құлдыратып жіберді. Мәдениет пен табиғатты қарама-қарсы қоюдың бір түрі адамның табиғи антимәдениеттілігі жөніндегі ілімдер еді (киниктер, Ницше). Контрмәдениет атты XX ғасыр  туындысы бұқаралық мәдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қарсы  қозғалыс сипатында болды. Мәдениет пен табиғатты үштастыруға тырысатын  ілім — мәдени антропология. Оның негізін  салушылардың бірі — Э. Уилсон. Әрине  аталған ілімдер табиғи-биологиялық  заңдылықтарды тым әсірелеп жібереді, әйткенмен оның қисыны бар сияқты. Өйткені, XX ғасыр мәдениет пен табиғат  дилеммасының адам тағдыры үшін қауіпті  екендігін көрсетіп, заман талабына сәйкес экологиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизмді тежейтін бұл ілімнің негізі есебінде мынадай  идеяларды атап өткен жөн:

академик В.И. Вернадскийдің  Ноосфера (парасатты орта) туралы ілімі;

Рим клубының экологиялық  тұжырымдары;

Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі  гуманистік эволюциялық теориясы;

JI.H. Толстой, М. Ганди,  А. Швейцер, Э. Фромм тағы  басқалары дамытқан гуманистік  этика тағы басқалары

Тағы айта кететін жайт, осы экология мәселелеріне байланысты Шығыс пен Батыстың арасындағы айырмашылық  туралы. Интровертивтік Шығыс мәдениеті  табиғатқа жақын, ол үстемдік етуге  шақырған жоқ.

Сонымен, мәдениет адам мен  табиғатты бөліп тұрған «қытай қорғаны» емес, керісінше, олардың арасындағы нәзік үндестік және рухани қыл-көпір. Осы үндестікті (гармонияны) одан әрі  жетілдіру — адамзаттың алдындағы  келелі міндет.

Адам және мәдениет мәселесін  тереңдете түсетін тағы бір жайт адамның қабілеттілігіне, жан-жақтылығына, шексіздігіне байланысты. Американ ғалымы К. Поппер айтқандай, адам бірдей үш дүниеге: физикалық, ментальдық (психикалық) және идеалдыққа жатады. Сонда мәдениет осылардың қайсысымен көбірек анықталады деген занды сұрақ туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық  және рухани бөліктерге бөлудің қарадүрсін шеңберінен шыға алсақ, онда мәдениеттің  өзінің ішкі мағынасында идеалды  екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды қоршаған заттар, дүние —  бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі ғана, оның мәні — руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде заттандыруда жатыр. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамдағы  өмір сүріп жатқан адамдардың өзіндік  санасында, парасаттылық сезімдерінде, рухани ізденістерінде айқындалады.