Шарттың жалпы ережелері

Кейбір реттерде тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі — борышкердің несие берушіге шартты орындаудың орнына беретін белгілі бір ақша сомасы ретінде болады. Тұрақсыздық айыбын төлеу шарттың тоқтауына әкеп соғады деп тараптар өзара келісіп, оны шартқа енгізген жағдайда тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болып саналады. Әдетте, баламалы тұрақсыздық айыбы бас тарту төлемі болады, себебі олар тұрақсыздық айыптарын өндіртіп алғанда залалды өңдіртуге жол берілмейді.

Заң талабы бойынша тұрақсыздық туралы келісім тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілген шарт туындайтын мәміленің формасына тәуелсіз жазбаша түрде болады. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формасы ауызша мәміледен туындайтын шарт тұрақсыздық айыбымен қамтамасыз етілген жағдайда керек. Тұрақсыздық айыбы туралы келісімнің жазбаша формада болмауы оны заңсыз деп тануға әкеп соғады.

Шарттыққа қарағанда занды тұрақсыздық айыбы, шартта көзделген-көзделмегеніне қарамастан, қандай да бір ресімдеуді керек етпейді. Заңнамада анықталған тұрақсыздық айыбы тараптардың еркіне бағынбайды, оны қолдану — несие берушінің құқығы. Несие берушінің занды тұрақсыздық айыбын өндіртіп алу құқығы тараптардың келісімімен шектелуге жатпайды, ондай келісім, тұрақсыздық айыбы заңның диспозитивтік нормасымен анықталғаннан басқа реттерде, заңсыз деп саналады.

Шартты қамтамасыз етудің басқа тәсілдеріне қарағанда, мысалы, несие беруші борышкердің қабілетсіздігінен қорғамайтын тұрақсыздық айыбына қарағанда, кепілдік пен кепіл болушылық борышкер қабілетсіз болған жағдайда да несие берушінің шартты орындатуына мүмкіндік береді. Тұрақсыздық айыбында несие беруші келген залалдың мөлшерін дәлелдеу міндетінен босап өз жағдайын біраз нығайтса, ал кейбір реттерде борышкер тұрақсыздық айыбын (айыппұл, өсім) төлеуге мәжбүр болса, ал кепілдік пен кепіл болушылық жағдайында несие беруші борышкердің қосымша ынтасымен емес, өзінің алдында бір емес, бірнеше міндетті адамның (кемінде—екі) болуымен позициясын нығайтады.

Борышкердің үшінші жақтардың қосымша міндеттемелері есебінен шартты орындауды қамтамасыз етуінің түрлері өзара ұқсас болғанмен, олардың құқықтық реттелуін өзінше қарауды талап ететін айырмашьшықтар да бар. Кепілдік пен кепіл болушылықтың негізгі айырмашылығы олардың қосымша шарт ретінде ортақтастығында не субсидиялығында, сондай-ақ кепілші мен кепіл болушыньщ борышкер міндеттемесін орындауының шегінде және оларға талап қою тәртібінде.

Кепілдік дегеніміз — кепілші деп аталатын белгілі бір адамның басқа адамның несие берушісі алдында шарт талаптарын сол негізгі борышкермен ортақтасып орындауға жауап беру міндеттемесі. Кепілшінің борышкермен ортақтасқан жауапкершілігі туралы ереже қолданылмайтын жағдайлар заң актілерінде көзделуі мүмкін.

Кепілдік — қамтамасыз етілетін шарт бойынша несие беруші мен негізгі шарт бойынша борышкер емес адам арасында орнатылатын қүқықтық қатынас. Кепілші келбеті борышкерге келмейді, негізгі міндеттемеге қатысты алғанда кепілші әрқашаңда үшінші тұлға болып қалады. Кепілдік бойынша шартқа, тіптен, негізгі міндеттемеге туындағанда, негізгі борышкердің тікелей қатысы жоқ және бұл құқық қатынасына қатыспайды. Кепілші мен борышкер арасындағы негізгі шарт бойынша қатынас кепілдік және негізгі шарт бойынша құқық қатынастарынан тыс қалады және олар үшін ешқандай маңызы жоқ. Кепілші мен борышкер арасындағы қатынастардың негізі не өзінше бөлек (келісім) шарт, не басқа мән-жайлар болуы мүмкін, мысалы, кәсіпкерлік қызметпен ұзақ уақыт бірге айналысу, жарғы капиталына бірге қатысу (атап айтқанда, "аталық" және "еншілес" коммерциялық ұйымдар, тәуелді акционерлік қоғам және оның жарғы капиталына қатысатын өзге занды тұлға), достық, туыстық, ерлі-зайыптылық байланыс және т.б.

Кепілші несие берушінің талаптарын қанағаттандырғанға дейін ол жайында борышкерді ескертуі тиіс, ал несие беруші оған талап қойған жағдайда - борышкерді іске қатысуға тартады. Кепілші мен борышкер несие берушінің бір шарт бойынша борышкерлері болып табылмайтындықтан кепілші несие беруші мен борышкердің негізгі шарт бойынша ара қатынасының сипатын біле бермейді. Борышкерді несие берушінің талаптары жайында ескертпей және борышкерді іске қатысуға тартпай борышкердің несие берушінің талаптарына қарсы қандай дәлелдері бар екендігін анықтау мүмкін емес немесе киындық тудырады.

Кепілшінің несие берушінің талаптарын орындағанға дейін борышкерді ескерту міндеті, сонымен бірге, несие берушіге кепілші мен борышкер тарапынан қосарлап (қайталап) орындауды болдырмау мақсатында көзделеді. Тура осындай, бірақ борышкер тарапынан кепілші ескерту міндеті де қосарлап орындауды болдырмау мақсатын көздейді.

Несие берушінің талаптарын кепілшінің орындағаны туралы борышқорды хабардар етудегі тағы бір мақсат - бұл жағдайда несие берушінің құқықтары кепілшіге өтеді, ал борышкер хабарланбаса, соның салдарынан кепілші, жаңа несие беруші ретінде қолайсыз салдарға душар болады, мысалы, борышкер шартты алғашқы несие берушіге орындап, нәтижесінде шарт тоқтауы мүмкін.

Кепілшінің борышкерді іске қатысуға тарту талабының болуы кепілшінің қандай жауаптылық көтеретініне — толық көлемде немесе жарым-жартылай, несие беруші борышкерге бұрын талап қойған-қоймағанына және қандай шешім қабылданғанына байланысты емес. Бұл шарттың болуына борышкердің өз талаптарын орындағаны, жарым-жартылай орындағаны немесе орындамағаны да әсер ете алмайды.

Борышкер іске жауапкер жағында өзінше бөлек талапсыз үшінші жақ ретінде тартылады. Мұның іс жүргізушілік негіздері АІЖК-нің 53-бабында белгіленген.

Кепілшінің несие берушінің талаптарын қанағаттандырғанын борышкерге ескерту жөніндегі не борышкерді іске қатысуға тарту жөніндегі өзіне жүктелген шартты орындамауы кепілшіге қолайсыз салдарлар әкеледі. Бұл ретте борышкер несие берушіге білдірген барлық қарсылығын кепілшінің регрестік талаптарына қарсы қоя алады, мысалы, талаптың мөлшері бойынша, оның заңдылығы бойынша, т.б. Егер бұл қарсылықтарды сот дәлелді деп тапса, онда кепілшінің борышкерге қойған регрестік талаптары толықтай немесе ішінара қабылданбайды. Несие берушінің талап қойғаны жайында кепілшіден дұрыстап хабар алған борышкер іске қатысудан бас тартса, онда ол несие берушіге білдірген қарсылықтарын кепілшінің регрестік талаптарына қарсы қоя алмайды, ол тек борышкер мен кепілші арасындағы өзара қатынастан туындайтын мән-жайларға ғана сілтеме жасай алады.

  Кепілші мен борышкердің талаптары мен міндеттемелері ортақтас болады, яғни кепілші ортақтас борышкерлер қатарына жатады, оларға ортақтас шарт туралы жалпы ереже тарайды. Кепілдік, дегенмен, негізгі шартқа қарағанда қосымша балып табылады. Сондықтан да, ортақтас борышкер туралы ереже кепілшіге кепілдіктің негізгі шартқа қосымшалығынан, сондай-ақ кепілші негізгі шартты орындағанда оған несие берушінің құқығының ауысатындығы туралы ережеден туындайтын бірқатар ерекшеліктерімен таралады. Негізгі шарт бойынша несие беруші негізгі шартты орындау жөнінде борышкерге де, орындау мерзімі келгенде кепілшіге де талап қоюға құқылы. Сонымен қатар кепілші несие беруші мен борышқор арасындағы қатынастарға негізделген, борышқордың өзі де білдіре алатын қарсылықты несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы, жалпы ереже бойынша ортақтас борышкерлер үшін ортақтас шарттарда оған жол берілмейді. Кепілші мұндай қарсылықтарды борышкер олардан бас тартқан немесе борышты мойындаған жағдайда да қоя алады. Кепілшінің бұл ерекше құқығы кепілдіктің негізгі шартқа қосымшалығынан туындайды, онда ортақтас борышкер болғанмен кепілші негізгі шарт бойынша борышкерге тең келмейді және оны толықтай алмастыра алмайды, өзінің несие берушімен негізгі шарт бойынша қатысатын бөлек келісімнің негізінде тұрғызады, сондай-ақ кепілдік бойынша құқық қатынасында борышкердің еркін емес, өзінің еркін білдіреді.

Кепілшінің несие берушінің талаптарына қарсы қарсылық білдіру құқығын шектеу кепілдік шартының талаптарынан ғана туындауы мүмкін, мысалы, егер кепілдік шартыңда несие берушінің талаптарын бірінші мәлімдегенде бірден қанағаттандыру көзделген болса.

Бір шартты қанағаттандыру үшін бір емес, бірнеше кепілдіктер қабылдануы мүмкін. Бұл ретте кепілдіктің әрқайсы шартты өзінше дербес қамтамасыз етеді, ал негізгі шартты борышкер орындамаған жағдайда негізгі шарт бойынша несие беруші кепілшілердің әрқайсысына кезекпен немесе олардың барлығына бірден талап қоя алады. Несие беруші бұл жағдайда талапты борышкерге де, өзінше бөлек әрбір кепілшіге де белгілі бір кезектілікпен немесе барлық кепілші мен борышкердің барлығына бір уақытта қоюға құқылы.

Кепілші ретінде бір емес бірнеше адам бола алады. Бұл ретте кепілші жағында адамдардың көпшілігі орын алады және бұл адамдардың барлығы өз кепілдігін бірге берген болып саналады. Бірге кепілдік берген адамдар несие беруші алдыңда, жалпы ереже бойынша, ортақтасып жауап береді.

Кепілдіктің немесе кепіл болушылықтың ақысыздығы кепілші немесе кепіл болушы мен негізгі шарт бойынша борышкердің арасындағы өзара қатынасқа еш әсер етпейді, ол қатынас кепілдік шартының немесе кепіл болушылық шартының әрекет аясынан тысқары қалады, сондықтан ол ақылы негізде орнауы мүмкін. Мысалы, банк өз клиенті үшін кепілдік немесе кепіл болушылық бергенде белгілі бір төлем болуы мүмкін.

Кепілшінің немесе кепіл болушының борышкердің несие берушісіне жазбаша оферта жіберуі және қажетті қалыпты уақыт аралығында несие берушінің кепілдік қабылдаудан бас тартуының болмауы тиісті жазбаша формада жасалумен теңестіріледі. Бұл ретте несие берушінің жауап үшін қажетті уақыт бойы "үндемеуі" оның келіскендігі деп саналады.

Атап айтқанда, кепілдік шартында негізгі талаптарды толықтай емес, жарым-жартылай қамтамасыз ету көзделуі мүмкін және тиісінше кепілшінің негізгі шартты орыңдау және залалды өтеу жөніндегі міндеттемесі сонымен шектелуі мүмкін. Мысалы, егер кепілші борышкердің несие беруші алдыңдағы шарт талаптарын жартылай орындауға несие беруші алдында міндеттенсе, онда борышкер несие беруші алдындағы шартты орындамаған немесе тиісінше орындамаған жағдайда кепілшінің жауапкершілігі борышкердің несие беруші алдындағы барлық міндеттемелерінің сомасьның жартысымен шектеледі.

Кепілдік шартында, сонымен қатар, борышкердің негізгі шарттың орындалмауынан немесе тиісінше орындалмауынан туындаған шығындарды өтеуіне қатысты кепілшінің жауаптылығының басқа тәртібі кепілшінің залалды өтеу жөніндегі жауапкершілігін кепілдік шартының талаптарымен шектеу арқылы белгіленуі мүмкін. Мысалы, кепілдік шартында негізгі шарттың орындалмауы немесе тиісінше орындалмауы себепті несие берушіге келген шығынды борышкердің өтеуі жөнінде кепілшінің жауап бермейтіндігі, немесе кепілші негізгі шартта көзделген тұрақсыздық айыбын төлеуге, сот шығындарын төлеуге жөне т.б. жауап бермейді деп көзделуі мүмкін. Егер кепілдік шартында кепілші жауапкершілігіне мұндай шектеулер көзделмеген болса, онда кепілші мен борышкердің шығындарды және несие берушінің басқа залалдарын өтеудегі теңдей жауапкершіліктері туралы жалпы ереже қолданылады.

Кепілдік пен кепіл болушылықты орындаудың салдарлары. Жалпы ереже бойынша, кепілші шартты орындағанда осы шарт бойынша несие берушінің құқығы оның талабын кепілші қаншалықты орындаса, сол көлемде оған ауысады. Жаңа несие берушіге айналған кепілшінің қүқығының көлемі жаңа несие берушіге құқықтың өтуі туралы ережеден туындайды, оған сәйкес алғашқы несие берушінің құқығы жаңа несие берушіге, егер заң актілерінде немесе шартта өзгедей көзделмеген болса, борышкер үшін кепілші шартты орындай бастаған кезде қандай болса сол көлемде және сол жағдайда ауысады. Осыған сәйкес, шарт орындаған кепілшіге шарттың орындалуын қамтамасыз ететін құқықтар да, оның ішінде алғашқы несие берушінің кепіл бойынша құқығы, егер ол кепілмен де негізгі шарт қамтамасыз егілген болса, орындалған шарттың көлемінде және кепіл туралы шарт бойынша құқықтан бас тарту үшін көзделген ерекшеліктер ескеріліп, өтеді.

Кепілшінің, жаңа несие беруші ретінде борышкерге қоятын талап-тарынан басқа, жалпы ереже бойынша, борышкер үшін жауапкершілікпен байланысты өзі тартқан шығынды толық көлемде, оның ішінде ақша қаражатын негізгі шартты орындау үшін жаратумен байланысты шығындарды, АК-ның 353-бабына сәйкес өндіртіп алуға құқығы бар. Кепілші негізгі шартты орындаған жағдайда, несие беруші оған борышкерге қойылатын талаптарды растайтын құжаттар тапсыруға (мысалы, егер заемды ол ресімдесе — вексель, т.б.) және егер ондай бар болса — сол талапты қамтамасыз ететін құқықты (мысалы, егер негізгі міндеттеме кепілмен де қамтамасыз етілген — кепіл шарты бойынша құқықтан бас тарту, ипотекалық куәлікгі беру және т.б.) беруге міндетті. Несие беруші бұл баптың ережелерін орындамаған жағдайда кепілші несие берушіні мәжбүрлеп орындату үшін сотқа жүгіне алады.

Шартты орындаған кепілші мен кепіл болушының құқықтарында, негізінен, айырмашылық жоқ. Екеуі де, несие беруші алдындағы борышкердің міндеттемесін орындағанда тендей құқыққа ие болады. Кепілші мен кепіл болушының қамтамасыз етілетін шартты орындауға байланысты туындаған регрестік талаптарына талап көнелігінің жалпы мерзімі таралады, ол кепіл болушылықты немесе кепілдікті орындау кезінен басталады.

Егер кепілші немесе кепіл болушы борышкерден шарттың орындалғаны туралы хабарлама алғанға дейін қабаттасып (қайталап) орындап, орындалғанды борышкерден регресгік талап бойынша өндіріп алса, онда борышкер, өз кезегінде, несие берушіден оның негізсіз алғанын өндіртіп алуға құқылы.

Кепілдік немесе кепіл болушылық, өздері қамтамасыз ететін шартты орындау мерзімі келгенде борышкер немесе кепілші мен кепіл болушы ұсынған тиісінше орындауды қабылдаудан несие беруші бас тартса да тоқтайды, ол несие берушінің мерзімнің өткендігі үшін жауапкершілігі туралы жалпы ережеден туындайды. Несие берушінің мерзімді өткізіп алуы негізгі шартты және борышкердің оны тиісінше орындау жөніндегі шартын тоқтатпайды. Бірақ несие берушінің борышкер немесе кепілші мен кепіл болушы ұсынған тиісінше орындауды қабылдаудан бас тартуы кепілдікті немесе кепіл болушылықты тоқтатады, бұл мерзімнің өтуіне жол берген несие беруші үшін өзінше санкция болады. Бұл ереженің мәнісі — кепілдік пен кепіл болушылықтың бұл жағдайда өздеріне бөлінген мерзімдер өтпей-ақ тоқтайтындығында. Тіптен, мерзім оларда белгіленбесе де[60].