Мемлекет нысаны

Сонымен, өкіметге парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің қызметін істей аладьг, ал болмаған жағдайда отставкага шығады. Мүндай республикаларда  президент мемлекетгің басшысы, оның биліктері өте аз. Парламентгік республикаларға Италия жатады, —- Мемлекет формасының екінші элементшс  мемлекеггік құрылымының нысаны жатады. Бұл мемлекетпц әкімшілік- жергілікті бөлінуі, сол болімдердің бір—бірімен  кдтынасы және мемлекеттің және бәлімдердің  арасындағы байланыстары. Мемлекетгік  құры- лым - үлтгық мемлекеттік қатынастарды, әкімшілік- территория- ларлык жұйені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұл элемент бойынша  унитарлық, федеративтік және конфедеративтік  мемлекетгерге бөлінеді.

Тұтас мемлекеттер. "Кдзақстан Республикасының жері тұтас, ол белінбейді және оған қол сүғуга болмайды" делінген Консти- туцияның кіріспесінде (унус деген сөз — бір, жалғыз деп лат. тілінен аударылады). Тұтас мемлекеттер тек қана әкімшілік-жергілікті аудандарға бөлінеді. Мысалы. Қазақстанда әкімшілік-аумақгық құрылысы 14 облыстан тұрады, оларды Президент тағайындаған әкімдер басқарады. Облыстар аудандарға, қдлалықаудандарға, ауыл- дарға, селолар мен поселкілерге бәлінеді. Ал жергілікті өкілді орган- дар маслихат деп аталады, оған депутаттарды халық сайлайды. Жергілікті әкімшілік-аймакгық бөліністердің құқықгары тең. Жергілікті аткару орган - әкім.

 

Федерация. ( федус деген сөз — одақ деп лат. тілінен аударыла- ды). Қүрама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады. Қүрама мемлекет — кұрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін бірікгіреді. Мемлекеттік оргакдар екіге бөліне;й: жалпы федера- цияның органдары және орбір мұшесінің жеке органдары. Феде- рацияның субъектілері ішкі істерін ерікті өздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-сыртқы билік болады. Федеративтік республика халықаралық құқықгьтң алдында тек бір мемлекет болуға тиіс. фірақ тәжірибеде кеибір федерацияның субъектілері өздері халыкдралық қатынастарға шығуға құқьіғы бар еді, мысалы, СССР (Украина мен Белорусия ООН мүшесі), Югославия, США, Канада. Көбіне олардың тәуелсіздігі формальды тұрінде кдлғаны мәлім. Халықаралыққүқық федерацияның өкілі ретіңде шарттарға орталық билік қолын қой- ғанын дұрыс санайды.

Федерацияда конституция, астана, азаматтық, зандар, сот және кдржы  жұйесі бәрі екіге бөлінеді. Федерацияның екі тұрлері бар: үлттық қүрама және жергідікті құрама. Біріншісіне бүрынғы  КССО, Югославия, Ресей, Үндістан жатады, ал екіншісіне АҚШ, Авст- рия, ФРГ, Швейцария  жатады Олардың мемлекетгік құрылысы тарихи дамуымен байланысты

 

Конфедсрация. Бүл өте көлемді және кұрделі конфедерациялы мемлекетгердің одағынац және халыкдралық үйымнан айыру өте қиын. Конфедерация - белгілі мақсатка жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттердің уакытша одағы. Конфедерация мұшелері өздершщ тәуелсіздігін толык сактайды: азаматгығын. заңдарын, мемлекетгік аппаратты, сот және қаржы жүйесін, өздерінін акшасын. Конфе- дерация кабылдаған шешімдерді олардың жогарғы органдары мақулдау керек. Тарихта конфедерацияның бірнеше түрлері кездеседі: Америкада 1781 жылы Конфедерацияның баптары қабылданған бодатын, бүл бұрынғы Англияңың 13 отарларын біріктірді. Вашинггон бұл федерацияны "күмнан істелген арқан" деп атады. Конфедерацияның жалпы Конгресс деген оргакдары құрьщды, ол тек кана үш сүрақты шешті: өскер, акдіа, шет ісгер, басқа кызмет бабы әр штаттың қолында сақгалған еді. Германияда конфедерация 1815-1866 жылдары, Швейцарияда - 1815-1845 жыл- дары, Египет пен Сирия 1958 жылы біріюсен Араб республикасын қурдьг, 1961 жылы Сирия бүл одақган шықгы. Сонымен, конфедерацияда орталық биліктің шешімдері тек конфедерация субъектінін мемлекеттік органдарына жайьшады да, жеке адамдарға және ұйымдарға жайылмайды. Конфедерацияның субъектілері халықаралық қарым-қатынастардың субьектілері болып кала береді. Конфедерациялар өте әлсіз және тұрақгы емес.

 

 

 

 

 

 

Мемлекетгің саяси  жүйесі

Мемлекеггік нысанның соңғы  элементі — саяси жүйе. Бүл жүйе деген сөзді екі мағынада қолданады. Бірінші — саяси жүйені мемлекеттің  бүкіл саяси жүйесіне таратады, ал оның екінші жа- ғынан саяси жүйені тек мемлекетгін қолданатын адістері деп түсінуге болады. Сонымен, саяси  жүйені — мемлекетгін колдана- тын  әдістері, азаматгардың қүқықгары мен  бостандыктарынын дамуы және кепідціктері, демократиялық институтгарды қолдану.

 

Саяси жүйе демократиялық және демократияга қарсы жүйелерге бөлінеді. Саяси жуйенің мынандай түрлері болады: деспотиялық, аристократиялық, шектелген демократиялық, теократиялық, өс- кери-полицейлік, формальды—демократиялық, либералды-демок- ратиялық, патерналистік, бонапартистік, әскери, авторитарлық, тоталитарлық, фашистік, расистік, отарлық, социалистік, проле- тарлық және басқа түрлері. Саяси жүйелердің негізгі бөлінуі: де- мократиялық және демократияға қарсы жүйелер.

 

Демократияға  қарсы жүйелер. Халық баскдру процесіне қатыс- пайтын және оның еркімен санаспайтын жүйе осы түрлерге жа- тады. Фашистік жүйе. (Болгария, Германия, Жапония, Италия). Халықгың саяси қүқықгары шектеледі, жалғыз партия мемлекеггік аппараггы басқарады және онымен біртүтас болады, әскер, баска қүқық қорғау органдары күшейеді, мемлекеггің экономикасы және сыртқы саясаты соғыспен байланысты болады. Әскери жүйе (Чили, Португалия) мемлекеттіктөңкеріс өткеннен кейін өкілетгік орган- дардың рөлі төмендеп, әскер мемлекетгің негізгі, функциясын басып алады. Расистік жүйе осы әдістердің бәрін тек кдна бір үлтқа немесе бірнеше үлттарға қарсы қолданады. Феодалдық мемлекеттершің көбіңде шіркеудің күшті жүйесі қүрылады. Шіркеу Мемлекет теориясы мемлекетпен кэтар күшті рөл атқарады, ол монархтың тақкэ отырғанына қатысады, мемлекетгік Кеңесте өзінің жеке орындарына ие болады, оған қарсы істелген қылмыстарды өзі өте қатты жазалайды. Бұл араб халифатының, Еуропафеодалдықмемлекетгерінің саяси режимдері. Авторитарлық жүйелер бір адамның билігімен байланысты болады (Тито, Сталин, Чаушеску, Кастро, Людовик ХІҮ, Наполеон).

 

Демократиялық жүйе. Бұл халықтың құқыктарына кепілдік бер- ген, демократиялық әдістердің көбін мемлекет баскэру процесінде қолданған жүйе. Бірақ демократияның даму жолы өте үзын, сон- дықган демократиялық жүйесі күшті дамыған мемлекетгер бар (Англия, Бельгия, Исландия), демократия адістері жаңа калыпта- сып келе жатқан мемлекетгер (Кдзақстан, Оңтүстік Корея), т.б.

Сонымен, мемлекетгің сыртқы нысанын анықгау үшін біз үш элемештеріне корытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетгі бас- КЭРУ нысаны, мемлекетгік  қүрылымының нысаны және саяси режим. Мысалы: Қдзақстан президенттік түтас  республика, де- мократиялық жүйесі қалыптасып жатқан дәрежеде. Германия (1933) президентгік республика, федерация, фашистік жүйе. Англия — түтас парламентгік монархия, либералдық-демократиялық жүйе. АҚШ — федеративтік презиценттік республика, демократи- ялықжүйе. Араб халифаты — теократиялық қүрама монархия, діни саяси жүйе.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құрамы, құрылу тәртібі және өкілеттіліктерінің арақатынасы.Басқару нысаны мынадай негізгі түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Монархия – бұл тақ ұрпақтан ұрпаққа мұрагерлік жолмен берілетін, жоғарғы мемлекеттік билік бір адамның – монархтың қолында болатын басқару нысаны. Монархиялар шексіз – бұнда монарх бірден бір мемлекеттік билік органы болып табылады, және шектеулі – бұнда жоғарғы билік өкілеттіліктері монархпен және  қандай – да бір монархтың билігін шектейтін басқа органның арасында бөлінген, болып бөлінеді. Шектеулі  монархиялар өз кезегінде өкілді (дуалистік), бұл кезде монархта атқарушы билік, үкіметті құру құқығы, олардың алдында жауапты министрлерді тағайындау және ығыстыру құқығы, вето құқығы және парламетті шектеусіз тарату құқығы қалдырылған, және парламентарлық, бұнда монархтық құқықтық жағдайы біршама шектелген, өйткені мемлекет басшысы тағайындаған министрлер парламенттің сенім вотумына тәуелді болады, монархтың заңмен қарастырылған жағдайда ғана кідіртушілікті қажет етпейтін вето құқығы, парламентті тарату құқығы ғана қалдырылады, болып бөлінеді. Республика – бұл жоғарғы мемлекеттік билік нақты бір мерзімге сайланған органдарға берілгенн және сайлаушылары алдында жауап беретін басқару нысаны.  Жоғарғы мемлекеттік билік органдарын сайлауға қатысу құқығы берілген тұрғындардың топтарына байланысты барлық республикалар ақсүйектік, автократтық және демократиялық болып бөлінеді.

 

Демократиялық  республикалар өз кезегінде  мынадай болып бөлінеді:1) парламенттік, бұнда саяси өмірде шешуші рөл басында премьер –министр болатын парламент құрған  үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұнда сайланған мемлекет басшысы, сонымен  біруақытта үкіметтің басшысын тағайындайтын және үкіметті тарататын үкімет басшысы болады.; 3) аралас, бұнда үкіметті  президент пен парламент біріге отырып құрады. ҚР президенттік басқару нысандағы мемлекет болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

       Құқықтық мемлекет атауы алғаш рет ХIХ ғасырдың бірінші ширегінде пайда болып, кейін Еуропаның бірқатар елдеріне таралды. Бірақ құқықтық мемлекет туралы негізгі көзқарастар антикалық заманда қалыптасып, мемлекет пен құқықтың арақатынасы жайлы тұжырымдамалар жасалған еді. Жаңа заманда құқықтық мемлекет туралы көзқарастардың қалыптасуы табиғи құқық доктринасының бекітілуі, зайырлы заң дүниетанымының пайда болуы мен нығаюы, абсолюттік және полициялық тәртіпті сынға алу, адамдардың бостандықтары мен теңдігін, мызғымас құқықтарын тану, биліктің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну тұжырымдамасының қалыптасуы, конституционализм теориясы мен тәжірибесінің дамуы арнасында жүрді. Бұл ережелердің жасалуына Г. Гроций, Б. Спиноза, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Д. Адамс, Д. Медисон, т.б. қомақты үлес қосты. Құқықтық мемлекетте биліктің, азаматтың, қоғам мен құқықтың теңдігі және олардың заң алдындағы құқықтық теңдігі негізгі орын алады. Құқықтық мемлекетте қоғам өмірі заңмен реттеледі, заң үстемдік еткен жағдайда, сот ісі тәуелсіз болып, тек заңға бағынады. Құқықтық мемлекет әрбір жеке адамның заңды мүдделерінің, ар-намысы мен қадір-қасиетінің қорғалуына кепілдік беруі, барлық азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, олардың бірлестіктері мен қауымдастығын қамтамасыз етуге тиіс. Оның негізгі белгілері: құқықтық заңның үстемдігі, билік бөлінісі қағидаларын конституциялық-құқықтық реттеу негізінде егеменді мемлекеттік биліктің ұйымдасуы мен қызмет етуі, индивид, қоғам мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасының құқықтық нысаны. Құқықтық мемлекетте қоғам, топ мүшелері мен азаматтар қауымдастықтарының мемлекет алдында, жалпы мемлекеттің, оның органдары мен басқармаларының, лауазымды адамдардың қоғам, азаматтар алдындағы жауапкершіліктерінің қатаң тәртібі орнауы қажет. Құқықтық мемлекетте биліктің бір адамның, органның немесе әлеуметтік топтың қолында шоғырлануына жол берілмейді. Өзінің жетілген үлгісінде құқықтық мемлекет тұжырымдамасы биліктің барлық институттарының өкілді болуын, лауазымды адамдардың сайлануын білдіреді. Құқықтық мемлекет жағдайында сот әділдікті жақтаушы, кең мағынада құқықты қорғаушы, негізгі міндеті – адам құқықтарын қорғау болуы тиіс. Қоғам мен мемлекеттің өзара байланысы, өзара тәуелділігі мемлекет заңдарында көрсетілген құқықтар мен міндеттер арқылы жүзеге асады. Қазіргі кезде құқықтық мемлекет тұжырымдамасы адам құқықтарымен тығыз байланыста қарастырылады және адамның жеке, азаматтық, саяси және экономикалық құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын білдіреді.

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. http://kk.wikipedia.org
2. Орысша-қазакша заңдық түсіндірме сөздік-анық тамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008
3. “Қазақ Энциклопедиясы”, II-том
4. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.