Банк ресурстары және қалыптасу көздері

Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі көзі.

    Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:

   • шетелдік азаматтардың  шоттарына;

   • депозиттер банк үшін  бірден-бір арзан ресурс көзі  болып табылады. Банктік пайда  алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;

   • депозиттік операциялар әрекет ету керек;

   •  банк балансының оперативтік өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процессінде ерекше назар аударылуы қажет;

   • депозиттік операциялармен  қарыздарды беру бойынша операциялардың  арасында мерзім және сомалар  бойынша өзара байланыс пен  сабақтастылықты қамтамсыз ету  қажет;

   • депозиттерді тартуға  әрекет ететін банктік қызметтерді  дамытуға шаралар қолдану. 

    Экономикалық мазмұнына  қарай депозиттерді мынадай топтарға  бөледі:

   • талап етуіне дейінгі  депозиттер;

   • мерзімді депозиттер;

   • жинақ салымдары;

   • бағалы қағаздар.

Сондай-ақ,оларды мынандай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:

   • мерзімдеріне қарай;

   • салым иелерінің категорияларына  қарай;

   • қаражаттарды салу  және қайтарып алу шартына  қарай;

   • пайыз төлеу тәсіліне  қарай;

   • банктің активтік операциялары  бойынша жеңілдіктер алуына қарай;

   • басқа да.

     Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай түрлерге бөлінеді:

   • жеке тұлғалардың шоттарына;

   • кәсіпорындар және  акционерлік қоғамдардың шоттарына;

   • жергілікті билік ұйымдарының  шоттарына;

   • қаржылық мекемелерінің  шоттарына;

   • шетелдік азаматтардың шоттарына.

    Депозиттік операцияларды  ұйымдастыру барысында коммерциялық  банктер баланс өтімділігін сақтай  отырып мынадай талаптарды ескеруі  тиіс:

   • депозиттік ресурстардың  қаржыландыратын активтік операциялардың  мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;

   • депозиттік операциялар  банк пайдасын ұлғайтуға немесе  болашақта пайда алу үшін жұмыс  жасауға тиіс;

   • депозиттік операцияларды  ұйымдастыру процессінде мерзімді  депозиттер мен мерзімді салымдардың  көбірек тартылуына көңіл бөлу;

  • салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.

     Банктің  депозиттік емес ресурстары. Банктің депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау мақсатында тартылады. Оларға : банкаралық несиелер, Ұлттық банктің несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық және шетелдік басқа да қаржы нарығынан сатып   алынған ресурстары жатады.

 Банкаралық несие — бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін несиелері.

    Банкаралық несие  бұл басқа ресурстармен салыстырғанда  өте қымбат ресурс болып табылады.

    Банкаралық несиенің  негізін банкаралық депозиттер  құрайды. Банкаралық депозиттер  — бұл банктердің бір-бірінде  ашқан корршотындағы қаржат қалдықтары.

    Депозиттік емес  қаражаттардың бір түріне Ұлттық  банктің коммерциялық банктерге  қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт (бір түндік) және күндізгі заемдар.

    Овернайт  — банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір түнге берілетін несие.

    Күндізгі заем — банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте ашқан корреспонденттік шотында уақытша қаражат жоқтығына немесе жетіспеуіне байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында берілетін несие.

   Бұл аталған несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерге бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімде несиелерді бермейді. Біздің республикамыздың банктік жүйесінде бұл жиі болатын құбылыс. 1995-1998 жылдары коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының 60 пайызын Ұлттық банкінің несиелері есебін толтырған.

    Бағалы қағаздарды  қайта сатып алу негізінде  сату келісімі — қазыналық  міндеттемелермен қамтамасыз етілетін  қысқа мерзімді займның түрін  білдіреді.

    Мұндағы қарыз  алушының міндеттемесі, яғни келісілген  күні және алдын ала белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта сатып алуды көздейді.

    Ұлттық банктерде векселдерді қайта есепке алу және несие беру — бұл қосымша қаражатқа деген қажеттілікке байланысты коммерциялық банктердің Ұлттық банкке өздерінің векселдерін кепілге бере отырып, ресурстар тарту тәсілі.

     Коммерциялық  банктер өздерінің меншікті капиталы  мен банктік ресурстар көлемін  ұлғайту мақсатында облигациялау  арқылы қосымша қаражат тартады. Облигацияларды отандық тәжірибеде  көбіне ірі коммерциялық банктер шығарып отыр. Мұндай қарыздық міндеттемелер түрлерін шығару бір жағынан, банк капиталын, екінші жағынан, оның ресурстарын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл операцияларды ұйымдастырудың басты мақсаты — банктің өтімділігін жақсарту.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ-бөлім.Банк ресурстарының қазіргі жағдайы және олардың динамикасын талдау(ААҚ «БанкТұранАлем» мысалында)

2.1. Банктің меншікті  қаражатының динамикасы және  оны  талдау

   

    Банктің меншікті  капиталы деп оның экономикалық  тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған банктің қызмет ету кезеңінің барлығында болатын зияндаоды жабу үшін құрылған қорлар мен резервтерді айтамыз.

    ААҚ БанкТұранӘлем  Қазақстан Республикасының ірі  банктер үштігіне кіреді және  аймақтың инфрақұрылымдық дамуын көтеруде 2001 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша клиенттерге қызмет көрсету аясы 483626-ға артты. Оның ішінде 29670-і корпоративтік және, 453956-сы бөлшектік клиенттер.

    Төленген жарғылық  капитал 2001 жылдың басында 11361 млн. теңгені  құрап, Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктердің біріншісі болып табыла бастады.

    Банктің меншікті  капиталы 76 пайызға өсті және 89358 млн. теңгені құрады.

    Активтердің жалпы  сомасы өткен жылмен 1999 жылдың  аяғымен салыстырғанда 1,7 есеге өсті, яғни 2000 жылдың аяғында 79,205 млн. теңгені құрады. Оның ішінде меншікті капитал мөлшері 1,8 есеге өсті, яғни 8,935 млн. теңге.

    Соңғы жылдардағы  банктік сектордағы меншікті  апитал динамикасының өзгерісін 1-кестемен беруге болады.     

                                  

                

 

 

 

 

Банктің меншікті капиталының динамикасы*

                                                                                                         мың тенге

Баптардың аттары	01.01.2002	01.01.2003	01.01.2004
Жарғылық капитал Қосымша капитал Бөлінбеген пайда ІІ деңгейлі капитал Ағымдағы пайда Субординирленген қарыз Барлық меншікті капитал	76,8      8,7      8,7      36     7,4   15,3 122,1	77   11,2   15,0   55,7   20,6   30,1 161,2	0,3   28,7   72,4   57,7 178,4   96,7   32,0

  ______________________

               * Сандық мәліметтер Ұлттық банктің 2002ж. есебінен алынған

2003жылдың 1 қаңтарында екінші  деңгейдегі банктердің меншікті  капиталы 32,0%-ға өсіп, 161,2 млрд теңгені  құрады. Бірінші деңгейдегі капитал –21,4%-ға өсіп, 110,6 млрд теңгені, оның ішінде: төленген жарғылық капиталы – 0,2 млрд теңгеге, өткен жылдардағы бөлінбеген таза пайда – 6,3 млрд теңгеге, қосымша капитал 2,5 млрд теңгеге өскен. Екінші деңгейлі капитал 54,7%-ға өсіп, 55,7 млрд теңгені, оның ішінде: ағымдағы таза табыс – 13,2 млрд теңгеге, субординирденген міндеттемелер тізімі –11,8 млрд теңгеге өскен.

    Банк меншікті  капиталының жеткіліктігі жоғары  деңгейде сақталған. Оның ішінде: к1-дің мәні 2002 жыл бойына 0,11-ден 0,09 –ға дейін (норматив мәні –0,06 кем емес), к2-нің мәні 0,19-дан 0,17-ге (норматив мәні –0,12кем емес) төмендеген. Мұндай төмендеу, банк жүйесіндегі жиынтық активтердің өсуі банктердің капиталдану қарқынының өсуінен жоғары болып келуімен сипатталады.

      

ІІІ бөлім. ҚР коммерциялық банктерде ресурстарды басқару мәселелері және оны жетілдіру жолдары.

3.1. Депозиттік операцияны жүргізудің  әлемдік тәжірибесінің ерекшеліктері  мен сипатты белгілері.

   

    Депозит (салым) әлемдік  банк тәжірибесінде қаржы-несие немесе банктік мекемеге сақтауға берілген ақша құралдары немесе бағалы қағаздар. Салым кейбір авторлардың ойы бойынша азаматтардың және заңды тұлғалардың банктегі сақтықта жатқан ақшалай құралдары деп анықталған экономикалық түсінігі. Салымдар немесе депозиттер өздерін қарыз капиталы формасында ұсынады және банктік ресурстардың бір бөлімі болып табылады.

    Депозиттік операция  – бұл заңды және жеке тұлғалардан  мерзімді және мерзімсіз салымдарын  тартуы бойынша коммерциялық  банктердің қызметтері және бұл  салымдардан табыс түсіруі бойынша ережелердің жиынтығы.

    Әлемдік банктік тәжірибеде  барлық депозиттер үлкен төрт  топқа бөлінеді:

   • талап етуіне дейінгі  депозиттер;

   • мерзімді депозиттер;

   • жинақ салымдары;

   • бағалы қағаздар.    

     Талап етуіне дейінгі депозиттер ─ бұл салым иелерінің бастапқы талап   етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.

    Отандық банктің тәжірибеде  талап етуіне дейінгі депозиттерге  мыналар жатады:

   • мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;

    • әр түрлі мақсатқа  тағайындалған қорлардың қаражаттары;

    • есеп айырысудағы  қаражаттары;

    • жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;

    • басқа банктердің  корреспонденттік шоттарындағы  қаражаттар қалдықтары.

        Талап етуге  дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.

       Ал кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. Міне, осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың мынадай өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:

• ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;

• шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе коммиссиондық ақы алып отырады;

• банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;

• Талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.

     АҚШ-тың банктік тәжірибесінде, талап етуге дейінгі депозиттік  шоттармен  қатар, сондай шоттар  түріндегі Нау-шотты және куәландырылған  чектер сияқты депозиттер АҚШ  банктерінде кеңінен қолданылады.  АҚШ-ғы депозиттердің түрлері 1-суретте беріледі.

    Нау-шоттар-бұл пайыз  төленетін,чектік депозиттер.

      Нау-шоттың мынадай  өзіне тән ерекшіліктері болады:

• бұл шот түрі бойынша пайыз төленеді;

• бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға ашылады;

• салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап етілмейді.

    Куәландырылған чектер шоттары — бұл куәландырылған чектерді төлеу үшін, сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы қаражаттарды білдіреді.

                                                                                                                      

          

 

                                                                                                              1-сурет