Баспасөз және сөз бостандығы

Хат-хабардың орны бөлек деп жиі айтқанымызбен, оның уақыт ағымынан қалып бара жатқанына көзіміз жетіп отыр. Интернетке төтеп беру мүмкін емес. Балаларымыз негізінен интернетке үңілсе, біз сияқты орта және аға буын өкілдері газетті парақтап оқығанды ұнатады. Сондық тан 20-30 жылдың көлемінде баспасөз жоғалады дегенге келіспеймін. Мерзімді басылымға жазылушылар саны күрт төмендеуі мүмкін, әрине. Газет пен хат тасымалы біздің байырғы саламыз болған дықтан, қазіргі жағдай жұмысы мызға әсер етпей қоймайды. Әр аймақта орналасқан байла ныс бөлімшелерін жинақтауға әкеп соқтыруы, штаттық бірлік қысқаруы ықтимал.

   Материалдық  базалары сын көтермейтін, дәріс  оқитын мамандары жеткіліксіз  университеттерде журналистика  бөлімдері мен факультет ашылуы  онсыз да жағдайы мәз емес  қазақ журналистикасының ахуалын тіпті ауырлатып жіберді. Десек те, уақыт сыны, нарықтың қатал заңы бәрін өзіне лайық орындарына қоя бастаған жалпы үрдіс алда журналист даярлайтын ЖОО-ды да айналып өтпесі анық.

     Нарықтық  экономика қатынасының жетістігі  мен кемшілігі БАҚ мазмұнымен тікелей байланысты екендігін ерекше атап айтқан жөн. Ол үшін өткеннен сабақ алудың артықтығы жоқ. Айталық, тоталитар қоғам дағы БАҚ сұрғылт мадақ пен құрғақ ақпаратпен жұртты мезі етіп, жоқшы лықты, кедейшілікті мағынасыз насихаттауының салдарынан журналис тиканың беделін түсіргені белгілі. Олай болса, халық арасында «аш та жап» деп аталып кеткен бірер ірі таралымды газет тура сол тоқырау кезе ңіндегі жүрісінен жаңылмай брежневтік қалпына қайта түсті. Олардың жағымпаздана дәріптеуге сөз таппай  «сіз біреу, қалғанымыз тіреу» деп жырлаған әуендері бүгіннің өзінде әзіл әңгіменің тұздығына айналып үлгерді. Ондай жарамсақ газеттің билікке қандай ықпалы болмақ. Қазіргі ақпарат нарығы БАҚ жүйесін, оның құрылымын уақыт талабына сай өзгер туді талап етіп отыр және оның өзі журналистиканың болашағын анық таушы, шешуші фактор екендігі анық. Қоғамдық ой, пікірдің күшті қаруы болып табылатын БАҚ кімнің қолында болуы керек деген сауалға жауап іздегенде мемлекет, үкіметтің монополиялық құқығын шектеу, тәуелсіз баспа сөзді шынайы мазмұнына сай дамыту деп қана қарау жеткіліксіз. Оны Қазақстан журналистикасының болашығымен тығыз байланыс тырудың маңызы зор. Қазіргі Қазақстан радио, телевизиясы шығармашылығының мазмұны мен сапасы жағынан мерзімді баспасөзбен бәсекелесетін жағдайға жете алған жоқ. Соған қарамастан билік газеттен гөрі телевизия бағдарлама ларына көбірек бақылау жасауға тырысады. Алайда, мұның өзі уақытша құбылыс. Жалпы БАҚ-қа бақылау жасау үшін тырысушылық тың өзі билік үшін күрестің шынайы көрінісі. Мұндай күрес соңғы жылдары біршама күш алып келеді. Партия жетекшілері, үкімет билеушілері белгілі бір баспасөз, ақпарат ұйымын өз идеологиясының құралы еткісі келеді. Өз мүддесін, көзқарасын БАҚ арқылы қорғатуға, оны өз саясатын насихаттай тын мінбер етуге тырысады. Осындай қызу бәсекелес тұсында баспасөз бостандығы мәселесін кім дұрыс әрі тиімді көтере біледі сол ғана ақпарат нарығында өзінің лайықты орнын таба алады. Алайда, бұл мәселенің дәл қазір оңайлықпен шешіле қоймасын қазақ журналистикасының бүгінгі таңдағы даму кескін-келбеті анық көрсетуде. Қазақстан баспасөзі саласындағы реформалық өзге рістер одан бұрыны рақта өткен Шығыс Еуропа елдеріндегі жағдайлармен төркіндес болды. Алғашқы кезеңде дәл сондағыдай Қазақстанда да БАҚ елдің саяси өмірін жаңартуда алдыңғы орында болып, жетекші рөл атқарды. Әртүрлі көзқа растардың мінбері, бұқараның үні болу арқылы БАҚ жаңа саяси қозға лыстар мен партиялардың пайда болуына елеулі ықпал етті. Бұл БАҚ нары ғындағы дамудың үшініші кезеңі болатын. Дәл осындай үрдіс Мажарстан, Чехия, Польша секілді елдерде әртүрлі деңгейде жоғарыдағыдай жүрілген еді. Аталмыш жайлардың бәрі Қазақстанда тәуелсіз баспасөздің пайда болуына игі ықпал еткенімен бостандықтың тұрақтануына, қалыптасқан үрдістің ары қарай қарқынды жүрілуіне сенімді тетік бола алмады. Кейде мерзімді баспасөзде ұсақ-түйекті дабырайтуға, ұлттық сананы лайлауға тырысушылық тың бой көрсетуі сөз бостандығын жеке мүддеге пайдалануды көздеуден туған әрекеттер болатын. Тарихта кім болғаны беймәлім «батырларды», «данышпан дарды» дәріптеушілік, қазіргі күні көзі тірі біреулерді де жер-көкке сыйғызбай, жөн-жосықсыз мадақтау, тіпті табындыруға тырысушылық белең алды. Кейбір журналистер билік иелерінің дау-дамайларына, күрес-қайшылықтарына сілтейтін қолшоқпарына айнал ғаны да бар. Мұның бәрі айналып келгенде, БАҚ даму ындағы жаңа бетбұ рыстың бастауы еді. Нәтижесінде, көптеген газеттер іс қыз меттерін өзгертіп, жаңартты, кейбірі жұмыстарын біржолата тоқтатты. Ал, мем лекеттік нысандағы газет-журналдардың таралымы азайды. Ондаған журна листер әртүрлі себептерге байланысты өз кәсіптерінен қол үзуге мәжбүр болды.  Өздерінің байырғы саясаттары мен бағыттарынан үзілді-кесілді бас тартқан газет, журналдар нарық экономикасына, жаңа жағдайға, заман тала бына бейімделіп, іс қызметтерін жаңалауға белсенді қадам жасады. БАҚ жүйе сіндегі аумалы-төкпелі жағдай журналист мамандарын іріктеу саяса тына да елеулі ықпал етті. Жаңа жағдайға лайық тың серпінмен, озық идея мен, жаңа ша тәсілмен жұмыс істейтін, тәуелсіз баспасөз мамандары талап етіле бас тады. Журналист даярлайтын жоғары оқу орындарының саны 26-ға жеткен кезі болды. Кейін азайғанның өзінде бұл сан 17-18 - ден түспеді. Барлық облыс орталықтары мен кейбір шағын қалалардағы оқу орында рының өзі журналист даярлауға тырысуларының салдарынан сапасыз, қазіргі журналис тиканың талаптарына жауап бере алмайтын БАҚ қызметкерлерінің көбеюіне әсер етіп отыр.

2. Сөз  бостандығы саласындағы «сөз  шектеулер».

2.1. Сөз  бостандығы саласындағы көкейкесті  мәселелер. 

«Сөз бостандығы»  дегеніміз «Ақпарат бостандығы» атты атау алған барынша жалпы құқықтың құрамдас бөлігінен тұратын азаматтың саяси құқықтары мен адамның негізгі жеке құқықтарының бірі. Өзінің пікірін (ойларын) жария түрде (ауызша, бұқаралық ақпарат құралдарын пайда лана отырып жазбаша) білдіру мүмкіндігі түрінде көрінеді. Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары мен журналис тердің қыз метін реттейтін заңнамасы айтарлықтай деңгейде халықаралық стандарт тарға сәйкес келмейді. Онда мемлекеттік шекарадан тәуелсіз ақпа ратты еркін тарату қағидасы бекітілмеген.

ҚР Қылмыстық  кодексінде ел Президенті, Парламент  депутаттары, билік өкілдерін қоса алғанда, лауазымды тұлғалардың жеке мүліктік емес құқықтарын қорғаудың күшейтілген шараларын қарастыратын бес бап бар. Жала жабу мен қорлау қылмыс санатына жатқызылып, үш жылға дейін бас бостандығынан айыру жазаларының бір түрі ретінде қарастырылады.

БАҚ мен журналистерге  жасалатын жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау жөніндегі шағымдар бойынша шағымдану ескілігінің мерзімі жоқ, моральдік зиянды өндіріп алу сомалары анықталмаған. Әкімшілік заңна мада бұқаралық ақпарат құралдарының қызмет саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтардың қырықтан астам дербес құрамдары бар.

Сонымен қатар, көпшілік жағдайда, санкциялар ретінде  БАҚ шығарылымын (шығуын) тоқтата  тұру және тоқтату қарастырылған.

«Бұқаралық  ақпарат құралдары туралы» Заң  БАҚ мемлекеттік органдардың  тарапынан жүргізілетін рұқсатнамалық тіркеуден өткізуді қарастырады.

БАҚ қызметі  және сөз бостандығын қамтамасыз ету заңнамасын реформалау қарамақайшы  әрекет болды. Либералды жаңартпалармен қатар, сөз бостан дығын шектейтін  нормалар да қабылданды.

   Сөз бостандығының  жай-күйіне зерттеу жасап отырған «Әділ сөз» ұйымының пікірінше «Қазақстандағы сөз еркіндігінде өткен жылмен салыстырғанда айтарлықтай ілгерілеушілік байқалмайды, есесіне қорқыту-үркіту, неше түрлі келеңсіз жағдайларға бару жылдан-жылға артып келе жатыр»  2012 жылдың 4 айында 2011 жылға қарағанда журналисттерді сөз бостандығы үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту оқиғалары көбейді. Қазақстан Республикасының жеткен жетістігі мен артып отырған үміті - жаңадан дайындалған БАҚ туралы заңмен байланысты. Аталмыш заң парламентке жолданған қалпында қабылда натын болса, онда журналистті қылмыстық жауапкершілікке тарту жайлы бап алынып тасталмақ. Егер жүзеге асатын болса бұл үлкен жетістік болар еді.

     «Әділ  сөз» ұйымының деректеріне жүгінсек, биылғы жыл басынан бергі өткен  4 ай ішінде Қазақстанда өз пікірлерін еркін білдіргені үшін 1 журналист "жоғалып", 3 журналист қорқыту-үркітуге тап болған. 4 рет редакцияға шабуыл жасалса, журналистің кәсіби қызметіне кедергі жасаудың 8 оқиғасы тіркелген. Ал 6 журналист қылмыстық қудалау көрген, БАҚ пен журналистке қойылатын азаматтық-құқықтық талаптардың саны 40-қа жеткен, оның 37-сі – «ар-намысты қорғау» жөніндегі талап. Ар-намыс пен іскерлік беделге келген шығынның сомасы 37 млн. 150 мың теңгені құраған.

Қазақстандағы сөз бостандығының жай-күйі алаңдарлық жағдайда екендігі Баспасөз бостандығы күні қарсаңында жарияланған халықаралық «Фридом Хауз» ұйымының биылғы жылғы баяндамасында да айтылды. Аталмыш ұйымның "Баспасөз бостандығы-2007" деген баяндамасында Қазақстан, Ресей және Әзірбайжанда экономика біршама жақсарып жатқанымен, сөз бостандығы барған сайын нашарлап жатыр деп көрсе тіледі. Қазақстан журналистер одағының төрағасы Сейітқазы Матаевтың пікірінше Қазақстанда белгілі бір деңгейде сөз бостандығы бар, алайда, қысым көретін телеарналар мен басылымдар да бар екенін, сөз еркіндігі шектелетінін де айтады. «Әр журналисттің іштей өз цензурасы бар, ол көзге көрінбейді. Себебі, кейбір журналистер батыл тақырыптарға бармайды, оны көтермейді», - дейді Сейітқазы Матаев.

   Дүниежүзілік  Баспасөз бостандығы күні ЮНЕСКО бастамасымен                         1991 жылдың мамыр айының 3-і күні қабылданған Виндхук деклара циясына арналып белгіленді. Аталмыш декларация дүние жүзіндегі тәуелсіз баспасөздің маңызды рөлін баяндау үшін жазылды. Ол құжатта барлық елдердің үкіметтерін өз елдерінде баспасөз бостандығын кепілді түрде қамтамсыз етуге шақырған.

2.2. Дүниежүзілік баспасөз бостандығы күні.

    1992 жылдан бері БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдениет жөніндегі Ұйымының (ЮНЕСКО) қолдауымен Африка елдерінің тәуелсіз баспасөзі өкілдерінің ұсынысы бойынша атап өтіледі.

    Мамырдың 3-і текке таңдап алынбаған, 1991 жылы нақ осы күні Намибияның астанасында қол қойылған, бүкіл әлем мемлекеттері үкіметтерін баспасөз бостандығы мен оның демократиялылығын қамтамасыз етуге шақырған «Виндхук декларациясының» құрметіне орай, 1993 жылғы желтоқсанның 21-індегі Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының шешімімен атап өтіледі. Декларацияда кез-келген демократиялық қоғамның құрамдас бөлігін ерікті, жариялы және тәуелсіз баспасөз құрайтыны атап көрсетілген.

     1986-ншы  жылы қаза болған колумбиялық  журналист Гильермо Кано атындағы  баспасөз бостандығы ісіне қосқан  үлесі үшін Бүкіләлемдік сыйлық  тапсыру мерекелеудің басты шарасы  болып табылады. Бұл сыйлық 1997 жылы  тағайындалған, жеке адамдарға,  ұйымдар мен мекемелерге тапсырылады. Баспасөз бостандығы күні кәсіби міндеттерін атқару үстінде қаза тапқан журналистерді еске түсіреді.

     Сөз  бостандығы және адам құқығының  бұзылуы – күллі әлемнің басын  қатырып отырған күрделі сауал.  Елімізде құқықтар мен бостандықтар саласында көптеген мәселелерді шешуге тиісті 2009-2012 жылдары Ұлттық іс-шаралар жоспары қабылданған. Сол кезде делегаттардың бірқатары төрағалық демократиялық қоғам құрудағы алға басушылықта Қазақстан үшін айтарлықтай стимул болатындығынан үміттенді. Қазақстанда қазіргі уақытта баспасөз бостандығы, адам құқығын қорғауда әлі де іске асырылмай жатқан жағдайлар ара-тұра кездесіп жүр. Осы күнге дейін сайлау жүйесіне демокра тиялық реформалар жүргізуде Копенгаген және ЕҚЫҰ-ның басқа да құжаттары бойынша республика міндеттеме леріне сай келетін ешқандай нақты қадамдар жасалмады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде, әсіресе «оппозициялық» деп жекешеленіп кеткен басылымдар әр түрлі мемлекеттік құрылымдар тарапынан қысымға ұшырауы толастар емес. Тілшілер қауымы сот барысында өз құқықтарын қорғауға әрекет жасағанымен, ол ешқандай нәтиже бермей жататыны анда-санда жер-жерде қылаң беріп жүр. Оған осы жылы жабылған 2 газеттің бұлыңғыр тағдыры дәлел бола алады. Азаматтардың бейбіт жиналыстарын өткізуге тыйым салу «тәжірибесі» әлі жалғасып келеді. Тіпті, бейбіт жолмен жиналуларды өткізуге рұқсат алудың құқықтық механизмі халықаралық стандартқа қайшы келіп жататын сәттері де аз емес.

Демократиялық елдердің заңнамасы мен сот тәжірибесі, сөз бостандығын теріс пайдаланушылыққа жол бермеу мақсатымен оны шектеудің жүйесін жасап шыкты. Атап айтқанда, әлемнің көптеген мемлекеттерінде сөз бостандығын заңды билікті күштеп кетіруге, мемлекеттік құпияны жариялауға, қылмыс жасауға арандатуға, ұлттық, нәсілдік, діни және басқа араздасуды тоқтату үшін пайдалануға, басқа адамдарды қорлау және оларға жала жабу үшін пайдалануға, қоғамдық мораль мен адамгершілікке қастандық жасау құралы ретінде пайдалануға тыйым салады. Бұл тізімдер ауқымы ТЖ режимі әрекеті кезеңінде недәуір кеңуі мүмкін.

Сөз бостандығы және адам құқығының бұзылуы – күллі әлемнің басын қатырып отырған күрделі сауал. Елімізде құқықтар мен бостандықтар саласында көптеген мәселелерді шешуге тиісті 2009-2012 жылдары Ұлттық іс-шаралар жоспары белсенді түрде насихатталып келеді. Барлығымызға мәлім, 2007 жылдың 15 қарашасында Мадридтегі ЕҚЫҰ сыртқы істер министрлер Кеңесі Қазақстанның Ұйымға төрағалық етудегі өтінішін қарау барысында Марат Тажин елімізді демократиялау бойынша сөз қозғаған болатын. Сол кезде делегаттардың бірқатары төрағалық демократиялық қоғам құрудағы алға басушылықта Қазақстан үшін айтарлықтай стимул болатындығынан үміттенді. Дегенмен, Мадридтегі кездесуден кейін Қазақстандағы азаматтардың құқықтары мен бостандықтары сақталуы бойынша ахуалдар жақсара қоймады деген де әңгіме бар. Айталық, республика бойынша баспасөз бостандығы, адам құқығын қорғауда әлі де іске асырылмай жатқан жағдайлар ара-тұра кездесіп жүр. Бұл туралы Астана Саммиті кезінде ЕҚЫҰ-ның БАҚ бостандығы жөніндегі өкілі Дунья Миятович та қынжыла мойындаған болатын.

     Осы  күнге дейін сайлау жүйесіне демократиялық реформалар жүргізуде Копенгаген және ЕҚЫҰ-ның басқа да құжаттары бойынша республика міндеттемелеріне сай келетін ешқандай нақты қадамдар жасалмады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде, әсіресе «оппозициялық» деп жекешеленіп кеткен басылымдар әр түрлі мемлекеттік құрылымдар тарапынан қысымға ұшырауы толастар емес. Тілшілер қауымы сот бары сында өз құқықтарын қорғауға әрекет жасағанымен, ол ешқандай нәтиже бермей жататыны анда-санда жер-жерде қылаң беріп жүр. Оған осы жылы жабылған 2 газеттің бұлыңғыр тағдыры дәлел бола алады. Азаматтардың бейбіт жиналыстарын өткізуге тыйым салу «тәжірибесі» әлі жалғасып келеді. Тіпті, бейбіт жолмен жиналуларды өткізуге рұқсат алудың құқықтық механизмі халықаралық стандартқа қайшы келіп жататын сәттері де аз емес.

   БҰҰ-ның  арнайы баяндамашысы Манфред  Новактың айтуынша, түрмеде жазасын  өтеушілерді азаптау әрекеті  тыйылар түрі жоқ. Барлығы да  бәз-баяғыдай, жыл басынан бері  еліміздегі түзеу мекемелеріндегі  орын алып жатқан жағдайлардан  қорытынды шығатын сыңай байқалмайды. Ағымдағы жылы БҰҰ-ның азаптауларға қарсы тұру жөніндегі арнайы баяндамашысы Манфред Новак Қазақстандағы азаптаулар ахуалы жөнінде баяндама оқып кеткен-ді. Онда ол: «Соңғы кезде Қазақстандағы қамау орындарының көпшілігінде өмір сүру жағдайлары мәз емес», — деп нықтаған болатын. Мысалы, жаза атқартушы мекемелер лықа толған, камераларда сотталғандар кезек-кезек демалуға мәжбүр. Осылай деген сарапшы маман тәуелсіз Ұлттық превентивтік механизмді құру қажеттілігіне назар аудартып: «Қазақстанда азаптау туралы шағымдарды тиімді, әділ де тез анықтап беретін тергеу механизмі қалыптаспай отыр. Қажет десеңіз, бүгінгі кезде азаптаудың қолданылуы туралы шағымдар бойынша тергеу істері үстеріне шағым түскен ведомстволардың қызметкерлерімен жүргізіледі», — деген еді. Өкінішке орай, сол кезде айтылған сөздің орындалу барысы қалай жылжып жатқанын жоғарыдағы мәліметтерден байқау қиындық туғызбайды.

Қорытынды

     Бүгінгі  таңда  кейбір тәуелсіз басылымдар бұқараның санасына мемлекттік және ірі саяси партиялардың газеттерінен артық ықпал ете алатынын аңғару қиын емес. БАҚ-тың саны артып, олардың 80 пайызы мемлекеттік емес нысанда болуы азат журналистика жайында оптимистік ойға жетелегенімен оның тек сандық көрсеткіш ғана екендігін естен шығармауымыз қажет. Егер оған БАҚ қызметін, мақалалар мен эфир бағдарламаларының мазмұнына үкімет тарапынан және саяси, бизнес топтарынан көрсетілетін тікелей, жанама түрдегі қысымдарды қоссақ, мүлде басқаша көрініске тап боламыз. Балама ақпарат таратқан баспа сөздің журналистері түрлі қысымдарға ұшырап келгені жасырын емес. Олардың арасында соққыға жығылдары, тұтқынға алынып, қылмыс іс қозғалғандары, бас бостандықтарынан айырылғандары бар.