Инвестициялардың ұғымы және оның жіктелу

Қоржындардың  екінші типі дивиденттер мен проценттер есебіне табыс алу болып табылады. Қоржынның бұл типі тәуекел кезінде  алдын ала жоспарланған табыстың деңгейін қамтамассыз етеді және онда тәуекелділіктің деңгейі нөлге тең болады. Қоржындардың аталғантипін инвестициялау объектілер ретінде  сенімділігі жоғары бағалы қағаздар алынады. Оның құрамына енетін қорлардың инструменттеріне байланысты олар: конверттелетін, нарықтық ақшалай және облигациялар болып бөлінеді. Конверттелетін(айырбасталатын) қоржындар: айрықша акциялардан және облигациялардан тұрады. Мұндай қоржын оны құрайтын бағалы қағаздардың есебінен нарық конъюктурасы мүмкіндік беретін болса, онда олрға жай акциялардың  өзі де, қосымша табыс әкелуі мүмкін. Басқаша жағдайда, қоржын инвестициясы тек тәуекелділік төмен болған кезінде ғана табыспен қамтамассыз етіледі.      

Ақша  нарығының қоржындары(портфелі) капиталды  толық сақтау мақсатынан тұрады. Оның құрамына ақшалай қаражат пен тез сатылатын активтер кіреді. Егер де ұлттық валюта өзінің төмендеу бағамын көрсетсе, онда ол шетелдік валютаға айырбасталуы мүмкін. Сөйтіп, салынған капитал нөлдік тәуекелділік кезінде өз өсімін сақтайды. Облигациялар қоржындары облигациялардың есебінен қалыптасды және нөлдік тәуекелділік кезінде орташа табыс әкеледі.      

Қоржындардың  өсуіне қоржынға енген құрылымдардың  өзгерісі мен бағамдары әсер етеді. Табыс қоржындары тұрақты құрамға  және құрылымға ие.

Қоржын қызмет етуінің уақытына байланысты мерзімі  шектелген және мерзімі шектелмеген  болып бөлінеді.      

Мерзімі шектелген қоржын тек табыс табуға талпыныс жасап қана қоймай, алдын  ала уақыты белгіленген кезеңнің шегінде табыс алуды көздейді. Ал мерзімі шектелмеген қоржынның  уақыты шектеліп белгіленбейді.      

Мүмкіндігінше толықтыратын, қайтарып алынатын және тұрақты қоржындар  ажыратылып көрсетіледі. Толықтырылатын қоржындар, бастапқы салынған ақша қаражаттарының есебінен емес, сыртқы қаражат көздерінің есебінен өсуі (толықтырылуы) мүмкін. Қайтарып алынатын қоржындар бастапқы салынған қаражаттардың бір бөлігін қайтарып алуға жол береді.Тұрақты қоржындарда  бастапқы салынған қаражаттар қоржынның  барлық кезең бойына тұрақты көлемін  сақтайды.      

Инвестиция  – экономикалық дамудың  тұрақты және жоғары қарқынын қалыптастыруды, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізуді, инфрақұрылымды дамытуды көздейтін басты фактор.      

Инвестицияны  дамытуда кәсіпорындарды қаржыландыратын  және ұзақ мерзімге несие беретін  мамандандырылған инвестициялық банктер  мен акционерлік қоғамдардың  акцияларынан құрылған инвестициялық қорлар ерекше роль атқарады. Сөтіп, қорлар экономиканың неғұрлым пайдалы салалары мен кәсіпорындарына капиталдың құйылуына жағдай жасайды.       

Қаржылық  инвестициялар инвестор үшін ішкі және сыртқы инвестициялар жағдайында белгілі  бір тәуекелділікпен байланысты болатынын ескерген жөн. Бұл тәуекелділік басшылардың біліктілігімен және олардың епті әрекеттерімен, есеп пен бақылау жұмысын ұйымдастырумен, валютаның бағамдық пайыз мөлшерлемесінің өзгерістерімен, орта мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді  тартудың қиындылықтарымен және т.б. осы сияқты мәселерімен байланысты болып келеді.  Сонымен қатар, табиғар залаларымен және саяси тәуекелділіктерімен байланысты болатыны ескерген абзал. Қаржылық инвестициялар техникалық – экономикалық есептеулер жасалған соң және сол инвестицияланатын объектіні қажетті зерделеуден өткізгеннен кейін барып, жүзеге асырылады. Осы жағдайда ғана нарықтық қарым- қатынастар жағдайындағы тәуекелділіктер төмендеуі мүмкін.      

Қазақстан Республикасының заңдары экономиканың барлық саласын инвестициялық тұрғысынан қолдауға бағытталған. Республикада инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың тиімділігіне бағытталған жеңілдіктер мен преференциялар әзірленіп жасалған.      

Түптеп  келгенде, инвестициялардың мақсаты  – жаңа технологияларды, алдыңғы  қатарлы техниканы және ноу – хауды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы таурлармен толтыру және ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты алмастырушы өндірістерді дамыту, Қазақстан Республикасының шикізат көздерін тиімді кешенді пайдалану; қазіргі заманғы менеджмент пен маркетингтің әдістерін енгізу, жаңа жұмыс орындарын құру; жергілікті мамандардың үздіксіз оқу жүйесін енгізу, олардың біліктілік деңгейін көтеру; өндірістің жедел дамуын қамтамасыз ету; қоршаған табиғат ортасын жақсарту болып табылады.      

Қазақстан Республикасының экономикасын көтеруде және оны одан әрі дамытуда шетелдік инвесторлардың ролі зор. Шетелдік инвестицияларға табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне  инвесторлар салып отырған мүліктік құндылықтар және оған қоса олардың  құқықтары, яғни интеллектуалдық меншік құқығы да кіреді.      

Шетелдік  инвестициялар Қазақстан Рреспубликасының  заңды тұлғаларының жарғылық капиталына  қатыса отырып, ондағы қабылданатын шешімдерге өз үлестерін  және құқықтарын қорғауына  болады.      

Шетелдік  инвесторлар заңға қайшы келмейтін кез келген қызметпен, атап айтқанда: бірлескен кәсіпорындарды құруға және олардың шетелдік филиалдарын ашуға, мүліктік құқын сатып алуға, қарыз, несие беруге т.б. қызметтерімен шұғылдануына болады.      

Шетелдік  инвесторлар өздерінің қызметінен алған табысын өз қалаулары бойынша пайдалануға құқылы, Қазақстан аймағында қайта қаржыландыру үшін, тауарлар алуға және басқа да мақсаттар үшін, яғни Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуына болады.  
 

2. Бірлесіп бақыланатын  шаруашылық серіктестіктердің, еншілестердің  және тәуелді серіктестіктердің  инвестициясының есебі      

Заңды тұлға басқа кәсіпорындардың  пакет акциясын, қатысу үлесін алу  арқылы қаржылық салымдарын жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық салымдардың деңгейіне байланысты олар: не бақылаушы, не қаржылық немесе субъектінің басқа да саясатына едәуір әсер ететін болып белгіленеді.      

Егер  де инвестордың қатысу үлесі 50% және одан да көп болса немесе  50% және одан да көп дауыс беру құқы бар акциясы болса, онда ол қаржыландырылатын объекті бойынша оның бақылауында болатын және еншілес серіктестігі болып табылады.      

Егер  де инвестордың қатысу үлесі 20%-тен  астам болса, бірақ оның дауысбберуге құқы бар акциясы 50%-тен аспаса, онда ол қаржыладырылатын объекті бойынша оның едәуір әсер етуінде болатын және тәуелді серіктестік болып табылады.      

Егер  де инвестордың қатыссу үлесі 20% акциясынан аспаса, онда оол бірлесіп бақыланатын заңды тұлға болып  табылады.      

Инвестицияның есебі 22 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар  “ Инвестициялар ”  бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі, оның құрамына мынадай синтетикалық шоттар кіреді: 2200 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар .      

Бұл бөлімнің шоттары еншілес , тәуелді  серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың акциялары мен жарналарындағы инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы туралы мәліметті  талдап қорытындылауға бағытталған.     

2200-2300 Үлестік қатысу әдісімен есепке  алынатын инвестициялар және  жылжымайтын мүлікке инвестициялар шоттары активті және күрделі болып келеді.Тапдамалы(аналиттикалық) есеп инвестицияланған кәсіпорындар мен инвестициялар түрлері бойынша жүргізіледі.Инвестицияларды есепке алу Бухгалтерлік есептің №14 “Тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің инвестициялық есебі” деп аталатын стандарты бойынша реттеледі.      

Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің  инвестициялық есебі. Тәуелді серіктестік инвесторлардың едәуір ықпал етуінде болады және ол еншілес шаруашылық серіктестігі де, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғасы да болмайды. Субъектінің инвестор едәуір ықпал етеді, оның тек 20%-тен астам ғана дауыс беруші акциясы болса да. Тәуелді серіктестіктер өз инвестициясын жүзеге асыру үшін мына екі әдістің бірін пайдаланады:

• үлестік қатысу әдісі;
• құндық әдіс немесе құн әдісі

Үлестік қатысу әдісі- инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестерінің таза активтерінің өзгерістерде  инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының өсуін(кемуі) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серіктестерінің таза кірісінде(шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық- шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.       

Тәуелді шаруашылық серіктестерінің жинақталған  таза табысының жалпы сомасынан  тиісті дивиденттер инвестициялардың баланстық құнын көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының  бөлімшесінде көрсетіледі.       

Инвестор  өзінің тәуелді шаруашылық серіктестігінің  таза табысында үлестік  қатысын  қайта жаңғырту үшін таза табыс пен  шығындар тең болуы керек.       

Егер  де тәуелді серіктестіктердің  активтері  қайта бағаланса, онда олардың баланстық  құны да өзгереді. Баланстық құнның өсуі  меншік капиталындағы төленбеген қосымша капиталда көрініс табады, ал егер де ол азайса, онда сол төленбеген қосымша капиталды азайтады.      

Мысал.“Шығыс”  ААҚ қоғамы “Темір  ” ААҚ-ның 33% және  “ Цемент “ ААҚ-ның 28% акциясын сатып алған, сол сатып  алғаннан акцияға сәйкес олардың  құны:3110мың теңге және 4600 мың теңге  құраған.       

“Шығыс” ААҚ сатып алғаннан кейін, бір  жылдан соң, “Темір  ” ААҚ 9900 мың теңге зиян шексе, ал “Шығыс” ААҚ 5000 таза тауып, 2000теңге деңгейіде дивиденті жария еткен. Ал келесі жылы “Темір  ” ААҚ кейбір негізгі құралдарының бағасын 410 мың теңгеге түсірген, ал “ Цемент “ ААҚ керісінше , 500 мың теңгеге көтерген.      

Екінші  жылдың қорытындысы бойынша  “Темір  ” ААҚ 1000 мың “ теңге таза табыс  тауып, 200 мың теңгеге дивиденті  жария еткен, ал           “ Цемент “ ААҚ – 1500 мың теңге  деңгейінде зиян шеккен.      

Енді  осы жасалған операцияларымен байланысты шоттар корреспонденциясын қарастырып көрейік.

Қатар №	Шаруашылық  операцияларының мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2	3	4	5
1.	Заңды тұлғалардан  қалыптасқан (немесе олардан алынған) баға бойынша акциялары сатып алынды: -“Темір  ” ААҚ-ның 33% -“ Цемент  “ ААҚ-ның 28% айналыстағы акциясы	3110000 46000000	2210	4110
	Жиыны	7710000
Бірінші жылы
2.	“Темір  ” ААҚ  өзінің кейбір негізгі құралдарының объектерін қайта бағалаудың нәтижесінде үлестік қатысу сомасы артып, инвестицияның құны өскен. “Шығыс” ААҚ үлестік қатысу сомасы қайта бағаланған сомаға өсіп, ол 99000 теңге құраған (300000*33%)	99000	2210	5320
3.	Бірінші жылдық нәтижесі бойынша:- инвестицияның құнының  өсуімен бірге “Шығыс” ААҚ  үлесі де өскен, өйткені  “Шығыс”  ААҚ үлесі 1400000 теңге құраған(5000000*28%) -“Темір  ” ААҚ  зиян шеккендіктен  “Шығыс” ААҚ инвестициясының   құны да азайған. “Темір  ” ААҚ зиян шеккендіктен        “Шығыс” ААҚ –ны тиесілі 3267000(9900000*33%)  теңге құраған. (Шеккен зиянның үлесі инвестицияның құнынан асып түскендіктен, инвестициягың құны нөлдік деңгейге дейін жеткізіп, ал қалған 58000 теңге сомасы баланстан тыс шотта есепке алынған(3267000-3110000-99000)) -“ Цемент  “ ААҚ-нан        “Шығыс”  ААҚ –на тиесілі, дивиденд  сомасына инвестиция құны азаяды, “Шығыс” ААҚ-ның алынатын дивиденд  сомасы 560000 теңге құраған(2000000*28%)	1400000   320900              58000                       560000	2210   7610              011                       1240	7610   2210                                         2210
4.	Бірінші жылдың нәтижесі бойынша “Шығыс” ААҚ өз балансында, “ Цемент “ ААҚ 5440000 теңге сомасындағы  инвестицияны ғана көрсеткен(4600000+1400000-560000)
Екінші жыл
5.	“Шығыс” ААҚ-ында  инвестициясының құны азайған, өйткені  “Темір  ” ААҚ өзінің кейбір негізгі  құралдарының құнын арзандатқан. -бұрындары жасалған  қайта бағаланған сомасының шегінде - бұрындары артық  жасалған сомасының шегінде 36300 теңге (135300-99000)	99000   36300	5320   7450	2210   2210
6.	“ Цемент “  ААҚ өзінің негізгі құралдарын қайта  бағалаудың нәтижесінде, “Шығыс” ААҚ-ның  қатысу үлестік құны, яғни инвестициясының  құны өскен	140000	2210	5320
1 7.	2 Екінші жылдың нәтижесі бойынша: -“Темір  ” ААҚ  таза табысында“Шығыс” ААҚ қатыстық  үлесі өсуіне байланысты инвестицияның  құны өскен. Қатысу үлесі 330000 теңге құраған (1000000* 33%). Өткен  кезеңде зиян шеккендіктен, осы ағымдағы  кезеңдегі инвестицияның өскен құны 001-баланстан тыс шоттағы есепке алынған, сол зиян сомасы ескерілген соң барып, өскен құны көрсетіледі.(272000(330000-58000). -“Темір  ” ААҚ-нан  “Шығыс” ААҚ-ның  алынатын  дивиденд сомасына  инвестицияның құны азайтылды 660000теңге (200000*33%). -“ Цемент “  ААҚ зиян шеккендіктен ондағы  “Шығыс” ААҚ-ның үлесі  азаюына  байланысты инвестицияның құны  азайтылды.	3      272000                 58000                       66000           420000	4      2210                                            1240           7610	5      7610                 011                       2210           2210
8.	Екінші жылдың нәтижесі бойынша “Шығыс” ААҚ  балансында 5160000 теңгеге “ Цемент “ ААҚ-ның және 70700 теңге “Темір  ” ААҚ-ның инвестициясы көрініс  тапты. Нәтижесінде ол5230700 теңге  құрады.

 

 

 

Құн әдісі- инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді шаруашылық серіктестігінің жинақталған жалпы таза табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып мойындалады.     

Инвестиция  сатып алу құны бойынша есептелінеді, егер де инвестицияны жақын арада  сату мақсатында алса немесе инвестицияланған кәсіпорын қатаң ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында әрекет ететін болса, бұл  соңғы инвесторға табысты беру қабілетін біршама төмендетеді. Мұндай шектеулерді тудыратын себептерінің қатарына: реттеуші органның бақылауында болса, сондай-ақ олар кәссіпорындаағы дивидендтерді  бөлудің саясатына араласса кәсіпорын өз қызметін, дивиденттерді(табыстарды) аударуға шек  қойылған елдерде жүргізуі мүмкін. Сондай-ақ , саяси хал – ахуалдың өзгеруі кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге асыру туралы келісімдерде қарастырылған дивидендтерді  төлеуге шектеулердің күшіне енуі және басқа да кедергілердің  болуы мүмкін.     

Егер  де дивиденд инвестицияны алғанға дейін  алынса, онда ол капиталды қайтарған  болып саналады және инвестордың  балансы сол сомаға азаяды.      

Еншілес шаруашылық серіктестіктің инвестициясының  есебі. Еншілес шаруашылық серіктестік- негізгі серіктестіктің бақылауында болатын серіктестік. Бұндай бақылау қаржыландыратын объектнің 50% астам акциясын тікелей немесе емденсе жүзеге асуы мүмкін. Еншілес серіктестіктің көрсеткіштері  негізгі серіктестің қаржылық есеп беруінде, біріктірілген(консолидалынған) есеп беруінде көрсетіледі, бірақ онда қабылданған есептік саясаты ескеріледі, сондықтан олар мына екі әдістің бірін пайдалануы мүмкін:

• үлестік қатысу әдісі;
• ұзақ мерзімді инвестицияны есптеу әдісі.

 

     Негізгі серіктестік өзінің еншілес серіктестігіне инвестициясын бөліп, біріктірілген (консолидалынған) қаржылық есеп беруін  жасайды, ол кезде барлық жергілікті және шетелдік еншілес серіктестіктерді өзіне енгізеді, тек ондағы мына жағдайларды қоспағанда:

• егер еншілес серіктестік жақын  келешекте сату мақсатында алынған болса, онда олар оның уақытша бақылауында;
• егер де еншілес серіктестік ұзақ  мерзімді қатаң шектелген жағдайында әрекет ететін болса, бірақ бұл соңғы жағдай негізгі серіктестіктің қаражатын қайтару қабілетін төмендетеді.

Негізгі серіктестіктің біркітірілген  есебіне енбей қалған жағдайда қаржылық инвестициясының есебі бойынша  ескеріледі.