Инвестициялар (капитал қыйилмалар) ҳақида тушунча, уларнинг ижтимоий-иқтисодий зарурлиги ва аҳамияти

Инвестициялар (капитал қыйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги

 

9.1.Инвестициялар  (капитал қыйилмалар) ҳақида тушунча, уларнинг ижтимоий-иқтисодий зарурлиги ва аҳамияти

9.2.қишлоқ хыжалигида сарфланаётган инвестициялар (капитал қыйилмалар)нинг манбалари, уларнинг сарфланиш йыналишлари

9.3.Инвестициялар  (капитал қыйилмалар)нинг иқтисодий самарадорлигини ифодаловчи кырсаткичлар, уларни аниқлаш

9.4.Инвестиция (капитал қыйилма) лар даражаси, динамикаси ва уларнинг иқтисодий-ижтимоий самарадорлиги

9.5.Инвестиция (капитал қыйилма) лар кыламини кенгайтириш ва самарадорлигини ошириш йыллари

 

9.1. Инвестициялар  (капитал қыйилмалар) ҳақида тушунча,  уларнинг ижтимоий-иқтисодий зарурлиги  ва аҳамияти

Инвестициялар ҳар қандай  ижтимоий-иқтисодий формацияларда  амалга оширилади. Чунки улар давлатни, тармоқ, корхоналар, ва ниҳоят, аҳолининг иқтисодий негизини мустаҳкамлашга сарфланади. Эркин бозор иқтисоди босқичма-босқич шакллантирилаётган Ызбекистон Республикаси қишлоқ хыжалигини ривожлантириш мақсадида инвестициялар сарфланиши объектив зарурият ҳисобланади. Чунки тармоқни устувор шаклда ривожлантириш учун унинг моддий-техника базасини мустаҳкам равишда барпо этиш зарур. Бунинг учун уни замонавий бино-иншоотлар, барча турдаги зарур техникалар, қишлоқ хыжалик механизмлари, ички ирригация ва мелиорация иншоотлари, серунум, тезпишар навлар, зотли, маҳсулдор ҳайвонлар ҳамда айланма воситалар ва бошқа ишлаб чиқариш воситалари билан таъминлаш лозим.

Ҳозирги даврда инвестицион  мабла\лар янги, самарали технологияга ҳамда интеллектуал мулкни барпо этишга ҳам сарфланиши мақсадга мувофиқдир. Бу муаммонинг ты\ри, самарали ҳал этилиши маълум миқдордаги инвестициялар сарфланишини объектив равишда талаб этади. Демак, инвестиция мабла\лари тармоқда доимий ва ызгарувчан капитални ҳамда интеллектни барпо этиш ва уларни ривожлантириш ҳамда юксалтириш учун сарфланади. У узоқ ҳамда қисқа муддатларга мылжаллаб сарфланиши мумкин. Агарда қишлоқ хыжалигининг асосий воситаларини сотиб олишга, қуришга ҳамда уларни капитал таъмирлашга сарфланса, унда бу сарфлар узоқ муддатга мылжаллангандир. Уларни асосий капиталга сарфланган инвестициялар деб аташади. Шу билан биргаликда инвестициялар қишлоқ хыжалигининг айланма воситаларига ҳам сарфланади. Улар қисқа муддатга сарфланган ҳисобланади. Демак, инвестициялар натижасида қишлоқ хыжалигининг ишлаб чиқариш воситалари барпо этилиб, уларнинг ишга яроқлилиги тубдан яхшиланади.

қишлоқ хыжалиги ишлаб  чиқариш воситаларига сарфланадиган  барча мабла\лар инвестициялар  деб аталади. Улар қишлоқ хыжалиги (корхоналар)нинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаб, ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаштириш, кимёлаштириш, электрлаштириш, ирригация-мелиорациялаштириш натижасида харажатларни камайтириб, етиштириладиган маҳсулотлар ҳажми кыпайиши ва сифати яхшиланишини, олинадиган даромад (фойда) суммаси ошишишни таъминлайди. Бу инвестицияларни амалга оширишнинг туб мақсадидир.

Шуларни эътиборга олган  ҳолда республикада барқарор инвестицион  сиёсат ишлаб чиқилган. У мамлакатда «Инвестиция фаолияти ты\рисида»ги, «Чет эл инвестициялари ты\рисида»ги (1998й) қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар асосида амалга оширилмоқда.

Инвестициялар мақсад ҳамда  вазифаларига кыра, қуйидаги турларга былинади:

• капитал инвестициялар;
• инновацион инвестициялар;
• ижтимоий инвестициялар.

Асосий фондларни барпо этишга ва такрор ишлаб чиқаришга, шунингдек, моддий ишлаб чиқаришнинг барча шаклларини ривожлантиришга сарфланган инвестициялар капитал инвестициялар, деб аталади.

Техника ва технологияларнинг  янги авлодини яратиш ва ызлаштиришга сарфланган инвестициялар инновация инвестициялардир.

Инсон салоҳиятини, малакасини ва ишлаб чиқариш тажрибасини  оширишга, шунингдек, номоддий неъматларнинг  бошқа шаклларини ривожлантиришга  сарфланадиган мабла\лар ижтимоий инвестициялар, деб аталади.

Улар реал ҳамда молиявий инваестицияларга ҳам былинади. Моддийлашган асосий ва айланма воситаларга сарфланган мабла\лар реал инвестицияларни ташкил этади.

қимматли қо\озларни (акция, облигация, вексел, сертификат) шакллантиришга сарфланган мабла\лар эса молиявий инвестициялар ҳисобланади. Реал инвестицияларни капитал қыйилмалар, деб ҳам аташ мумкин. Капитал қыйилмалар ялпи ва соф капитал қыйилмаларига былинади. Реал инвестицияларнинг умумий суммаси ялпи капитал қыйилмаларини ташкил этади. Реал инвестицияларни сарфлаш натижасида ишга туширилган қисми соф капитал қыйилмалардир. Соф капитал қыйилма ялпи капитал қыйилма сумасига тенг ёки кам былиши мумкин. қишлоқ хыжалиги, жумладан, корхоналар миқёсида ялпи капитал қыйилмани соф капитал қыйилмага айлантиришга алоҳида эътибор берилиши лозим. Сарфланаётган реал инвестициялар моддийлаштирилишини, яъни ишга туширилишини таъминлаш зарур.

Миллий ҳисоблар тизимида асосий капиталга ҳамда моддий ишлаб  чиқариш воситларига сарфланган мабла\лар реал инвестициялар деб  ҳисобга олинади.

Лекин, республика қишлоқ хыжалигида эркин бозор муносабатлари суст суръатлар билан ривожлантирилаётганлиги молиявий инвестициялар кылами кенгайишини талаб даражасида таъминламаяпти. Жумладан, жамоа, ширкат, фермер хыжаликларида қимматли қо\озлар (акция, облигация, сертификат, векселлар…) чиқарилиб, сотилаётгани йық. Келажакда бу муҳим масалани ҳал этишга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. Давлатнинг иқтисодий сиёсатида қишлоқ хыжалик корхоналарида ҳам қимматли қо\озлар бозорини ташкил этиш тадбирлари ишлаб чиқилиши ва улар амалиётга татбиқ этилиши лозим.

Бозор иқтисоди шароитида  инвестицион сиёсатни шакллантиришда қуйидагиларга алоҳида эътибор  бериш керак:

• тендер асосида рақобатбардош лойиҳаларни танлашга. Бу қишлоқ хыжалигида инвестицион лойиҳалар бозори барпо этилишини таъминлайди;
• қишлоқ хыжалиги учун мылжалланган инвестицияларнинг иқтисодий жиҳатдан асосланганлигига. қишлоқ хыжалиги табиий-иқтисодий омилларининг хусусиятлари реал ҳисобга олинган ҳолда иқтисодий-ижтимоий натижалари аниқланган былиши зарур. Чунки, аксарият ҳолларда лойиҳада белгиланган мабла\лар кызда тутилган тадбирларни бажариш учун етмайди, оқибатда кызланган мақсадга эришилмайди. Бу ҳол инвестицион лойиҳалар узоқ муддатга чызилишига олиб келади;
• чет эл инвесторларини ва уларнинг инвестицияларини қишлоқ хыжалигига жалб этишга. Бунинг учун қишлоқ хыжалигида ишлаб чиқарилаётган барча маҳсулотларга былган шахсий ва хусусий мулкчиликни ривожлантириш лозим ва бошқалар.

Барча омилларни эътиборга  олган ҳолда сарфланадиган инвестициялар  қишлоқ хыжалигининг мустаҳкам моддий-техника базасини барпо этади. қишлоқ хыжалиги замонавий машиналар, тракторлар, комбайнлар, бино-иншоотлар билан таъминланади. Унда бо\зор, узумзорлар барпо этилади. Зотли, сермаҳсул чорва ҳайвонлари яратилади.

Улар янги иш жойлари барпо этилишини таъминлайди, қишлоқ хыжалигида банд былган тадбиркорларнинг билимларини, малакаларини юксалтиради, бозор муносабатларини шакллантиради. Уларнинг уй\унлашиши натижасида тармоқда етиштириладиган маҳсулотлар ҳажми кыпайтирилиб, рақобатбардошлиги ошади. Бу, ыз навбатида, аҳолини, қайта ишлаш тармоқларини ва ниҳоят, давлатнинг талаби қондирилишини таъминлайди, фуқароларнинг турмуш даражасини юксалтиради. Буларнинг ҳаммаси инвестицияларнинг иқтисодий-ижтимоий аҳамияти катта эканлигидан далолат беради.

Капитал қыйилмаларнинг халқ хыжалиги ва қишлоқ хыжалигидаги аҳамияти улкан. Биринчидан, капитал  қыйилмалар жами харажатларнинг асосий қисми ҳисобланади. Капитал қыйилмалардаги ызгаришлар жами талабга етарлича таъсир кырсатади, шунингдек аҳолининг  бандлиги ва ялпи миллий даромад (ЯМД) ҳажмининг ҳам ызгаришини таъминлайди.

Иккинчидан, капитал қыйилмалар корхонанинг асосий фондлари жам\арилишига, яъни кыпайишига олиб келади. Бунда  ишлаб чиқариш кучларини кенгайтиришга  сарф қилинган пул мабла\лари бошлан\ич босқичда корхона фаолияти натижаларига таъсир этмаслиги мумкин, лекин келажакда иқтисодий ысиш учун зарур базани яратади.

Учинчидан, капитал қыйилмаларнинг норационал сарф қилиниши ишлаб чиқариш  ресурслари, харажатлар ысишига олиб келади, натижада ЯМД қисқаради. Мисол учун, тугатилмаган қурилишнинг кыпайиши, моддий ресурслар ошиши, тыланадиган иш ҳақининг кыпайиши ҳамда ишлаб чиқаришнинг қисқариши шулар жумласидандир. Худди шундай тарзда норитмик ҳолда етказиб берилган воситалар меъёрдан юқори былиб, корхона заҳираларига ҳам таъсир кырсатади. Улар сарфланаётган капитал қыйилмаларнинг қиймати ысишига ҳамда самарадорлигига таъсир этади.

Капитал қыйилмаларнинг миқдори, динамикаси ва самарадорлиги  қуйидаги омилларга бо\лиқ:

• капитал қыйилма амалга оширилаётган лойиҳага;
• мамакатдаги ва корхона фаолиятидаги иқтисодий ызгаришга;
• давлатнинг солиқ сиёсати ва банкларнинг фоиз ставкасига;
• ташқи савдодаги иқтисодий ҳолатга;
• миллий валютанинг ички ва ташқи курсига;
• мамлакатнинг сиёсий ҳаётидаги барқарорликка.

Инвестициялар (капитал қыйилмалар) қишлоқ хыжалигининг ҳар томонлама ривожланишини таъминлайди. Чунки улар эвазига тармоқнинг моддий-техника базаси мустаҳкамланади. Улардан тылиқ ва самарали фойдаланиш натижасида жонли меҳнат харажатлари қисқариб, маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми кыпайиб, сифати яхшиланади. Бу ҳол қишлоқ хыжалик маҳсулотларига былган талаб янада яхшироқ қондирилишини таъминлайди. Шу билан биргаликда соф фойда суммаси кыпаяди. Натижада қишлоқ хыжалигини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш асосида ривожлантириш имконияти ту\илади. Аҳолининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи янада юксалади. Булар инвестициялар, капитал қыйилмаларнинг ижтимоий ҳамда иқтисодий самарадорлиги мавжудлигидан далолат беради.

 

9.2. қишлоқ хыжалигида  сарфланаётган инвестициялар (капитал  қыйилмалар)нинг манбалари, уларнинг сарфланиш йыналишлари

 

қишлоқ хыжалигининг барқарор ривожланиши тармоқда мавжуд былган ишлаб чиқариш воситалари оқилона тарзда такрор ишлаб чиқарилишини талаб этади. Бу жараён ишлаб чиқариш  воситаларини сотиб олиш, қайта таъмирлаш, қуриш, инновацион ҳамда ижтимоий муносабатлар йи\индисидан ташкил топади.

Инвестицияларни мақсади, вазифалари, манбалари ҳамда йыналишларини  эътиборга олган ҳолда 8-чизмадагидек туркумлаштириш мумкин.

Барча инвестициялар (капитал  қыйилмалар) қуйидаги йирик иккита манбадан шакллантирилиб, амалга оширилади:

• корхонанинг ыз мабла\ларидан;
• четдан жалб қилинган мабла\лардан.

Корхонанинг ыз мабла\ларига қуйидагилар киради:

• корхонанинг соф фойдасидан ажратилаётган мабла\лар;
• амортизация фондидаги мабла\лар;
• асосий воситаларни тугатишдан, сотишдан келиб тушган мабла\лар;
• уларни ижарага беришдан тушган мабла\лар;
• қишлоқ хыжалик корхоналари қимматли қо\озлар чиқариб сотиш, бошқаларникини сотиб олиш натижасида олинаётган дивидентлардан ажратилаётган мабла\лар.

Юқори рентабелли корхоналар ишлаб чиқариш воситаларини янгилаш  мақсадида капитал қыйилмаларни амалга оширишда кыпроқ имкониятга эга  былади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-чизма

Инвестицияларнинг мақсади, вазифаси, манбалари ва йыналишлари быйича туркумлаштирилиши

 

Юқоридагилардан ташқари, қишлоқ хыжалиги корхоналари учун капитал  қыйилмалар манбаи чорва ҳайвонларини сотишдан тушган мабла\лар, Устав фондини  кыпайтириш учун қилинган ажратмалар ҳам ҳисобланади.

Четдан жалб қилинган мабла\лар эса:

• қишлоқ хыжалиги учун давлат бюджетидан ажратиладиган мабла\лар;
• ҳамкорлардан олинадиган мабла\лар;
• турли хил қарзлар, шу жумладан, тижорат банкларидан олинадиган кредитлар;
• хыжалик аъзоларининг быш ётган мабла\ларини жалб этиш;
• хорижий, давлат корхоналари ҳамда шахсий корхоналар ва фуқароларнинг мабла\лари;
• хайрия фондларидан, ҳомийлар ажратаётган мабла\лари ва бошқалар.

Четдан жалб қилинган мабла\лар орасида банк кредитлари алоҳида ырин тутади. Улар ишлаб  чиқариш фаолияти натижаларидан  қатъи назар, алоҳида корхоналар эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда капитал қыйилмаларни амалга оширишга имкон беради. Банк кредитлари корхона ыз мабла\ларининг капитал қыйилма учун керакли миқдорини йи\масдан туриб инвестиция жараёнини тезлаштиради. Кредитлар капитал қыйилма манбаи сифатида нафақат капитал қурилишда, балки янги техникани жорий қилишда ҳам ишлатилади. Капитал қыйилмаларнинг асосий вазифаси – тармоқ маҳсулотини кыпайтириш ва ишлаб чиқариш самарадорлигининг ысиш суръатлари тезлаштирилишини таъминлашдир.

Капитал – корхона  молиявий натижаларининг бир қисми былиб, айланма фондларга қыйилиб, даромад келтиради. Капиталнинг айланма фондларга қыйилиши ты\ри портфелли инвестициялар орқали амалга оширилади.

Шуни ҳам айтиб ытиш керакки, инвестиция қилишда корхона ыз мабла\ларидан  имкони борича фойдаланиши иккита устунликка олиб келади: корхонада ташқи тыловлар мавжуд былмайди (олинган кредитлар быйича фоиз, акциялар быйича дивидентлар, ижара ҳақи ва ҳоказо), шунингдек, корхонани бошқаришда мустаҳкам позицияни шакллантиради.

Айни пайтда хыжаликларга четдан жалб қилинадиган мабла\ларнинг манбаларидан бири хыжалик аъзоларининг вақтинча быш ётган мабла\ларини жалб этиш ҳисобланади. Бундай инвестицияни амалга ошириш учун корхона ыз ичида қисқа муддатли облигацияларни, векселларни чиқариб, уларни аъзоларига ишончли тарзда тарқатиши (сотиши) ёки ҳуқуқий кучга эга былган ишончли далолатномаларни ҳам бериши мумкин. Хыжалик аъзолари эса муомалага берилган мабла\ларини маълум муддат ытгандан сынг белгиланган фоизи билан қайтариб олиш имкониятига эга быладилар. Бу турдаги капитал қыйиш қишлоқ хыжалиги корхоналари учун ҳозирги даврда яхши самара бермайди. Чунки хыжаликларда ҳозирча қимматли қо\озларни чиқариш имкониятлари чекланган, келажакда шу масалаларга алоҳида эътибор бериш керак.