Инвестициялар (капитал қыйилмалар) ҳақида тушунча, уларнинг ижтимоий-иқтисодий зарурлиги ва аҳамияти

Четдан жалб этилаётган инвестициялар чет давлатларнинг, юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг инвестицияларидан ташкил топади.

Чет эллик инвесторлар асосан даромад (фойда) олиш мақсадида тадбиркорлик фаолияти ва қонун ҳужжатларида таъқиқланмаган бошқа турдаги фаолият объектларига қышадиган барча турдаги моддий ва номоддий бойликлар ва уларга доир ҳуқуқлар, шу жумладан, интеллектуал мулкка доир ҳуқуқлар, шунингдек, чет эл инвестицияларидан олинган ҳар қандай  даромад республика ҳудудида чет эл инвестициялари ҳисобланади. Улар Ызбекистон Республикаси ҳудудида қуйидаги йыллар билан амалга оширилади:

• республика қишлоқ хыжалигидаги юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг Устав жам\армаларида ва бошқа мол-мулкида улуш қышиб қатнашиш;
• тармоқда чет эллик инвесторгарга тылиқ қарашли былган хыжалик жамиятлари ва ширкатлари, банк, су\урта ва бошқа корхоналарни барпо этиш ва ривожлантириш;
• мол-мулк, акциялар ва бошқа қимматли қо\озларни, шу жумладан, Ызбекистон Республикаси резидентлари томонидан эмиссия қилинган қарз мабла\ларини сотиб олиш;
• интеллектуал муллка, шу жумладан, муаллифлик ҳуқуқлари, патентлар, фирма номлари ва ноу-хауларга, шунингдек, ишчанлик нуфузига (гудвиллга) ҳуқуқлар киритиш ва бошқалар.

Уларни чет давлатлар  ёки бу давлатларнинг қуйидаги ҳудудий  органлари амалга оширадилар:

• давлатлараро битимлар ёки бошқа шартномаларга мувофиқ ташкил топган ёки халқаро оммавий ҳуқуқ субъектлари былган халқаро ташкилотлар;
• чет давлатларнинг қонун ҳужжатларига мувофиқ ташкил топган ва фаолият кырсатиб келаётган юридик шахслар, ширкатлар, уюшма ва ташкилотлар;
• чет эл фуқаролари былмиш жисмоний шахслар ва бошқалар.

Ҳозирги даврда мамлакат қишлоқ хыжалигини бошқаришни такомиллаштиришга  ва ишлаб чиқаришини ривожлантиришга  Жаҳон банки, Европа тикланиш ва тараққиёт  банки, Осиё тараққиёт банкининг  республикадаги былимлари ҳамда АқШ, Германия, Исроил, Голландия, Франция ва бошқа давлатларнинг ваколатхоналари инвестицияларни жойлаштириш, сарфлаш орқали муайян даражада ҳисса қышиш ишлари билан шу\улланмоқда. Лекин уларнинг инвестициялари талабни қондирадиган даражада эмас. Шунинг учун бу масалага, яъни чет эл инвестицияларини жалб этиш муаммосига келажакда алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир.

Чет эл инвесторлари инвестициялари Ызбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари ты\рисида»ги (1998 й) қонуни талаблари асосида амалга оширилади.

Ҳамон қишлоқ хыжалигига инвестициялар кам сарфланишига қарамай, уларнинг салмо\и табора камайиб  бормоқда. Масалан, 2003 йилнннг 1 чорагида қишлоқ хыжалигига сарфланганинвестиция мамлакат миқёсидаги  жами инвестицияларнинг 4,1 фоизини ташкил этган былса, 2004 йилнинг ҳудди шу даврида сарфланган инвестиция атиги 3 фоизини ташкил этган. Ытган йил мобайнида қишлоқ хыжалигига киритилган инвестиция 1,1 фоизга қисқарган. Бу ыз навбатида тармоқда кыпроқ миқдорда янги ерларни ызлаштириш, ирригация ва мелиорация ишларини ривожлантириш, янги техника ҳамда технологияларни жорий этиш имкониятлариничеклаб қўяди. Бундай ҳолни олдини олиш учун тармоқдаги мулкчилик муносабатларини ривожлантиришни, айниқса, хусусий мулкчиликни ҳамда инвесторла учун қулай шароитлар яратиш талаб этилади.

 

Инвестициялар (капитал қыйилмалар)нинг иқтисодий самарадорлигини ифодаловчи кырсаткичлар, уларни аниқлаш

 

қишлоқ хыжалигига инвестицияларни  сарфлашдан мақсад–қышимча фойда олиш ва фуқароларнинг яшаш шароитини  яхшилашдир. Уларнинг даражасини лойиҳалар тузишда ҳамда бу лойиҳаларни амалга оширишда аниқлаш мумкин. Бунинг учун инвестициялар (капитал қыйилмалар)нинг иқтисодий самарадорлиги аниқланади. Иқтисодий самарадорлик харажатлар билан фойда суммалари таққосланиши натижасида аниқланади. У:

• макроиқтисод, яъни мамлакат миқёсида;
• мезоиқтисод, яъни тармоқлар (қишлоқ хыжалиги) миқёсида;
• микроиқтисод, яъни қишлоқ хыжалик корхоналари доирасида;
• айрим йыналишлар, объектлар быйича ҳам аниқланади.

Макро ҳамда мезоиқтисод  миқёсида инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлиги уларнинг мутлақ (абсолют) иқтисодий самарадорлиги коэффициенти кырсаткичи ёрдамида ифодаланади. Унинг даражаси сарфланган инвестициялар натижасида ялпи ички маҳсулотнинг ысган суммасини шу ысишни таъминлаган инвестиция суммасига нисбати билан аниқланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:

Бунда: Ис(Кс) – инвестиция (капитал қыйилма)ларнинг мутлақ (абсолют) иқтисодий самарадорлик коэффициенти;

ЯИМ – макро, мезоиқтисод(тармоқ) миқёсида маълум бир давр ичида ялпи ички маҳсулотнинг ысган суммаси, сымда. Бунда қишлоқ хыжалигида ялпи даромаднинг ысган суммаси ҳам олиниши мумкин;

SИс (Кк) – инвестиция ёки сарфланган капитал қыйилма суммаси. Бу кырсаткич сарфланган 1 сымлик инвестицион мабла\ эвазига неча сымлик ёки тийинлик ялпи ички маҳсулот ёхуд ялпи даромад олинганлигини ифодалайди. Унинг мутлақ (абсолют) миқдори имкони борича юқори былгани яхши. Шунда инвестицияларнинг мутлақ иқтисодий самарадорлик даражаси юқори былади. Кам былса, у иқтисодий самарадорлик даражаси паст былганлигидан далолат беради. Бундай ҳолда инвестицияларни сарфлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланмайди.

Инвестициялар – аксарият ҳолларда узоқ муддатга мылжалланган харажатлардир. Шунинг учун уларнинг бир  неча йиллар давомидаги иқтисодий самарадорлигини аниқашда қиёсий баҳолардан фойдаланиш лозим. Бунда инфляция даражаси ҳисобга олинади. Ҳозирги даврда қишлоқ хыжалигида қиёсий баҳо сифатида 1996 йилги ыртача баҳолар асос қилиб олинмоқда. Келажакда бу баҳолар ызгариши мумкин.

Шундай ҳолларда инвестициялар (капитал қыйилмалар) нинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда қуйидаги усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир:

• лойиҳанинг ызини-ызи қоплаш усулини аниқлаш;
• компаундинг (мураккаб фоизлар) усули;
• дисконтлаш усули.

Ызини-ызи қоплаш муддати – амалга оширилаётган лойиҳанинг фойдаси ҳисобидан дастлабки инвестиция миқдорини қоплаш даври. Уни ҳисоблашда соф фойда молиявий харажатлар, фоизлар ва амортизация ажратмалари эътиборга олинади.

Компаундинг усулининг  моҳияти шундан иборатки, бунда дастлабки сумма ҳар йилги даромад фоизи ҳисобига ошиб боради. Бунда қуйидаги формулага амал қилинади:

Ық

Бу ерда: Ық - дастлабки  инвестиция суммасининг ысган қиймати, сымда;

Бқ - дастлабки инвестициянинг бошлан\ич қиймати, сымда;

I – фоиз ставкасининг ызгаришини кырсатувчи бирлик;

n – давр, яъни муддат, йилда.

Инвестициянинг ысган  қиймати фоиз ставкаси билан давр муддатига бо\лиқ. Фоиз ставкаси инвесторнинг муқобил қарорини ҳисобга олади, яъни пулни бирон лойиҳага қыйган самаралими ёки депозитга қыйган афзалми?

Дисконтлаш – ҳисоблаш принципи компаундингга нисбатан тескари. Яъни дисконтлаш – келажакда былиши мумкин былган даромадни жорий баҳоларда  ҳисоблаш. Мазкур ҳисобнинг амалий мазмуни шундан иборатки, бунда тушумларнинг минимал даражаси аниқланадики, у шу даромаддан кам былган ҳолатда инвестиция қилиш мақсадга мувофиқ эмас.

Дисконтлашган қиймат фоиз ставкаларига бо\лиқ.

Йиллик даромад бир хил былганда дисконтлашган қиймат (Дқ) қуйидаги формула ёрдамида аниқланиши мумкин:

Бунда: Дк – дисконтланган  қиймат, сымда;

К – банкларнинг фоиз ставкалари асосида олиниши мумкин былган қиймат, сым;

х – йиллик даромад  олиниши мумкин былган йиллар сони, йил;

Ф – банкларнинг фоиз ставкалари, фоиз;

Банкнинг йиллик фоиз ставкаси 5 фоиз, хыжалик икки йилдан сынг 10 млн. сымлик даромад олишни мылжаланган былса, унда дисконтланган қиймат 9,07 млн. сымга тенг былади.

 сым

Дисконтлаш натижасида қандай  давр былишидан қатъи  назар даромадларнинг реал қиймати  аниқланади.

Корхона миқёсида сарфланиши лозим былган ёки сарфланган инвестиция (капитал қыйилма) мутлақ (абсолют) инвестиция(капитал қыйилма)ларни сарфлаш натижасида олинаётган соф фойданинг ысган суммасини шу ысишни таъминлаган инвестиция (капитал қыйилма) суммасига тақсимлаш билан ҳисобланади. Унда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:

Бунда: Сф – капитал  қыйилмани амалга ошириш натижасида олинган соф фойда ёки соф  фойданинг ысган суммаси, сымда.

Бу кырсаткич ёрдамида сарфланган бир сымлик инвестиция (капитал қыйилма) қанча сымлик ёки тийинлик фойда келтирилганлиги аниқланади. Шунинг учун бу кырсаткичнинг мутлақ (абсолют) миқдори юқори былгани мақсадга мувофиқдир.

Ҳозирги даврда айрим  меъёрий ҳужжатларда инвестициялар (капитал қыйилмалар) мутлақ (абсолют) иқтисодий самарадорлик даражаси коэффициентининг меъёрий миқдори (Ем)-0,07 даражасида белгиланган. Шунга биноан сарфланаётган инвестицияларнинг ҳар бир сыми эвазига 7 тийин фойда олинса, бундай инвестициялар иқтисодий жиҳатдан самарали ҳисобланади. Ундан кам былганда эса инвестициялар самарали ҳисобланмайди. Шу билан биргаликда қишлоқ хыжалигида ирригация - мелиорация иншоотларига сарфланаётган инвестициялар (капитал қыйилмалар) мутлақ (абсолют) иқтисодий самарадорлик коэффициентининг миқдори уларнинг узоқ йиллар давомида фаолият кырсатишини эътиборга олган ҳолда 0,05 даражасида белгиланган. Бу коэффициентлар собиқ СССР даврида илмий-амалий жиҳатдан асосланган ҳолда ишлаб чиқилган. Бозор иқтисодиётига ытиш даврида ҳам улардан фойдаланилмоқда. Лекин уларни республика шароитига мослаштирилган ҳолда кыриб чиқиш вақти ҳам келди.

қишлоқ хыжалигида сарфланган инвестициялар (капитал қыйилмалар) доимо ҳам фойда суммаси ошишини  таъминламайди, балки ишлаб чиқариш  харажатларини камайтириш ёки маҳсулот етиштириш учун қилинган ыртача харажатлар (маҳсулот таннархи) камайишига ҳам олиб келади. Шундай ҳолларда уларнинг иқтисодий самарадорлик даражаси тежалган мабла\ қийматини сарфланган капитал қыйилма суммасига тақсимлаб ҳам аниқланади. У қуйидаги тенглик ёрдамида аниқланиши мумкин:

 

Бунда: Т₁ – инвестиция (капитал қыйилма) сарфланганидан олдинги таннарх суммаси, сымда;

Т₂ – инвестиция (капитал қыйилма)сарфланганидан сынгги таннарх суммаси, сымда.

Бу кырсаткичнинг ҳам  мутлақ (абсолют) даражаси юқори былиши мақсадга мувофиқдир.

 

Инвестиция (капитал қыйилмалар) нинг қоплаш муддати.

Унинг даражаси сарфланган инвестиция (капитал қыйилма) суммасини  олинган ялпи ички маҳсулотнинг, соф  фойданинг ысган суммасига тақсимлаш  орқали аниқланади. Бунда қуйидаги формулалардан фойдаланиш мумкин:

    

Инвестицияларнинг (капитал  қыйилма) қоплаш муддати қисқа былиши мақсадга мувофиқдир.

Шу билан биргаликда инвестиция (капитал қыйилмалар)нинг қиёсий самарадорлиги ҳам аниқланади.

Мавжуд адабиётларда инвестиция (капитал қыйилма) ларнинг  қиёсий самарадорлик коэффициенти 0,12 даражасида белгиланган. Унга 1 ни тақсимлаш  натижасида инвестицияларнинг неча йилда қопланиши мумкинлиги аниқланади, яъни (1:0,12) 8,3 йилда қопланса, инвестициялар қиёсий жиҳатдан самарали ҳисобланади.

 

Инвестиция (капитал қыйилма) лар даражаси, динамикаси ва уларнинг иқтисодий-ижтимоий самарадорлиги

 

Ички ва ташқи бозорнинг  қишлоқ хыжалиги маҳсулотларига былган талабини қондириш энг долзарб муаммодир. Уни ҳал этиш учун инвестиция (капитал қыйилма) ларни сарфлаш зарур. Бунинг учун эса сиёсий, минтақавий, иқтисодий ҳамда ижтимоий барқарорликни таъминлаш даркор. Республикада бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ытиш даврида юқорида таъкидланган шароитлар яратилмоқда.

Республикада сиёсий-иқтисодий  барқарорлик қишлоқ хыжалигига инвестициялар  жалб этилишига имконият бермоқда. Унинг ривожланишини таъминлаш  мақсадида инвестицион сиёсатнинг ҳуқуқий асослари ҳам барпо этилган. Уларнинг мавжудлиги сынгги йилларда тармоққа маълум миқдорда инвестиция (капитал қыйилма)лар сарфланишини таъминламоқда (16-жадвал).

 

 

 

16-жадвал

Республикада  инвестицияларнинг тармоқлар быйича таркиби, фоизда

 

№	Тармоқ номи	Йиллар
		1996	1997	1998	1999	2000
1	Саноат тармоқлари	24.8	24.4	21.5	18.4	26.5
2	қишлоқ хыжалиги	5.2	5.2	4.9	7.9	8.0
3	Нефть, электроэнергия	18.4	13.8	12.1	16.8	11.8
4	Транспорт, алоқа	17.5	19.8	18.1	13.0	19.3
5	Уй-жой	12.7	13.3	21.7	17.3	13.5
6	Бошқа тармоқлар	21.2	23.5	21.7	26.9	21.4
	Жами	100.0	100.0	100.0	100.0	100.0

 

Сынгги йилларда республика иқтисодиётига йыналтирилган инвестицияларнинг 5-8 фоизи қишлоқ хыжалигига сарфланган. Бу талабга нисбатан кам. Шунинг учун келажакда бу инвестицион сиёсатни қишлоқ хыжалиги фойдасига ызгартириш мақсадга мувофиқдир. Чунки тармоқ республика ялпи ички маҳсулотининг ыртача 30 фоизини бермоқда. Худди шундай ҳол хорижий инвестицияларни жалб этиш жараёнида ҳам юз бермоқда. Жами чет эл инвестициясининг 7-10 фоизигина қишлоқ хыжалигига сарфланмоқда. Бу борада ызгариш қилинмаса, қишлоқ хыжалигининг мустаҳкам моддий-техника базасини яратиш бироз узоқ муддатга чызилиши мумкин.

Мамлакат агросаноат мажмуасига сарфланаётган инвестициялар 1996-2000 йилларда 3.2 мартага кыпайган (17-жадвал).

 

17-жадвал

Республика  АСМ га киритилган инвестициялар, фоизда

 

№	Инвестиция манбалари	1996й	1997й	1998й	1999й	2000й
1	Жами инвестициялар (шу йиллар баҳосига) шундан:	100.0	100.0	100.0	100.0	100.0
А	Давлат бюджетидан	42.2	32.3	52.3	21.7	26.9
Б	Банк кредитлари	1.3	16.9	6.2	26.8	36.8
В	Корхона мабла\лари	39.1	33.1	35.8	36.6	37.2
Г	Аҳоли мабла\лари	-	-	-	-	0.01
Д	Чет эл инвестициялари	17.6	17.7	27.7	4.9	5.1

 

Агросаноат мажмуасига, жумладан, қишлоқ хыжалигига давлат бюджетидан ажратилаётган инвестицияларнинг  миқдори йилдан-йилга камайиб  бормоқда.

Инвестиция (капитал қыйилма)ларни амалга ошириш учун мабла\ларни асосан хыжаликларнинг ызлари сарфламоқдалар. Уларнинг мабла\лари ҳисобидан қишлоқ хыжалигига сарфланаётган инвестицияларнинг 35-40 фоизга яқини шакллантирилмоқда. Бу бозор иқтисодиёти талабига мосдир. Хыжаликлар инвестицияларни амалга ошириш учун банк кредитларини ҳам кенг миқёсда жалб этмоқда. Уларнинг ҳиссаси 1999-2000 йилларда кескин ошган. Лекин бу ҳисса уларга былган талабга нисбатан кам, ҳозирги даврда қишлоқ хыжалигининг асосий воситаларни барпо этиш учун талаби ошиб бормоқда. Бироқ акциядорлик-тижорат банклари қишлоқ хыжалиги асосий капиталига бераётган узоқ муддатли кредитларнинг умумий миқдори жуда кам. Бундай ҳол қуйидаги сабаблар натижасида шаклланмоқда: