Инвестицияны тартудың халықаралық тәжірибесін Қазақстан жағдайында тиімді пайдалану

      Нарықтық қатынастар жағдайында капиталдың, әсіресе оның орталықтандырылған көздерінің қозғалысына ықпал ететін маңызды экономикалық тетігі болып несиелік жүйе саналады. Оның механизмінің әсері несиелік мөлшерлемелерді саралау, несиелердің көлемі мен қол жеткізу деңгейі, оларды конкурстық негізде беру арқылы көрінеді. Қарыз мөлшерлемелері мен міндетті банктік резерв нормаларын реттеу инфляция деңгейіне, баға динамикасына, ұлттық валюта бағамына, капитал және өнімдердің экспорты мен импортына ықпал етеді. Нарықтық жағдайда қарыз мөлшерлемелерін реттеу және жеңілдікті несиелер беру арқылы басым салалар мен сфераларға инвестициялардың құйылуы жүзеге асырылады, осылайша экономиканың құрылымдануы қамтамасыз етіледі. Қысқа мерзімді банктік несиелер өндірісті инвестициялау мәселелерін шеше алмағандықтан, капиталдың сауда-делдалдық саладан материалдық өндіріске құйылуын қамтамасыз ету үшін қысқа мерзімді несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелерді көбейту және оларды ұзақ мерзімді несиелер бойынша бірден төмендету қажет. Ұзақ мерзімді несиелеуді дамыту үшін оның жаңа формасын – кепілдік несиелеуді енгізу және кеңінен қолдану мақсатты болып табылады.

Инвестициялық саясатты жүзеге асырудың жалпы экономикалық механизмінің маңызды бөлігі ұлттық және шетелдік  жеке кәсіпкерлік  капиталды  мемлекеттік реттеу және экономикалық ынталандыру шараларының  жүйесі болуы қажет. Атап айтсақ, жеке сектор үшін аса жеңілдікті инвестициялық  климат Оңтүстік-Батыс Азия елдеріндегі  экономика дамуының жоғары динамизмі  мен жеке кәсіпкерліктің шапшаң дамуына  себепкер болып отыр. Инвестициялық  климаттың өзі жеке бизнестің  іскерлік белсенділік деңгейін қолдауға мүмкіндік береді.

Жеңілдікті  инвестициялық режим бірқатар артықшылықтардан құралады, олардың қатарында: меншіктеуден қорғау немесе капиталды өткізген кезде  оны толығымен өтеу, табыстардың  оралуына кепілдік, кедендік қолдаушылық, либералды салық салу және т.б.

Әлемдік тәжірибені, оның ішінде дамушы елдер  тәжірибесін зерделеуден көретініміз, фискальды артықшылықтар жүйесінің қалыптасуы индустрияландыру, құрылымдық қайта құру, экономиканы жетілдіру, еңбекпен қамту және тағы да басқа мәселелерді шешуде мемлекеттің  жеке капиталды қолдана отырып,  өндірістік процестегі аса зор ролімен байланысты.

Салықтық  саясат қызметі көбінесе жалпы ұлттық міндеттермен және аймақтық даму басым  бағыттарымен қатар қойылады. Егер экономикалық стратегияның басты бағыты болып экспорттық потенциалды дамыту саналса, онда осыған сәйкес фискальды жеңілдіктерді қолдану саласы да экспорттық-бағдарланған өндірістер болуы қажет.

Барлық  меншік формасындағы шаруашылық субъектілерінің  инвестициялық белсенділіктерін ынталандыру  бағытында салықтық жеңілдіктер  жүйесін, әсіресе, жеке ұлттық капиталды  дамыту мыналарды қарастыруы қажет:

• өндірістік инвестицияландыруға бағытталған, берілген жеңілдіктерді олардың тиімді қолданудың қатаң байланысындағы заңды тұлғалар табыстарының бөлігіне салық салу бойынша жеңілдіктер;
• олардың кейбіреулерін қарқындандыру, яғни олардың ұсынған жағдайларын жақсарту;
• салық салынатын объектілердің санын арттыруға мүмкіндік беретін таралу салаларын кеңейту.

Салықтық  жеңілдіктердің аса маңызды формалары  болып: табыс салығынан босату, инвестицияларға  немесе инвестициялық салықтық несиелерге жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация, кейінгі жылдардағы пайдалар есебінен шығындарды өтеу, бірқатар жанама салықтардан  босату саналады.

Қазақстанда «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» ҚР Заңына сәйкес, нақты ынталандыру шаралары – жеңілдіктер мен артықшылықтар Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитетпен инвестициялық жобаны жан-жақты сараптаудан кейін инвестормен келісімге отыру арқылы беріледі. Бұдан басқа, мемлекет табиғи гранттар – заңды тұлғаларға табыс салығының мөлшерлемелерін, жер алымы және мүлік салығы 100%-ке дейін төмендетіліп, келісім жасаған сәттен бастап 5 жылға дейін  мерзімге беріледі, ал келесі бесжылдық кезеңде 50%-ке дейін төмендеуі мүмкін. Заңда сонымен қатар инвестициялық жобаны жүзеге асыруға қажетті жабдықтарды, шикізаттар мен материалдарды импорттауда кедендік баждардан толығымен немесе жартылай босату да қарастырылған.

Қымбат  техниканы ұзақ мерзімге сатып алуға  мүмкіндік беретін лизингті дамытуды ынталандыру үшін, дамыған елдер  тәжірибесі бойынша, лизингтік операцияларға  арнайы салықтық жеңілдіктер бекіту өте орынды. Лизингтің инвестиция мәселелерін шешуге қаншалықты лайық  екендігі жөнінде келесі деректер дәлелдеп отыр: АҚШ-та 25-30% машиналар мен жабдықтарға  салынған салымдар лизинг негізінде  жүзеге асырылады; ал Австрияда - 33%, Англияда, Францияда, Швецияда, Испанияда, Италияда – 12-17%. Республиканың жаңа Салық кодексінде негізгі қызметті инвестициялауға, жаңа техникалар мен технологияларды енгізуге бағытталған табыс бөлігін салықтан босату қарастырылған. Дегенмен кәсіпорындардағы қорлар үшін ынталандырушы роль ойнайтын инвестициялық салықтық несиелерді қолдану аса тиімді болар еді, сондай-ақ осы қаражаттар мемлекеттік бюджет үшін жоғалмас еді.

Кейінгі жылдарда кәсіпорындарды қайта жаңарту  кезінде алынған шығындарды ауыстыру, яғни болашақ пайдадан алу  сияқты осындай ынталандыру әдісін де қолдану  мүмкін болып отыр. Бұл жағдайда табыстың салық салынатын бөлігі азаяды. Бұл артықшылықты “алдыңғы қатарлы” немесе басым мәртебесіне  ие кәсіпорындарға ұсыну орынды саналады.

Жоғарыда  ұсынылған инвестициялық белсенділікке  тура және жанама ықпал жасау тетіктері  нақты секторға капиталдың құйылуына, инвестициялық қызметтің жандануына себепкер болып, тұрақтануға және ары  қарай экономикалық өсімге көмектеседі. 

3.2 Инвестицияны  Қазақстанға тартумен пайдалануды  жетілдіру

   Қазіргі кезде Қазақстанның ұлттық шаруашылығын ары қарай дамыту біршама деңгейде шетелдік капиталды тартумен байланысты болып табылады. Шикізат секторы мен аграрлық кешен және өңдеуші өнеркәсіптің интенсивті дамуы үлкен капитал салымын қажет етеді, ал ондай сома мемлекет қолында жоқ.

     Капитал салымының әлсіз деңгейі  жасырын әлеуметтік қиындықтар, дамымаған және тұрақсыз заң  жүйесімен, инфляция, мемлекеттік құрылыммен экономиканы шектен тыс қадағалау, дамымаған инфрақұрылым және шенеуніктер арасындағы жемқорлықпен сипатталады.

       Шетелдік инвестицияны тартуға  әсер ететін факторлар көп. Соның ішіндегі негізгілерінің бірі- елдің заң базасы. Мемлекет тарапынан инвестицияны күтудің қажеті жоқ, себебі елде ішкі және сыртқы қарыз көлемі біршама. Сондықтан тек шетелдік инвесторларға үміт артудан басқа амал жоқ. Осы жерден келіп инвесторларды қорғаудың қажеттілігі туындайды. «Олар Қазақстанның құтқарушылары » принципі бойынша емес, экономикаға ақшасын салатын кез-келген салымшының заңды қызығушылықтарын қорғау үшін. Бұл мемлекеттің міндеті болып келеді.

         Қазақстанда шетелдік инвесторлардың жұмыс істегісі келмейтіндіктерін тудыратын факторларды былайша топтауға болады:

1. Cаяси және экономикалық өзгерістердің болжанбайтындығы. Себебі ставка елде тек бір адамға жасалған. Мысалы АҚШ-та президенттің ауысуы түбегейлі өзгерістерге әкелмейді.

2. Заңдардағы үнемі толықтырулар мен өзгерістер болашаққа деген белгісіздік пен билікке деген сенімсіздікті тудырады.

3. Табиғи монополияларды мемлекеттік реттеу, яғни жеке фирмалар өсімін шектеу.

4. Елдегі әлеуметтік қиындықтар және оларды шешуді шетелдік инвесторларға жүктей салу. Мысалы, Қарағанды –Пауер, Испат-Кармет, Қазақмыс компанияларындағы жағдайды айтуға болады.

5. Ішкі нарықтың кіші көлемі. Халықтың өңдеуші өнеркәсіп тауарларына сұраныстың болмауы. Егер халықта оны сатып алуға ақша жоқ боса, оны не үшін өндіру керек?

6. Ұйымдастырылған қылмыстардың жоғары деңгейі.

7. Елде нарық заңдылықтары толығымен жұмыс істемейді - бәсекелестік, еркін баға белгілеу, сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігі.

8. Шетелдік валютаны еркін қолданудың болмауы.

9. Елде сауда биржасы, қор биржасы, корпоративті бағалы қағаздар нарығының болмауы.

10. Экономиканы басқару мен кәсіпкерлікті дамытудың болмауы.

     Одан басқа мәселелерге шетелдік  капиталдың негізгі бөлігінің  тен шикізат саласына келуін  айтуға болады. Қазақстан үшін аса маңызды жеңіл өнеркәсіп, микроэлектроника, фармацевтика, тұрмыстық электроника, гендік инженерия, биотехнология сияқты салаларға шетелдік инвесторлардың тартылмауы, не аз тартылуы.

        Қазақстандық қоғам мен шетелдік  инвесторлар қызығушылықтары сәйкес  келмейтіні де жасырын емес. Қазақстан тұтыну нарығын сапалы, арзан тауарлармен толтыру, экспорттық потенциалын дамыту үшін өз өндірістік потенциалын жаңарту мен қалпына келтіруге мүдделі. Ал шетелдік инвесторлар Қазақстанның табиғат ресурстары мен арзан жұмыс күшін қолдану және ішкі нарықты кеңейту есебінен пайда алуды көздейді. Сол себепті мемлекет алдында мынадай маңызды мәселе тұр-мемлекеттік реттеу шаралары арқылы шетелдік капиталды ынталандыра отырып, қоғам мақсатына бағыттау.

        Ел экономикасы өсу траекториясына  шыққан кезде инвестицияның жаңа  толқынын тарту –басты мәселенің  бірі. Ол экономиканы сауықтыруға негіз беріп қана қоймай, әлемдік экономикаға мықтап енуге жол ашуы қажет.

       Егер бұрынғы кезеңдерде мұнай-газ,  тау-кен өндіруге инвестициялар  керек болған болса, қазіргі кезде басқа мәселелер тұр.

        Үкімет стратегиясы бойынша елдің  интеллектуалдық потенциалын инвестициялау  керек және экономиканы диверсификациялауға  мүмкіндік жасау керек. Сол себептен адам капиталы, жаңа технология мен сапалы білімге салу қажет.

         Соған байланысты Әлемдік банк  ғылыми зерттеу мен НИОКР- ды  инвестициялайтын компанияларды  ынталандыруды ұсынады. Бұл шаралар қазақстанның инновациялық потенциалын көтеру үшін қажет. Әлемдік банк мәліметі бойынша, НИОКР-ға шығын тек 0.13%-ды құрайды. Бұл әрине өте аз сома.

        Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, жоғары либералдық режим потенциалды  инвесторлардың қаупін туғызады. Олардың субъективті қауіптерін жою және Қазақстанның ұлттық мүддесін қорғау үшін шетелдік инвестиция саласындағы стратегияны дайындау қажет. Онда мына факторларды ескеру қажет:

• шетелдік инвестор мақсаттарын;
• -капитал салудың қосымша көздерін;
• -мемлекет иелігінен алуға қатысу мен жеке фирмалар үлесін көбейту;
• -экономикадағы құрылымдық алға басулар,
• -кәсіпорындарды техникалық және модернизациялық жабдықтандыру;

    Тікелей шетелдік инвестицияларды тарту мен қолдану механизмдері:

• бірігіп қызмет ету режимі;
• -инвесторладың белгілі бір тобына преференциалдық жеңілдіктер беру;
• -ұлттық режим;

          Инвестицияны экономиканың басым  бағыттарына тарту үшін өндірістік  қорларды жаңарту Германиядағыдай  екі бағытпен жүру керек.

Бірінші, жеке салымдар есебінен қызмет етіп жатқан технологиялыр мен құралдарды жаңарту. Ішкі көздер есебінен инвестициялық процесті ынталандыру негізі жеделдетілген амортизация саясаты болуы мүмкін. Шетелдік мемлекеттер тәжірибесі бойынша салымдарды өсіру үшін амортизациялық функцияны есептіктен ынталандырушыға ауыстыру қажет.

   Екіншіден, ескірген технологиялық құралдары жұмыстан алып тастау және ұзақ мерзімді перспективасы бар тезнологияны сатып алу. Мұндай өндіріске шетелдік капиталды тарту қажет.

       Инвестициялық климатты одан  ары жақсарту үшін мемлекет  мына шаралар жүргізі керек:

• шетелдік фирмалармен бірлескен жобаларды жасау мен іске асыруға көмек көрсету;
• қаржылық ұйымдармен байланыс жасай отырып, экономиканың аса маңызды бағыттарына инвестиция тарту жөніндегі шараларды жалғастыру;
• негізгі катиталға инвестицияланатын пайда көлемін салықтпн босату;
• шаруашылық және инвестициялық қызметтін құқықтық базасының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен қаржылық ресурстарға салымды ынталандыру мен қолдау шараларының анықтылық шараларын жүргізу.

       Жоспарлы экономикасы бар кезде  Қазақстанда инвестицияны тарту  жөнінде тәжірибе болмады. Ал қазіргі кезде халықаралық тәжірибені қолдану маңызды болып келеді. Латын Америкасы, Оңтүстік-Шығыс Азия, Европа мемлекеттері тәжірибесін зерттеу саяси жүйенің тұрақсыздығы, бюрократизм мен жемқорлық, заңдардың үнемі өзгеріп отыруы шетелдік капиталдың елге келуіне тежеу болатынын көрсетті. Жағымсыз салдарды жою үшін дамыған мемлекеттер капитал импорттаушыға ақпараттық, қаржылық қызметтер кешенінен тұратын арнайы инвестициялық құрылымды пайдаланады. Мысалы, Францияда қуатты өнеркәсіп құру жоспарлау бойынша бас Комиссарит негізінде жүзеге асырылды. Өзге құрылым- DEQ неміс қаржылық консалтингтік компаниясы жеке кәсіпкерлікті ел ішінде емес, шет мемлекеттерде дамытуға көмектеседі. Ол осы ауданда өз капиталын салғысы келетін тұлғаларға консалтингтік қызмет көрсетеді және ұзақ мерзімді инвестицияларды қаржыландырады.