Жыццё і дзейнасць Мітрафана Віктаравіча Даўнара-Запольскага (1867 - 1934) гісторыка, архівіста

У артыкуле “Беларуская  літаратура і бібліяграфія”, які  быў надрукаваны ў 1892г. у 7-м томе “Вялікай усеагульнай энцыклапедыі ілістраванай”, А Ельскі выказаў меркаванне, што аўтарам паэмы “Тарас на Парнасе” з’яўляецца В.Дунін-Марцінкевіч.

У 1890 – 1894 гг. М.Доўнар-Запольскі  друкуе такія гісторыка-этнаграфічныя  даследаванні , як “Чародейство в Северо-Заподном крае в XVII – XVIIIст.”, “Очерки по истории Белоруссии : От начала до смерти Владимира Мономаха (1125г.)”, “Статистические сведения о Северо-Заподном крае”, “Заметки из путешествия по Белоруссии”, “Погребальные обряды белоруссов”, “Крестьянские игры в Минской губернии”, “Сватовство и дружина жениха в белорусской свадьбе”, “Современное дело в знахарстве”, “Юридическое значение брака в Белоруссии”, “Белорусская свадьба в культурно-религиозных пережитках”, “Заметки по этинографии белоруссов”, “Отношение белоруса к земле” і інш.. Усяго ў гэты час М.Доўнар-Запольскі надрукаваў больш за 40 артыкулаў, нататак рэцэнзій. Многія з іх ў наступныя гады дапрацоўваліся аўтарам і неаднаразова перавыдаваліся. Яны маюць вялікае крыніцазнаўчае значэнне і цяпер.

У 1894 М.Доўнар-Запольскі  заканчвае Кіеўскі універсітэт. Старшыня экзаменацыйнай камісіі прафесар Ф.Зялінскі адзначыў, што выпускнік  Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі  “валодае рэдкасным для яго ўзросту  аб’ёмам ведаў, выключнай працаздольнасцю і выключнымі прыроднымі здольнасцямі”.

Такім чынам , можна  зрабіць высновы, што пачынаючы  з першых публікацый у 1883г. і да заканчэння універсітэта ў навуковых пошуках  М.Доўнара-Запольскага асноўнае месца  займала краязнаўчая, у асноўным этнаграфічная тэматыка. Працы гэтага перыяду розныя па свайму навуковаму ўзроўню, але іх ядане імкненне аўтара да глыбокага спасціжэння духоўнасці і менталітэту беларускага народа як народа этнічна і культурна самабытнага, духоўна багатага, культура якога з’яўляецца неад’емнай часткай культуры еўрапейскай цывілізацыі.

Вялікую ролю ў  вызначэнні далейшага лёсу М.Доўнар-Запольскага  адыграў яго настаўнік Уладзімір  Баніфатавіч Антановіч, ураджэнец  г.Чарнобыль. Ён прыклаў значныя  намаганні, каб яго таленавіты, але  “палітычна неблаганадзейны” вучань быў пакінуты ва універсітэце як прафесарскі стыпендыят з умовай накіравання яго са стыпендыяй 600 руб. У год для далейшай навуковай падрыхтоўкі ў Маскву.

У 1895г. М.Доўнар-Запольскі  стаў пазаштатным, а з 1898 г. штатным памочнікам архіварыуса ў Маскоўскім архіве Міністэрства юстыцыі, дзе працаваў па 1901г. Менавіта тут захоўваліся шматлікія дакументы па гісторыі Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку важнейшы з іх – Літоўская метрыка. На вывучэнні гэтых дакументаў і канцэнтруе сваю ўвагу М.Доўнар-Запольскі. Адначасова, каб здабыць сродкі для жыцця, ён працуе ў прыватнай жаночай гімназіі Ржэўскай, дае прыватныя ўрокі.

Паступова наладжваецца і  асабістае жыццё. Ёсць звесткі, што  М.Доўнар-Запольскі меў першы  шлюб, які быў вельмі нядоўгі. Дакладна невядома, ці быў ён афіцыйны і хто была яго прешая жонка. У 1896г. М.Доўнар-Запольскі вянчаецца з Надзеяй Ільінічнай Зейферт, і ў 1898г. у іх гнараджаеццасын Усевалод, 1900г. сын Вячаслаў, а ў 1902г. дачка Ірына. У гэты час ён быў шчаслівы сем’янін, але, на жаль, шчаслівае жыццё працягваецца нядоўга.

З другой паловы 1890-х гадоў канчаткоав вызначаецца  галоўны напрамак навуковых даследаванняў  вучонага – эканамічная гісторыя. Аднак М.Доўнар-Запольскі не парывае  з этнаграфічнай праблематыкай, піша артыкулы , рэцэнзіі. Адначасова рыхтуе магістэрскую дысертацыю. З таго часу пачынаецца дзейнасць М.Доўнара-Запольскага як археографа і крыніцазнаўцы. У 1897г. выходзяць у свет два тамы “Документов Московского архива Министерства юстиции”, затым працы “Литовские упоминки татарским ордам : Скарбовая книга Метрики Литовской 1502 -1509 гг.” (1899), шэраг артыкулаў. У 1898г. ён упершыню надрукаваў поўны тэкст “Баркулабаўскага летапісу”, гэтага ўнікальнага помніка беларускага сярэдневякоўя.

М.Доўнар-Запольскі быў  адным з ініцыятараў стварэння Археаграфічнай камісіі пря Маскоўскім археалагічным таварыстве, яе сакратаром і на працягу 5 гадоў фактычна кіраваў работай камісіі. М.Доўнар-Запольскі плённа працуе і над сваёй магістэрскай  дысертацыяй “Финансовое хозяйство Литовско-Русского государства”, аднак абараняе яе ў Кіеве восенню 1901г. пад зусім іншай назвай – “Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах”. Яна была выдадзена асобнай кнігай (Кіеў, 1901). Прафесарамі Кіеўскага універсітэта У.Антановічам і П.Галубоўскім праца ацэнена як “вельмі каштоўны ўклад у навуку”, аўтару прысуджана прэмія імя П.Бацюшкава.

Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі  становіцца ўсё больш вядомым  у навуковых колах Масквы, і  ў 1899г. яго запрашаюць на выкладацкую  працу ў Маскоўскі універсітэт у якасці прыватдацэнта на кафедру расійскай гісторыі, якую ўзначальваў бадай што самы знакаміты гісторык таго часу В.В.Ключэўскі. Мітрафан Віктаравіч чытае спецкурс пра рэформы Аляксандара I, лекцыі па гісторыі дзекабрыстаў, вядзе практычныя заняткі па гісторыі народнай гаспадаркі Расіі ў XVII ст., якая да гэтага зусім не вывучалася. Расце яго аўтарытэт сярод выкладчыкаў і студэнтаў.

На таленавітага вучонага звятае ўвагу і Леў Талстой, які  ў гэты час працаваў над раманам  пра дзекабрыстаў. Ён прапанаваў маладому прыват-дацэнту супрацоўнічаць у падрыхтоўцы выдання часопіса “Утро” і стаць яго рэдактарам. Аднак Леў Талстой быў ужо ў царскай апале, і цэнзура не дазволтла выданне часопіса.

Нягледзячы  на добрыя ўмовы для навуковай  працы, на прызнанне яго аўтарытэту як даследчыка і педагога ў Маскоўскім універсітэце, Мітрафана Віктаравіча цягне ў сцены роднай alma mater. Верагодна, па яго просьбе У.Антановіч і М.Грушэўскі настойліва хадайнічаюць перад Міністэрствам народнай асветы аб пераводзе М.Доўнар-Запольскага з Маскоўскага ў Кіеўскі універсітэт. Дазвол быў атрыманы, і ў 1901г. ён вяртаецца ў Кіеў.

Дваццацігадовы  кіеўскі перыяд дзейнасці стаў перыядам сапраўднага трыумфу М.В.Доўнар-Запольскага як вучонага, арганізатара навукі і педагога. Ён займае пасаду прыват-дацэнта Кіеўскага універсітэта, у 1902 становіцца ардынарным  прафесарам, затым узначальвае кафедру расійскай гісторыі.

Яшчэ ў студэнцкія гады Мітрафан Віктаравіч пазнаёміўся  з марксізмам, прызнаваў яго вялікае значэнне для арганізацыі барацьбы пралетарыяту, але , як і многія з універсітэцкіх прафесараў, падзяляў погляды “легальных марксістаў”, лічыў, што рэальнае жыццё высоўвае на першы план пытанні эканаммічнага развіцця. М.Доўнар-Запольскі быў прыхільнікам эканамічнага матэрыялізму і пазітывісцкай канцэпцыі У.Антановіча, паводле якой на развіццё грамадства ўздзейнічае не толькі класавая барацьба, але і разнастайныя эканамічныя, палітычныя, ідэалагічныя, культурныя і іншыя фактары.

Як сведчыць грамадская і навуковая дзейнасць М.Доўнар-Запольскага, палітычная канцэпцыя марксізму калі і была ім ў некаторай ступені ўспрынята, то не аказала асаблівага ўплыву. Хутчэй за ўсё ён падзяляў погляды канстытуцыйных дэмакратаў (кадэтаў), але з вельмі істотнай арыентацыяй на беларускі адражэнскі рух.

З вялікай ахвотай  наведвалі студэнты і стыпендыяты  Кіеўскага універсітэта і іншых  навучальных устаноў гістарычна-этнаграфічны-гурток, які быў створаны М.Доўнар-Запольскім у 1903г.

Гістарычна-этнаграфічны гурток пад кіраўніцтвам Мітрафана Віктаравіча працаваў амаль 11 гадоў, яго наведвалі каля 100 чалавек, было надрукавана больш за 30 навуковых прац па гісторыі розных тэрыторый Расійскай імперыі. Ён стаў асновай фарміравання самастойнай навуковай гістарычнай і гістарыяграфічнай школы Мітрафана Віктаравіча Доўнар-Запольскага. Сярод выхаванцаў гуртка варта назваць такіх вядомых не толькі ў Расійскай імперыі, а затым СССР, але і ў іншых краінах навукоўцаў, як А.П.Аглоблін, В.М.Базілевіч, А.М.Гневушаў, Д.І.Дарашэнка, Ф.В.Кліменка, Б.Г.Курц, Г.А.Максімовіч, Н.Д.Палонская-Васіленка, В.А.Пархоменка, В.А.Раманоўскі, П.П.Смірноў, Я.Д.Сташэўскі, П.К.Федарэнка, Ф.Э.Эрнст, Ф.М.Яніцкі. Большасць з іх у гады Савекай улады спасціг трагічны лёс.

На жаль, некаторыя  з яго вучняў, напрыклад, А.Аглоблін і Я.Сташэўскі, забыліся, што зрабіў М.Доўнар-Запольскі для іх навуковага і грамадскага станаўлення. Падчас рэвалюцыі, грамаддзянскай вайны і ў гады Савецкай улады яны актыўна ўдельнічалі ў шальмаванні імя свайго настаўніка.

У 1904г. у Маскве пад рэдакцыяй Доўнара-Запольскага выходзіць “Книга для чтения по русской истории”, т.1, дзе змешчаны такія яго цікавыя і актуальныя артыкулы, як “Вече”, “Дружина и боярство”, “Князь и княжеское управление”, “Колонизация славянами Восточно-Европейской долины до половины XVII в.” (у сааўтарстве з Ю.Гацье), “Скифские могилы”, “Холопы”, “Церковь и духавенство”, “Карта Древней Руси в XI – XIII веках”.

Як і раней. М.Доўнар-Запоольскі надае вялікую  ўвагу вывучэнню гісторыіі роднай Беларусі. У 1905г. у Санкт-Пецярбургу пад рэдакцыяй В.П.Сямёнава выходзіць дзевяты том грунтоўнай працы “Россия: Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга для русских людей ”.  змешчаны два вялікія артыкулы М.Доўнара-Запольскага і Д.З.Шэндрыка “Исторические судьбы Верхнего Поднепровья и Белоруссии и укльтурные их успехи” і “Распеределение населения Верхнего Поднепровья и Белоруссии по территории, его этнический состав, быт и культура”. У тым жа годзе ў Маскве выходзяць два тамы «Русской истории в очерках и статьях» пад рэдакцыяй М.Доўнара-Запольскага, а ў Кіеве зборнік артыкулаў “Из истории общественных течений в России”, дзе змешчаны яго працы “Зарождение министерства в России и указ о правах Сената 8-го сентября 1872 года”, “Исторический процесс русского народа в русской историографии”, “Политические идеалы М.М.Сперанского”, “Реформа общеобразовательной школы при императрице Екатерине II”, “Тимофей Николаевич Грановский (1813 - 1855)”. “Университетские Известия” ў 8 нумарах за 1903-1910гг. змяшчаюць грунтоўнейшае даследаванне М.Доўнара-Запольскага пад агульнай назвай “Материалы для истории вотчинного управления в России”.

У 1905 г. М.Доўнар-Запольскі абараняе доктарскую дысертацыю “Очерки по истории западно-русского крестьянства в XVI веке”, якая непасрэдна звязана з гісторыяй Беларусі. Яна выходзіць асобным выданнем. Прафесар М.К.Любаўскі ў сваёй рэцэнзіі дае працы М.Доўнар-Запольскага высокую ацэнку, а яе аўтару прысуджаецца прэмія імя П.М.Бацюшкава, які таксама ўнёс пэўны ўклад у вывучэнні гісторыі Беларусі. У тым жа годзе ў нумарах 3 і 4 “Журнала Министерства народного просвещения” друкуецца праца “Крестьянская реформа в Литовско-русском государстве во второй половине XVI в.” – першае ў беларускай гістарыяграфіі даследаванне, прысвечанае волачнай памеры – важнейшай зямельнай рэформе ў гісторыі феадальнай Беларусі.

М.Доўнар-Запольскі  прымаў актыўны ўдзел у рабоце з’ездаў археолагаў, губернскіх археалагічных  камісій, з’яўляўся адным з аўтараў  “Проекта оснований архивной реформы в России”. Менавита М.Доўнар-Запольскі паклаў асновы навуковага архівазнаўства археаграфіі. Гэты кірунак яго дзейнасці вывучаюць К.Козак і М.Шумейка.

Адметным для  М.Доўнар-Запольскага як навукоўца  стаў 1909г. Дзякуючы фінансавай падтрымцы  выдаўца А.П.Сапунова ў Кіеве выходзіць зборнік навуковых прац “Исследования и статьи. Т.1: Этнография и социология, обычное право, статистика, белорусская письменность”, куды ўвайшлі практычна ўсе найбольш значныя яго працы, падрыхтаваныя да таго часу. У тым жа годзе пабачыла свет 2-е выданне кнігі “Из истории общественных течений в России”. У 1910 – 1912гг. Пад рэдакцыяй М.Доўнара-Запольскага выходзіць другое выданне трохтомнай “Русской истории в очерках и статьях”. Сярод яго прац, надрукаваных у гэтых зборніках, варта адзначыць такія, як “Время царя Ивана Грозного”, “Политические партии первой половины XVI века и власть московского царя”. Асобным выданнем выходзіць яго праца “Торговля и промышленность Москвы XVI века” былі змешчаны ў другім томе “Москва в её прошлом и настоящем” (1910).

У 1910 г. прафесар-гісторык удзельнічае ў Пецярбургскім  з’ездзе пісьменнікаў, у шматлікіх  з’ездах археолагаў, прадпрымальнікаў, кааператараў, абіраецца старшынёй  Паўднёва-Заходняга аддзялення экспертнай палаты, членам Кіеўскай гарадской  думы.

У 1915 і 1916 гг. у ліку вядомых універсітэцкіх прафесараў М.Доўнар-Запольскі запрашаўся на імператарскія прыёмы і дзяржаўныя нарады па пытаннях адукацыі. Указам імператара ад 12 красавіка 1916 г. ён адзначаны ордэнам св.Уладзіміра 4-й ступені.

Аднак побач  з відавочнымі поспехамі і прызнаннем яго навуковай і педагагічнай дзейнасці ўзнікае шэрах складанных праблем.

У 1917г. разгараецца  і канфлікт паміж М.Доўнар-Запольскім і яго вучнем – прафесарам Я.Сташэўскім. Яшчэ ў 1910 – 1912гг. Я.Сташэўскі, у той  час прыват-дацэнт Кіеўскага універсітэта, украў у Маскоўскім галоўным архіве Міністэрства замежных спраў 19 дакументаў перыяду 1622 – 1639гг. М.Доўнар-Запольскі спачатку не паверыў у гэта і актыўна абараняў Я.Сташэўскага, але калі даведаўся, што абвінавачванні маюць рэальную падставу, публічна асудзіў яго. Паколькі зайздроснікі ў таленавітага вучонага, чалавека з моцным і самабытным, узрыўным характарам былі заўсёды, да таго ж некаторыя з іх самі хацелі заняць пасаду дырэктара такога прэстыжнага і эканамічна моцнага інстытута, то Я.Сташэўскі скарыстаў гэта, а таксама палітычную сітуацыю і абвінаваціў М.Доўнар-Запольскага ў многіх грахах, а таксама ў сувязях з паліцыяй. Гэта быў яўны наклёп, аднак разгарнулася цкаванне знакамітага вучонага з боку прафесуры, кіраўніцтва органамі адукацыі і пакрыўджаных, на іх погляд, студэнтаў, асабліва яўрэяў. Адвярнуліся ад яго і многія прадпрымальнікі.

Ва ўмовах рэвалюцыйнай анархіі гэта магло прывесці да арышту і нават турэмнага зняволення. У гэты перыяд яго актыўна абараняе і маральна падтрымлівае фактычна толькі Н.Палонская-Васіленка, хоць спагаду выказваюць і некаторыя вучні.