Шоқан Уәлиханов

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ

Шоқан Уәлиханов Шыгыстың әлеміне құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыга келгенде, орыстың шыгысты зерттеуші гальімдары оны ерекше қубылыс деп тугел мойындап, туркі халықтарьшың тагдыры туралы одан маңызы зор, Үлы. жаңалықтар кцткен еді. Бірақ Шоқанның мезгіжіз өлімі біздің бщ умітімізді узіп кетті.

Н.И. Веселовский

Шоқан (Мүхаммедканапия)Шыңғысүлы Уәлиханов XIX ға-сырдың екінші жартысындағы белгілі қоғам қайраткері, үлкен ойшыл ғалым, демократтық-ағар-тушылык мөдениеттің негізін сал-ған қазак зиялыларының бірегейі еді. Оның қазак халқының тарихы мен мөдениетінен алатын орны ерекше. Өз дәуіріндегі орыстың прогресшіл ғылымы мен мөдениеті дөстүрінде терең білім алған Шоқан Уәлиханов философия, этнография, тарих, экономика, қүқық, жағра-пия, ауыз өдебиеті, өдебиет теориясы жайында жөне тағы басқа ғылымның эр саласы бойынша көптеген қүнды еңбектер қалдырды.

Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қазіргі Қостанай облысы-ның Қүсмүрын бекетінде дүниеге келген, балалық шағын Сырымбетте өткізген.

Әкесі Шыңғыс — Абылай ханның немересі, орысша білім алған, полковник, екі рет Петерборға патша алдына барған, аға султан болған адам. Осындай отбасында төрбие алған Шоқан да жасынан білімге қүштар болады.

Әуелде ауыл мектебінде мүсылманша хат таныған Шоқан кейін, 1847—-1853 жылдары, Омбыдағы Кадет корпусында оқиды. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, онер жолын-дағы талабын үштауда бүл оқу орнының маңызы ерекше. Оңда өскери сабақтарға қоса Ресей жағрапиясы мен тарихы, Батые, орыс өдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген. Корпустың оқытушылар қүрамында білімді жөне прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.

Кадет корпусына алғаш  оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмеген. Бірақ өзінің зеректігімен тілді тез үйренген. Шоқан өзі қатарлас оқушылардан анағүрлым озық оқыған. Шоқанның корпуста бірге оқыған досы жөне кейін үлкен этноғраф-ғалым болған Г.Н.Потанин: "Өзінің орыс жолдас-тарын басып озып, Шоқан тез жетілді. Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді жөне оқу орнына түспей түрып-ақ сурет сала білетін”, — дейді. Екінші курстан бастап-ақ Шоқан өзінің таңдаулы үстаз-дарымен қарым-қатынаста болған. Оған әсіресе орыс тілі мен өдебиеті тарихының оқытушысы Костылеңкий мен тарих пөнінің оқытушысы Гонсевский өр елдің азаттық жо-лындағы күресі тарихын көбірек өңгімелеғен. Осы оқыту-шыларының өсерімен Шоқан сол кезден бастап орыс жөне дүниежүзі әдебиетінің озық үлғілерін, орыстың революңия-шыл-демократтарыньщ еңбектерін оқыған. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский, т.б. орыс классиктерін жөне Батые өдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығарма-ларын, "Современник” журналын үзбей оқып, өлеуметтік өмірдің жөне өдебиет ағымының кай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азамат-тарының бірі дөрежеге көтерілген.

Шоқанның зерттеушілік қабілеті де корпуста оқып жүр-генде оянған. Жазғы демалыс кездерінде ол ел ішіндегі аңыз-өңгімелерді, халық жырлары мен дастандарын жазып алу-мен шүғылданған. Мысалы, Шоқанның алғашқы жазып алған шыгармаларының ішінде "Козы Көрпеш — Баян сүлу” жыры болған.

1852 жылы Костылеңкий арқылы Шоқан көрнекті шьные зерттеушісі, Петербор университетінің профессоры И.Н.Березинмен танысады. Ол Шоқаннан жинаған қазақтың ауыз өдебиеті нүсқаларын, соның ішінде, "Қозы Көрпеш — Баян сүлу” жырын жазып алған, ал өз тарапынан Шоқанды ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан. Шоқанның сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірімен таныстығын оның жолдастарының көбі үлгі түтқан жөне Шоқан олардың Еуропа мөдениетіне бет бүруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен секілді еді де, біздер оған Караганда бала төрізді едік, — деп жазады Г.Н.Потанин. — Өзінің бізден артык білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарылығын біл-діруге тырыспаса да, жолдастардың арасында болатын жай өңгімелердің өзінде-ак оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол "Еуропаға ашкан терезе” секілді болды”.

Шоканның сабақтан тыс уакытта көп окып, зерттеген еңбектерінің бір саласы — сол кездегі саяхатшьшардың өмірі мен ісі туралы кітаптар болды. Мүның өзі оған үлкен эсер етті. Ол саяхатшы болуды, ең алдымен Орта Азияны зерт-теуді армандады.

Кадет корпусын 1853 жылы 18 жасында  бітірген Шокан Омбыда әскери кызметке калдырылады. Бір жылдан кейін Батые Сібір мен Қазакстанның солтүстік-шығыс ауданда-рын баскаратын генерал-губернатор Гасфорттың адъютанты болып тағайындалады. Осы кызметте жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрапиясын зерттеуге араласа бастады.

1855 жылы Шокан Орталык  Қазакстанды, Жетісу мен Тарбағатайды  аралайды. Қазак халкының тарихы  мен әдет-ғүрпы, діни үғымдары жайында материал жинап кайтады. Бүл материалдар негізінде кейін ол "Тәңірі (Қүдай)”, "Қазак-тардағы шамандыктың калдығы” деген еңбектер жазады.

1856 жылы Шокан кырғыз  елін зерттеу экспедициясына  катысады. Қырғыздар мен Үлы жүз  казактарының тарихы, этнографиясы  жайлы мөліметтер жинайды, ауыз  әдебиеті-нің нүскаларын жазып алады. Бүдан кейін Қүлжа кала-сында болып, Жоңғария тарихымен шүғылданады. 1857 жылы тағы да кырғыз елінде болады. Осы сапарларда жина-ған материалдарды ол "Жоңғария очерктері”, "Қырғыздар туралы жазбалар”, "Қазактың халык поэзиясының түрлері туралы”, "Ыстықкөл сапарының күнделіктері”, "Қытай импе-риясының батыс провинциясы және Қүлжа каласы” атты еңбектерін жазуға пайдаланады.

Бүл еңбектерді орыс ғалымдары  аса зор бағалаған. Оларда жергілікті халыктардың тарихы, мәдениеті, әдебиеті, өдет-ғүрпы жан-жакты зерттеледі. Табиғатты және ел түрмысын Шокан жазушылык шеберлікпен суреттеген. Семенов-Тян-Шанскийдің үсынуымен 1857 жылғы 27 акпанда Шокан Орыс жағрапиялық коғамьшьщ толык мүшелігше сайланады.

1858—1859 жылдары Шокан өзінің  әйгілі Қашкарияға саяхатын жасайды. Қашкария бүл кезде Ресей тарапынан зерттелмеген елке болатын. Сол өлкенің жаратылысы, тарихы, этнографиясы жайында жинаған көп мәліметтері Шоканның дүниежүзілік жағрапия ғылымына қосқан зор жаңалығы болып есептеледі.

1859 жылдың аяғында Шоқан  Петерборға барып, онда 1861 жылдың көктеміне шейін болады. Бүл жылдар — Шоқан өмірі мен ғылыми-шығармашылық қызметінің аса елеулі кезеңі.

Шоқанның Петерборға барған кезі — 1861 жылғы басы-байлылық төртіпті жою жөніндегі реформаның қарсаңы еді. Революциялық ой-пікір мен патша саясатының қатты шие-лініске келген түсы болатын. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов, т.б. сияқты алдыңғы қатарлы ақын-жазушылар "Современник” журналының бетінде басыбайлы қоғамды сынап, шаруаларды патшаға қарсы күреске үндеді. Бүл пікірлер Шоқанға қатты эсер етті. Астанада ол ескі достары П.П.Семенов-Тян-Шанский мен Ф.М.Достоевскийді кездес-тіреді, көрнекті орыс ғалымы А.Н.Бекетовпен, шығыс зерт-теушілері Ф.Р.Остен-Сакенмен, И.И.Захаровпен, Е.П.Кова-левскиймен, ақындар А.Майковпен, Н.Курочкинмен, Я.Полонскиймен танысып, араласады. Білімін толықтыру мақсатында Петербор университетінде дөріс тыңдайды. Сонымен қатар Шоқан ғылыми жүмыспен шүғылданып, өзінің саяхаттары жайлы еңбектер жариялайды.

Петербордан Шоқан идеялық  жағынан көп өсіп, әлеумет-тік  көзқарасы жағынан толысып қайтады. Ресейдің әлеумет-тік өміріндегі өзгерістер, орыстьщ революцияшыл-демократ-тарының пікірлері оның демократтық көзқарасьш тереңцете түседі. Шоқан еңбектеріндегі демократтық идеялардың негізгі бір көзі осымен байланысты болса, екінші жағы — қазак халкының, өсіресе ондағы кедей топтың ауыр халі мен қиын жағдайларын көре білуде жатыр.

Петербордан денсаулығы нашарлап оралған Шоқан 1861—1863 жылдар арасында елінде болады. Бүл кезде ол Сахара өмірінің киыншылықтарын, өлеуметтік теңсіздік пен халықтың жүдеушілігін, ел билеушілер мен патша өкімшілі-гінің  мейірімсіздігін көзімен көреді. Өділ басшы болу мақсатымен Атбасар  уезіне аға сүлтан болуды да ойлайды. "Мүндағы мақсатым—өз халқымды өкімдер мен зорлықшыл бай қазақтардан қорғау еді”,—деп жазды Шоқан 1862 жылы Потанинге жолдаған хатында.

1863—1864 жылдьвд қысында  Шокан Омбыға барып, Сібір казактары үшін жасалып жатқан сот реформасын дайындау ісіне катысады. Осы жолы ол "Сот реформасы туралы жазбалар” атты өзінің атақты еңбегін жазады. Шоқанның демократтык көзкарасын тануда бүл еңбектің маңызы өте зор. Бүл еңбегінде Шокан: "Біздің заманымызда халықтың нағыз мүң-мүқтажына тікелей қатысы бар, халыкка ең маңызды, ең керекті реформа — экономикалык жөне өлеуметтік реформа. Ал саяси реформа сол экономикалык реформаларды жүзеге асырудың күралы есебінде жүргізілмек. Өйткені өрбір адам және бүкіл адам баласы өзінің өрлеу жолында түпкілікті бір максатка үмтылады... Ол максат — өзінің түрмысын жаксарту. Прогресс дегеніміз-дің негізінің өзі — осы. Біз осы түрғыдан алып қарасак, адамның түрмысын жаксартуга жағдай туғызатын реформалар ғана керекті де, ал осы мақсатқа кандай болса да кедергі келтіретін реформалар халыкка зиянды, керексіз реформа болып табылады”, — деп жазды.

Сөйгіп, Шокан жүргізілгелі түрған реформаға ерекше мән берді, казак халкының азаматтык жағынан өсіп, өркендеуіне зор үміт туғызып отырған миллиондардың тағдырымен байланысты мәселенің барынша дүрыс шешілуін көкседі.

"Бізге, казактарға, облыстық  бастыктар үстірт карауды өдетке айналдырған, — деп жазады Шокан, — сол үстірт қа-раушылыктың салдарынан облыстык баскарманың жанын-дағы комитет сүлтандардың, билердің және баска да казак шонжарларының пікірлерін ешбір талғамастан алып, өз жү-мыстарына негіз етеді жөне сол әбден сүйекке сіңген үстірт қараушылыктың салдарынан ғана өзінің жобасында ол казак аристократтары "кара халык” деп атайтын көпшілік үшін керексіз және зиянды күрылымдар мен өзгерістерді бекітіп отыр”.

Реформа мөселесіне осындай  үстірт караушыльщты айта келіп, Шоқан бүл мөселеге халыктың, яғни "дәулетсіз қара-пайым казактардың” кеңінен катыстырылуын, солардың пі-кірлерімен санасу керек екендігін, реформаны аксүйектер емес, калың бүкараның тілек-мүддесіне сай жүргізуді талап етті.

1864 жылы наурыз айында  Шоқан генерал Черняевтің шакыруымен  Әулиеатаға (казіргі Тараз каласы) келеді. Оң-түстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге косуды жактаған ол Черняев отрядында біраз уакыт қызмет істейді. Бірак патша генералының жергілікті халыкка жасаған зорлық-зомбылығын көріп, тез бөлініп кетеді. Содан Верный (қазіргі Алматы) каласына келіп, одан әрі Тезек төренің аулына барып (бұрынғы Талдықорған облысы, Шокан атындағы шаруашылық) токтайды. Сонда үйленіп, тұрып калады.

Сөйтіл жүргенде ескі өкпе ауруы кайта козып, Шокан 1865 жылдың сөуірінде кайтыс болады. Оның сүйегі Алтын Емел тауының баурайындағы Көшен-Тоған деген жерге қойылады.

Шокан өлімі казак халқына  және оның орыс достарына тым ауыр тиді. Шокан басына ескерткіш орнатуды үйым-дастыруда жөне оның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыстың жағрапиялык  қогамы басып шығарған (1904) Шокан  шығармаларына жазған алғы сөзді  академик Н.И.Веселовский жазды.

Шоканның өмірі мен еңбектері туралы Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тян-Шанский, И.Н.Березин, И.И.Ибрагимов, т.б. естеліктер мен мақалалар жариялады.

"Сіз мені жаксы көремін  деп жазьшсыз, — дейді Ф.М. Достоевский  Шоканға жазған хатында (1856). — Ендеше, мен туралап-ак айтайын: мен сізге ғашыкпын. Мен сізді жаксы көргендей еш уақытта да, ешкімді де, керек десе, туған бауы-рымды да жаксы көрген емеспін... Сіз менен өзіңіздің қызме-тіңіз жөнінде жөне жалпы жағдай жайында акыл сүрайсыз. Менің ойымша, істеп жүрген жүмыстарыңызды тастай көрмеңіз. Сіздің материалдарыңыз көп. Қазақ даласының не екенін, оның маңызы және өз халкыңыздың Ресейге кандай катысы барын Ресей халқына түсіндіріл беретін ең бірінші казак болу дегеннің өзі — үлы максат, ардакты іс емес пе? Оның бер жағында, орыстар арасында өз Отаныңыз-дың ағарту жолындағы іздеушісі болуыңыздың өзі кандай игілікті. Еуропаша толық білім алған ең бірінші казак еке-ніңія есіңізде болсын. Оның үстіне, тағдыр сізге адамгершілік касиеттер дарытып, тамаша адам етіп жаратқан”.

Шоқан — әдебиетші-ғалым

Шокан Шыңғысүлы Уәлиханов — заманының жан-жақты білімдар ғалымы, ізденімпаз саяхатшысы болумен бірге, туған елінің өдебиеті мен мөдениетінің тарихын түң-ғыш зерттеушісі де. Ол казак, қырғыз халықтары туралы елеулі еңбектер калдырды. Қазақ елін, мөдениетін орыс жүртшылығына танытуда олардың маңызы орасан зор.

Ең алдымен, Шокан казактың ертеден келе жатқан халыктьщ мөдениеті  мен әдебиеті бар екенін дәлелдеді. Қазак әдебиетін мөдениеті ерте танылган баска елдердің әдебиетімен  салыстыра карады. "Біздің халкымыздың  көркемдігі жағынан калыспайтын өскелен әдебиеті бар. Бүл өдебиет шығыс халыктарының өлең-жырларынан гөрі, индо-герман өлең жырларына жакынырак”, — дейді ол.

Ол халық аңыздары мен ертегілерінін негізін де өмірмен, шындыкпен байланыстырады. "Егер Гомердің поэзиялык аңыздарынан, Геродоттын ел ауызьшан жинаган ертегілерінен аздап болса да тарихтык касиет тапсак, егер өмірді каншама бүрмалап баяндағанмен, өрбір ертегінін негізінде шындык жатады десек, казақтардың бір-біріне жалғасьш жататын аңыздарьшда, өмір бейнесінде, казіргі әдет-ғүрпында бүрьшғы ата-бабаларыньщ тарихи мөні бар оқиғалары жататьшына күмәнданбауымыз керек”, — деп жазды.

Қазак хатщыньщ ауыз әдебиеті мүраларьш жинай, зерттей жүріп, Шокан олардьщ славян халыктарының, өсіресе орыс-тардьщ ауыз әдебиетімен байланысын аныктайды. Және оньщ себебін екі халыктьщ тарихи тағдырластығынан іздейді. "Көп уакьггтан бері қазактьщ ертегілерін, мифтерін, эпикалык жыр-лары мен аңыздарын жинаумен шүғылдана жүріп, мен олардьщ Еуропа хальщтарыньщ, өсіресе славяндардың осы тектес шығармаларымен бірсарындастығына кайран калдым”, — дейді ол "Жоңғария очерктерінде”. Бүл пікірді Шокан орыс-казак ертегілерін, макал-мөтелдерін салыстыра отырып дөлелдейді.

Өмір шьшдьнъшың үксастьны өдебиетте де такырып, сюжет үксастығын туғызатынын Шокан казак пен араб поэзия-сын салыстыра отырып айтады. "Дала өмірін жырлатан поэзия болғандыктан, бүл екі елдің поэзиясы да бір-біріне өте үксас. Екеуінің сюжеті де дала өмірі төрізді, үнемі біркелкі болып келеді. Екеуінде де көшпелі түрмыс, сүлу табиғат, рулардың карым-катьшасы, талас-тартысы суреттеледі”,—деп жазады.

Шокан көшпелі халыктарда өлеңді суырыпсальш айту өнерінің күштілігіне назар аударады. "Көшпелі елдердің кай-кайсысының болсьш бір өзгешелігі — олар өлең-жырға бай, шебер келеді, — деп жазады ол. — Бәдәуилердің акын келе-тіндігі Еуропа халыктарына өбден мәлім. Арабия даласьш аралағандардың бәрі де жас балалардың өздеріне койылған сүрауларға кисынды, үйкасты өлеңмен жауап кайтаратьшьш айтып, ауыздарының суы күриды. Монгол, түрік тектес рулар да дәл осындай... Мұндай қасиеттердің болуына көшпелі-лердің алаңсыз көшпелі өмірі эсер етті ме, әлде ұшы-киыры жок жасыл дала мен моншақтай тізілген жүлдыздары көп ашық аспанды сүлу табиғаты эсер етті ме, кім білсін?!”