Шоқан Уәлиханов

Шокан эр халықтың әдебиетіне оның коғамдьщ, әлеумет-тік өмірімен тығыз байланыста қарайды. Әсіресе оньщ казак поэзиясьщың хальщтык сипаттары жайлы ойлары кызгы-льщты. Поэзияньщ хальщтьщ рухани серігі больш келгендігін айга отырып, ол: "Бүл хальщтьщ ертеден өзіне төн түрмы-сьшда ест<; қалдырмаған бірде-бір тамаша адамы жок деуге болады. Олардың бірін суырыпсалма ақындар не жыршылар жьф етсе, екінші біреулерінің атьш кейінгі үрпақ естерінде үмытылмастай етіп белгілі бір сыбызғышы не кобызшы музы-канттар тастап кеткен”, — деп жазды. Сол арқылы хальщ басынан кешкен тарихи окиғалардың өдебиет бетінде сакталуындағы өнер адамдарының еңбегін зор бағалайды. Қазак тарихының көптеген беттері көркем туындыларда сақталғаньш айтады.

Шокан еңбектерінде өр дәуірдегі халык өдебиетінің бағалы нұскаларын жасаган және ауыз өдебиетінің таң-даулы үлі’ілерін жырлап жеткізген Орынбай, Шөже, Жанак, Арыстанбай, Нүрымбай сияқты акындардың есімдері кел-тіріледі. Шокан олардың біркатарынан халык өдебиетінің үлгерін зказып алған. Олардың ішінде "Абылай туралы жыр”, "Орактың жыры”, "Шона батыр”, "Қазактың шежі-ресі”, "Өлі мен тірі”, "Феодалдьщ кезеңнің кейбір батьфлары туралы”, "Үлы жүз қазактарының ертедегі аңыздары”, т.б. халық әдебиеті үлгілері кездеседі. Аталған акындардың жыршылык өнері негізінде ол казак өлеңдерінің халыктьны жайлы күнды пікірлер айтады.

Шокаң тарихи маңызы бар  шығармаларга көңіл бөлді және олардың  жалпы фольклорды, оның өсу кезеңдерін тану, білу үшін ғажап күнды мүра екенін атап көрсетті. Мысалы, ол кырғыз халкының "Манас”, "Семетей” туралы дастандарын эпостың кемеліне келіп жетілген кезін көрсете-тін және көлемі жағынан дүниежүзінде теңдесі жок, окиға күру, адам бейнелерін жасау жағынан да аса күнды туынды-лар ретіңде бағалаган. Жазуы жок елдердің өткен тарихы мен салтын тануымыз үшін мүндай үзак желіге күрылған, күрделі эностардьщ үлкен мәні барлығын Шокан дүрыс түсініп, соны "Манас” үлгісінде көрсетпек болған. "Манас”, — дейді Шоқан, — қырғыздардың ескі мифтерінен, аңыз-дарынан, ертегіперінен жиналып, бір адам — Манастың төңі-регіне топталған энциклопедия. Бүл жағынан, ол даланың "Илиадасы” төрізді. Бүл аса зор эпопеяда қырғыз халқының өмірі, өдет-ғүрпы, жаграпиясы, діни-дөрігерлік үғымдары, шетелдермен қарым-қатынасы түгел қамтылған. ...Екінші эпос — "Семетей” — "Манастьщ” жалғасы. Бүл — қырғыздың "Одиссеясы”.

”Манас” жырьш бірінші рет баспаға үсынып, орыс ғалым-дарына таныстырған да — Шоқан. "Маган,—дейді Шоқан, — қазақтардың арасында тағы бір-екі жыр мөлім. Олар — "Ер Көкше” мен "Ер Қосай” деп аталады. Бүл жырдың тарихи жағынан қызықты ештеңесі де жоқ, оған қатысушы қаһармандардың аты да бізге белгілі емес, бірақ өлендері көркем, дыбыс өуезділігі күшті, қаһармандардың ойы да бізге белгілі емес, жыр оқиғасы басынан аяғына дейін қызықтырып отырады, өсіресе көңіл аударарлық бір жері — бірінші бөлімінде бас қаһарман жеңіліске үшырап, жаралы халде жаудың қолынан өлуі деуге болады. Соңынан Көкшенің үлы Ер Қосай қыпшақ-тардан өкесінің кегін алады. Бүл жырда өткен дөуірдегі дала жауынгерлерінің барлық әдіс-төсілдері баяндалады, жырдың қызығарлық жағы да осында деп айтуға болады”.

Шокан өдебиет теориясының  да кейбір мөселелерімен шүғылданған, қазақ поэзиясының жанр, түр, өлең қүры-лысын зерттеп, қазақтың өлең қүрылысымен орыс ғалым-дарын таныстыруды ойлаған.

Қазақ олеңдерін Шоқан: жыр, жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп беске бөледі.

Жыр, Шоқанның айтуьпшіа, батырлықты жырлайтын жанр. "Ер Көкше”, "Ер Қосай”, "Орақ батыр” жырлары осы үлгімен жырланған. Оларды орындаушылар қатарында Арыстанбай, Нүрымбай сияқты ақындарды атайды. Жыр — өдебиет жанрларының ескі түрі. Бүрын ол қобызга қосыльш айтылған. Қобызға қосыльш жырлаған Жанақ ақын осындай орындаушылардың соңы болды, одан кейін бүлай жырлау қолданыстан шыға бастады дейді.

Жоқтау — өлгендермен  қоштасу өлеңі.

Қайым өлең — үйлену тойларында орындалады.

Қара өлең — төрт тармақты, бірінші, екінші, төртінші тармағы үйқасып келетін қазақ өлеңі. Кейде алғашқы екі тармағы мағынасыздау болып келеді, негізгі ой соңғы екі тармакта айтылады.

Өлең — сыртқы түрі кара өлеңге үксағанмен, мазмүны жагынан жаңа түр. Ол жазуда да, ауызша өлең шығаруда да таралған. Оның орындаушылары — Орынбай мен Шөже. Қазір осы түрімен үлкен поэмалар, дастандар ("Сеит Бат-талдың жорықтары”, "Жүсіл—Зылиха”, "Қозы Көрпеш— Баян сүлу”, т.б.) орындалады.

Қазак өлендерінің тіл  көркемдігі туралы да пікір айткан Шокан оны түрік, араб тілдеріндегі өлеңдермен салыстыра отырып, біріне-бірінің үксас жерін де, артык жағын да айқындауға тырысады.

Түрік тілдерінің ішіндегі ең тамашасы — казак өлеңде-рінің нақьппы деуге болады. Онда араб тіліндегідей жасанды, бояма сөздер жок, бүл таза тіл”, — деп ой түйеді ол.

Қазак ауыз өдебиетінің ескі үлгілерінің де халык аузында  үзак сакталып, көп өзгеріске түспей айтылып жүргенін көр-сете келіп: "Бүлайша болуьшың өзі казак халкының ерекше кабілетін танытатын жай”, — дейді ол. "Қазақтардың өткен дөуірдегі ертегілері мен сенімдерін тың сактаулары ғажап. Бүндағы таңыркарлық бір жай — соншалық кең даланың кай жерінде айтылатын жыр болса да, мазмүны жағынан да, түрі жағынан да біріне-бірі тіпті дәл үксап жатады, ақын-дардың аузында жазып алып жаттағандай боп толык сақта-лады. Көшпелі, сауатсыз халықтың ауыз өдебиетінің мүнша-ма дәл сакталуы кайран қаларлык іс, бірак ол ешбір күмән-сіз факт”, — деп Шокан қазак акындары мен ертекші-жыр-шыларының ауызша айту, жырлау кабілетіне сүйсінеді. Дос-тарына жазған хаттарында Шокан ауыз өдебиет үлгілерін мұкият жинап жүргенін айтып, сол туралы өзінің зерттеу еңбектерін де жазбақшы екенін хабарлайды. Профессор Бекетовке жазған хатында өзі туралы айта келіп: "Менің даладағы жүмысым жаксы жүріп жатыр. Көп өлең жырлар жинадым”, — дейді.

Шокан әдеби көзқарасы  мен ойларын жинактап, түтас еңбек  жазып үлгермеді. Оның пікірлері өр кезде жариялаған макалалары мен саяхаттық жазбаларында, хаттары мен күнделіктерінде ("Оңтүстік Сібір түлғаларының тарихы туралы ескертпелер”, "Жоңғария очерктері”, "Ыстықкөл күнделігі”, т.б.) берілген. "Қазак халык поэзиясының түр-лері” атты арнайы макала жазған.

Шоқанның ауыз әдебиетінің  маңызы туралы айтқан сөз-дері күні бүгінге дейін ескірмеген.

Осы тектес материалдарға  сүйене отырьш, Шоқан көншелі елдердің мөдениеті жоқ деп санайтын жөне оларды менсін-бейтін кейбір Еуропа халықтарының пікіріне дау айтады. "Көшпелі  елдерді аң тәрізді жауыз тобыр санап, беталды жүрген тағылар есебінде түсінетін жалған үғым қазірдің өзінде де Еуропада үстем болып келеді, — деп жазды ол. — Олар көшпелі моңғол немесе қазақтар дегенді түрпайы, мал тәрізді тағылар деп үғады. Ал, шындығына келгенде, сол "тағылардың” көбінің жазба түрінде немесе ауыз өдебиеті, аңыз әңгімелері бар. Өлеңге, өсіресе суырьшсалма өлеңге бейімділік барлық көшпелі елдердің өздеріне төн ерекшелігі деуге болады”.