Асноўныя тэндэнцыі развіцця права на Беларусі ў 1990-я гг

Змест

УВОДЗІНЫ 3

1. АСНОЎНЫЯ ПАЛАЖЭННІ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА БЕЛАРУСІ Ў XVI (ПА СТАТУТАХ) 5

2. РАЗВІЦЦЁ ПРАВА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У 1990-Я ГАДЫ (НА ПРЫКЛАДЗЕ ГРАМАДЗЯНСКАГА, КРЫМІНАЛЬНАГА, ЗЯМЕЛЬНАГА, ЭКАЛАГІЧНАГА, КРЫМІНАЛЬНА-ПРАЦЭСУАЛЬНАГА, ГРАМАДЗЯНСКА-ПРАЦЭСУАЛЬНАГА І ІНШЫХ ГАЛІН ПРАВА). 13

2.1.Асноўныя тэндэнцыі развіцця права на Беларусі ў 1990-я гг. 13

2.2.Грамадзянкае і памежныя з ім галіны права. 15

2.3.Крымінальнае права і працэс. 18

ЗАКЛЮЧЭННЕ 22

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ 24

 

 

 

УВОДЗІНЫ

 

У 1990-я гг. права, як рэгулятар  грамадскіх адносінаў стала выкарыстоўвацца  ў Рэспубліцы Беларусь значна паўней і аператыўней.  Сучасная прававая сістэма краіны з’яўляеццы вынікам  перапрацоўкі прававых нормаў былога СССР, якая пачалася ў пачатку 90-х  гг. ХХ ст. і прадаўжаецца да сенняшніх  дзен. За перыяд 1990-х гадоў была праведзена значная праца па кадыфікацыі  і структурызацыі прававых нормаў ў  розных галінах. Для гэтага выкарыстоўваліся крыніцы права, як краін СНД, так  і  міжнародныя нарматыўна-прававыя акты.

Я лічу, што дадзенае пытанне на сённяшні дзень вывучана недастаткова. На маю думку, гэта менавіта так таму, што прайшло вельмі мала часу для таго, каб рабіць вынікі па выкарыстанню сучаснай прававой  сістэмы ў Рэспубліцы Беларусь. Але, несумненна, што дадзеная праблема павінна вывучацца ў большым аб’еме, таму што гэта дазволіць сістэматызваць прававыя рэформы ў дзяржаве і не дапусціць памылак мінулых гадоў.

Распрацоўка тэмы развіцця права на тэрыторыі Беларусі ў 1990-я гг. мае вялікае значэнне, таму, што дазваляе сачыць за працэсам утварэння сучаснай прававой сістэмы на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь пасля набыцця ею незалежнасці.

Асноўнай мэтай пры разглядзе дадзенага пытання я ставіла прасачыць асноўныя накірункі развіцця асноўных галін права, такіх як грамадзянскае, крымінальнае, зямельнае, экалагічнае, крымінальна-працэсуальнае, грамадзянска-працэсуальнае і іншыя ў 1990 гг. ХХ ст.

Вельмі цікава, што выпадкова  другім мне ў рукі трапіла пытанне  аб асноўных палажэннях грамадзянскага права Беларусі ў XVI стагоддзі па Статутах Вялікага княства Літоўскага. На самой справе было цікава прасачыць аналогіі паміж мінулым і сучаснасцю. Нажаль фармат кантрольнай не дазваляе аформіць свае думкі наконт гэтага.

Трэба падкрэсліць, што вывучэннем тэмы “Развіццё права Рэспублікі Беларусь у 1990-я гады” займаліся такія навукоцы, як А.Ф. Вішнеўскі, І.Н. Кузняцоў, У.А.  Шаўкапляс і інш. Тэмай “Развіццё грамадзянскага права Беларусі ў 16 стагоддзі” займаліся А.Ф. Вішнеўскі, Я.А. Юхо, Т.І. Доўнар, Л.Л. Голубева і іншыя.

 

 

1. АСНОЎНЫЯ  ПАЛАЖЭННІ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА  БЕЛАРУСІ Ў XVI (ПА СТАТУТАХ)

У феадальнай дзяржаве грамадскае жыццё стварала вялікую колькасць  самых розных бытавых адносін  паміж людзьмі, якія станавіліся  юрыдычнымі, калі вызначаліся прававымі  нормамі.Што да праваадносін маёмастных, то яны у далёкай старажытнасці  будаваліся на базе звычаёвага права. Пры адноснай прастаце грамадзянскага жыцця і неразвітасці тавараабароту  першапачаткова не было неабходнасці ў пісаных законах. Нормы звычаёвага права былі дастаткова аўтарытэтнымі і выконваліся на падставе агульнапрынятасці і даўніны (“старыны”). Пры гэтым феадальнае грамадства распадалася на асобныя групы і таму звычаёвае права было пазбаўлена адзінства, разнастайнасць судовай арганізацыі асобных зямель-княстваў.[1.СТР 43]

Найбольш выразна зараджэнне новага буржуазнага права выявілася  у грамадзянска-прававых нормах Статута, многія з якіх мелі характар усесаслоўнасці. Асабліва ў нормах, якія рэгулявалі дагаварныя адносіны куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавязкі, звязаныя з работай і службай па найму, а таксама спадчыннае права. Побач з пазаэканамічным прымусам да працы развіваецца і эканамічнае закабаленне. Аднак маёмасныя адносіны па-ранейшаму ў асноўным рэгуляваліся на аснове рознай праваздольнасці людзей, у залежнасці ад іх класавай і саслоўнай прыналежнасці. Аб’ём правамоцтваў суб’ектаў залежаў таксама ад веравызнання, прававога становішча асобы ў дадзеным калектыве або сям’і.[2.СТР 135]

Найбольш поўнай праваздольнасцю валодалі дзяржава, царква, манастыры, князі і паны. Яны маглі свабодна без усякіх перашкод распраджацца сваей маёмасцю. Значнай праваздольнасцю валодалі і дробныя шляхціцы, якія не мелі права самастойна  распраджацца маёнткамі і землямі, атрыманымі ад пана за службу у часовае валоданне.

Праваздольнасць простых свабодных людзей не была роўнай. Напрыклад, мяшчане Вільні, Полацка, Віцебска, Менска, Гродна карысталіся больш шырокімі правамі, чым свабодныя людзі, якія жылі у вёсках і малых гарадах (мястэчках). Абмежаваную праваздольнасць мелі залежныя сяляне, у якіх не было права свабодна, без дазволу пана ці яго адміністрацыі, распараджацца нерухомай маёмасцю, складаць завяшчанні ці нават атрымліваць маёмасць па завяшчанню. Абмяжоўвалася праваздольнасць і дзеяздольнасць жанчын і дзяцей.

Грамадзянская праваздольнасць мужчын прызнавалася з 18 гадоў, а дзяўчат – з 13 гадоў (р. VI а.1). Аднак і дасягнуўшы гэтага ўзросту, яны не атрымлівалі поўнай грамадзянскай дзеездольнасці. Удава карысталася больш шырокімі правамі, чым замужняя жанчына. Яна магла весці свае справы ў судзе або даручыць іх адвакату.[2.СТР 136]

Асобы , якія не здольныя былі разумець характар сваёй дзейнасці (дурні, шалёныя), поўнасцю пазбаўляліся грамадзянскай дзеездольнасці, іх правы абаранялі іх законныя прадстаўнікі (бацькі і блізкія родзічы), апякуны.

Цэнтральнае месца ў цывільным праве займалі нормы рэчавага і абавязацельнага права, якія замацоўвалі за пануючым класам права ўладнасці і іншыя маёмасныя правы на прылады і сродкі вытворчасці, чым забяспечвалася прававая аснова эксплуатацыі працоўных.

Сярод аб’ектаў права ўласнасці  галоўнае значэнне надавалася маёнткам і землям, якія апрацоўваліся феадальна-залежнымі людзьмі і чэляддзю невольнай. У цывільным праве адлюстроўваліся наступныя правы на рэчы:

1)  Уласнасць

2)  Валоданне (дзяржанне,  уладанне)

3)  Залог (застава)

4)  Сервітуты

Права прыватнай уласнасці  на зямлю і маёнткі яўчэ толькі замацоувалася, і права феадальнай ўласнасці зямлі паступова перарастала у права неабмежаванай буржуазнай уласнасці.

Характэрнай рысай феадальнага  права ўласнасці і валодання было тое, што ўласнік маёнтка або зямлі нёс спецыяльныя павіннасці, якія былі ўласцівы толькі для гэтага маёнтка або зямлі, і пры пераходзе права ўласнасці да іншай асобы гэтыя павіннасці пераходзілі разам з маёмасцю, у тым ліку і вайсковая служба. Напрыклад шляхціц або мешчанін, які купіў баярскую або сялянскую зямлю, калі ён не атрымаў вызвалення ад павіннасці, выконваў тыя павіннасці, што і яго папярэднік.[3. СТР 234]

Меў месца продаж зямлі простымі людзьмі, што лічылася законным з’явішчам. Духоўныя асобы ці мяшчане, якія куплялі шляхцецкія маёнткі, павінны былі несці з гэтых маёнткау вайсковую службу.[4. РАЗД.2, АРТ. 1]

Паводле Статута 1588 г., зямельныя  уладанні феадалау падзяляліся на тры  асноуныя катэгорыі:

1. Вотчыну, або дзедаушчыну
2. Маёнтак, выслужаны ці атрыманы у карыстанне(дзяржанне) на пэуны час (“до жывота”, “до волі господарской”)
3. Купляніны – маёнткі, набытыя паводле дагавора куплі – продажу навечна

Куплянінамі ўласнік мог распараджацца без усякіх абмежаванняў. Распараджэнне вотчынамі было да 1566 г. абмежаваным, нельга было прадаць болей адной трэцяй часткі маёнтка без дазволу родзічаў, а аддадзены ў заклад маёнтак мелі права выкупіць родзічы. Выслужанымі маёнкамі ўладальнік мог распараджацца толькі са згоды вярхоўнага ўласніка, ад якога быў атрыманы маёнтак ва ўладанне. Права ўласнасці асобных феадалаў і дзяржаўная ўласнасць у феадальнай дзяржаве складалі адзіную феадальную ўласнасць. Зямельны фонд асобных феадалаў – гэта землі, якія ўваходзілі непасрэдна ў маёнтак, а таксама землі, якімі карысталіся феадальна-залежныя сяляне.[3. СТР 235]

У феадальным праве, вельмі блізкім да права ўласнасці, было права ўладання (дзяржання). Уладанне разумелася як фактычнае валоданне зямлёй або рэччу. Дзяржанне пры акрэсленых абставінах магло перайці ва ўласнасць. Напрыклад , пры ўладанні нерухомай маёмасцю больш як дзесяць гадоў яна магла стаць уласнасцю. Аднак гэта не распаўсюджвалася на маёнткі, атрыманыя ад пана ў дзяржанне залежнымі ад яго людзьмі, а таксама на маёнткі перададзеныя ў заклад. Права феадальнай уласнасці і права ўладання былі блізкімі паміж сабой, бо сярэднія і дробныя феадалы, якія знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад буйных магнатаў, не маглі без іх ведама і дазвола свабодна распараджацца сваімі ўласнымі маёнткамі. Уладанне, як і ўласнасць, падлягала судовай абароне. Уладар маёнтка або зямлі, нават калі ён не меў дастатковага прававога дазволу на ўладанне, але карыстаўся пэўны час плёнамі з гэтага ўладання, меў права прад’явіць у судзе іск нават супрацьзаконнага ўласніка, калі той без судовага рашэння самапраўна сабраў ураджай з гэтай зямлі або нанёс шкоду ўладару. На абарону права ўладання былі накіраваны і тэрміны даўнасці: для рухомых рэчаў – тры гады, для нерухомых – дзесяць гадоў.[4. СТР 236]

Сервітуты – гэта права  на частковае карыстанне рэччу у  тых ці іншых строга вызначаных адносінах, адпаведна тым прызначэнням, якія мае рэч пры ўстанауленні сервітута. [1. СТР 87]

Сервітуты, як рэчавае права  карыстання чужой рэччу, былі добра  вядомы грамадзянскаму праву Беларусі XVI стагоддзя. Напрыклад, жыхары гарадоў і вёсак карысталіся правам браць дровы і будаўнічыя матэрыялы на  ўласныя патрэбы ў дзяржаўных лясах і пушчах, маглі пасвіць жывёлу, збіраць грыбы і ягады, трымаць пчаліныя борці, прахадзіць праз чужыя землі. Сервітутныя правы забяспечваліся як звычаёвым, так і пісаным правам.[2. СТР 140]

Усе здзелкі, як правіла, павінны былі заключацца ў прысутнасці сведак і з выкананнем некатарых рытуальных дзеянняў (рукабіццё, магарыч, памятнае і інш.). Здзелкі аб зямлі павінны былі запісвацца у службовых асоб у прысутнасці сведак, а потым заносіцца ў актыўныя кнігі земскага суда. Пісьмовая форма прадугледжвалася і для дагавору пазыкі на суму звыш 10 коп грошаў.

Спадчыннае права, якое рэгулявала парадак пераходу маёмасці нябожчыка  да іншых асоб, забяспечвала пануючаму  класу “права пры дапамозе сваёй  уласнасці прысвойваць прадукт  чужой працы”.

Як самастойны інстытут грамадзянскага права, спадчыннае права выдзелілася ў Статутах 1529, 1566 і 1588 гадоў. У Статуце амацоўвалася агульнае палажэнне па якому “по смерти отцов и маток дети их сынове и дочки от отчизны и материзны не мають бытии отъдалены але они сами и их щадки властные кровные и бизкие правом прирожаным и слушне набытым звычаем стародавним, и теж статутом первым и теперешним, мають посегнути и одержати и тые добра на пожыток свой вечными часы” Паводле закона спадчыннікамі ў першую чаргу былі прызнаны дзеці спадчыннадаўцау і іхнія нашчадкі, але толькі народжаныя ў законным шлюбе, не аб’уленныя бацкамі незаконнымі і не пазбаўленыя права на спадчыну. Спадчыннікамі другой чаргі прызнаваліся браты і сёстры спадчыннадаўцы.

Пры наяўнасці сыноў дочкі не наследавалі нерухомых маёнткау бацькі, а атрымлівалі толькі адну чацвёртую частку кошта маёмасці, незалежна ад колькасці дзяцей. Мацярынскі маёнтак дачкі наследавалі ў роўных правах з братамі. Жонка пасля смерці мужа атрымлівала частку маёнтка, але не больш, як трэць, у пажыццёвае валоданне, а спадчыннікамі лічыліся дзеці або сваякі мужа па мужчынскай лініі (блізкія па мячы).

Законам прадугледжвалася, што не мелі права завяшчаць: непаўналетнія дзеці, асобы, якія страцілі вольнасць па суду, манахі, палонныя, чэлядзь дворная, псіхічна хворыя (яны маглі завяшчаць сваю маёмасць толькі пасля выздараулення), выгнаннікі і пазбаўленыя чэсці. Шляхціц меў права завяшчаць чужым асобам толькі адну трэццю частку маёнтка, а дзве другіх павінен быу пакінуць дзецям, або сваім блізкім. Выключэнне з гэтага правіла было зроблена толькі ў адносінах да завяшчання на карысць гасудара (вялікага князя).[2. СТР 142]

У сістэме цывільнага і  шлюбна-сямейнага права значнае  месца адводзілася апякунскаму  праву. Апека прызначалася над непаўналетнімі і іх маёмасцю. Яна прызначалася над хлопцамі да 18 гадоу і дзяўчатамі да 13 гадоў, але калі дзяўчына і пасля гэтага ўзросту не выходзіла замуж, то ўсё роўна не пазбаўлялася апекі. Паводлі закона апекунамі лічыліся бацька або маці непаўналетняга, а таксама бліжэйшыя родзічы. Чужыя людзі маглі прызначацца апекунамі па тэстаменту бацькоў або па рашэнню суда. У сувязі з саслоўным характарам грамадства апякун прызначаўся з таго саслоўя, да якога належаў апяканы, бо апякун павінен быу несці усе павіннасці, якія патрабаваліся з маёмасці апошняга, і валодаць не меньшай дзеяздольнасцю, чым уладальнік, які пакінуў маёмасць непаўналетняму. Апякун, прызначаны судом , павінен быу мець свой уласны маёнтак, быць ураджэнцам ВКЛ, не вельмі старым, добра весці сваю ўласную гаспадарку. Не маглі быць апекунамі служыцелі рэлігійных культаў, за выключэннем выпадкаў,  калі яны самі мелі ўласныя маёнткі ў тым жа павеце.

Кароткі агляд найбольш важных нормаў цывільнага права дазваляе сцвяржаць, што к канцу XVI ст. на Беларусі склаліся неабходныя сацыяльна-эканамічныя і прававыя ўмовы ўсталявання пачаткаў новага буржуазнага права, якія аказалі ўплыу на развіццё грамадска-прававых ідэй і прававой культуры.[3. СТР 246]

2. РАЗВІЦЦЁ ПРАВА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У 1990-Я ГАДЫ (НА ПРЫКЛАДЗЕ ГРАМАДЗЯНСКАГА, КРЫМІНАЛЬНАГА, ЗЯМЕЛЬНАГА, ЭКАЛАГІЧНАГА, КРЫМІНАЛЬНА-ПРАЦЭСУАЛЬНАГА, ГРАМАДЗЯНСКА-ПРАЦЭСУАЛЬНАГА І ІНШЫХ ГАЛІН ПРАВА).

2.1.Асноўныя тэндэнцыі развіцця права на Беларусі ў 1990-я гг.

 

З пачатку 1990-х  гг. прававая сістэма Беларусі перажывае  карэнную транфармацыю. Па тэмпах прававых перабудоў апярэджвала большасць рэспублік СНД і Балтыі, саступаючы толькі Узбекістану. У 1994 г. прынята новая Канстытуцыя, ў 1997 г. – Кодэкс аб недрах; ў 1998 г. Грамадзянскі кодэкс, Водны кодэкс, Мытны кодэкс, Гаспадарчы працесуальны кодэкс; 1999 г. – Крымінальны кодэкс, Кодэкс аб зямлі, Кодэкс аб шлюбе і сям’і, Грамадзянскі працэсуальны кодэкс, Паветраны, Жыллевы, Трудывы кодэксы. Асобныя кодэксы (Зямельны, Мытны, Гаспадарчы працэсуальны) за гады рэформаў былі прыняты двойчы. (3)