«Невада-Семей» антиядролық қозғалысының Абай ауданына тигізген әсері

Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім министрлігі 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

 

 

 

 

 

 

 

ОҚУШЫНЫҢ ТЕГІ, ЕСІМІ, ӘКЕСІНІҢ ЕСІМІ

Томан Нұргүл Сағынтайқызы

 

Тақырыбы: «Невада-Семей» антиядролық қозғалысының Абай ауданына тигізген әсері

(14шрифт, Times New Roman)

Секция:  Қазақстан Тарихы

Ғылыми жетекшісі: Мұхамеджанова Раушан Жұртбаевна

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Семей  
2015 жыл 
І. Кіріспе

 

 ІІ. Негізгі  бөлім 

 а) Невада-Семей  полигонының инфрақұрылымы 

 б) Семей  ядролық полигонының алғашқы  жүргізілуі 

 в) Семей  ядролық полигонындағы сынақтардың  адамдарға, қоршаған ортаға әсері 

 г) Суарылған  ядролық темірмен 

ІІІ. Қорытынды бөлім

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

    Семей полигоны - КСРО  ядролық сынақ полигондарының  бірі, аса маңызды стратегиялық  объектісі болды. КСРО заманында  Қазақстан аумағында атом бомбалары  сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей  ядролық полигоны ашылды. Бастапқысында  адамдарға, жануарлар мен табиғатқа  тікелей зардабын тигізген ашық  сынақтар жасалды. Сосын оларды  жер астында жасай бастады. Атом  бомбаларының жарылыстары сұмдық  ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық  әсер аймағында тұратын 500 мыңдай  адам осы сынақтан азап шекті. Бір кездері ядролық полигон  нақ Семей жерінде неге құрылды  деген сұрақтың жауабын іздегенде  сол кезде бұл өңір Кеңес  Одағының адам ең аз қоныстанған, сонымен бірге негізгі коммуникация  жерлерінен оншалықты қашық емес  деген сөздер шыққан. Тек осы  себептерден ғана құрбандыққа  шалу үшін адам саны қандай  болуы керек деген сұрақ туындайды. Темір жолдың екі жүз километрін  үнемдеуден гөрі, жалғыз да болса, адамның өмірі арзан бағаланғаны  ма?

    1989 жылдың ақпанында  Семейдегі атом полигонын табу  үшін күресті бастауға ұйғарған  «Невада - Семей» қозғалысының алғашқы  митингісі өткізілді. Оны басқарған  – белгілі қоғам қайраткері, ақын  Олжас Сүлейменов. Сол жылдың 6 тамызында  Семей облысының Қарауыл ауылында  ядролық қаруды сынауға мораторий  жариялау жөніндегі ұсынысты  КСРО және АҚШ Президенттеріне  үндеу қабылданды. Онда былай  делінген болатын: «Сайын даламыз  ядролық жарылыстардан қалтырап  бітті, сондықтан да онда ары  қарай үнсіз қалу мүмкін емес. 40 жыл ішінде бұл арада мыңдаған  Хиросималар жарылды. Біз келешекті  қауіппен күтудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тамақ ішу, өмірге нәресте  әкелу мүмкін емес болып барады. Қазақстандағы ядролық қаруды  тоқтату үшін, өз үйімізде бейбітшілік  пен тыныштық орнату үшін, өз  құқықтарымыз үшін күресу мақсатында  біз «Невада - Семей» қозғалысын  құрдық». Осы уақытқа дейін үнсіз  тығылып келген халық бір дауыстан  «ядролық қаруға жол жоқ!», «Сынақтар  тоқтатылсын» деп мәлімдеді. Ядролық  сынақтардың қатері жөнінде барлық  бұқаралық ақпараттары құралдарында, телевидение мен газеттерде әңгіме  бола бастады. Түрлі елдердің  парламенттері өз сессияларында  қозғалыс ұрандарын талқылап  жатты. Радиациялық сәулелердің  зардаптары жайлы дәрігерлер  мен ғалымдардың ашық әңгіме  қозғауға батылдары жетті. Бұқараның  қысымымен Семей полигонындағы  сынақтар саны азая бастаған  еді. Халықтың бастамасымен тұңғыш  рет КСРО Үкіметі ядролық қаруды  сынауға тыйым салу – мораторий  жасау туралы шешім шығарды. Қазақстан  Республикасының егемендігі туралы  Декларацияда ел аумағы ядросыз  аймақ деп жарияланды. Қазақстан  Президенті Н.Ә. Назарбаев Семей  полигонын жабу туралы Жарлық  шығарған күні – 1991 жылдың 28 тамызы. Сөйтіп тиянақтылық пен елімталдық  көрсеткен қазақ халқы өз мақсатына жетті: ең үлкен полигон жабылып, атом қаруынан бас тарту әрекеті жасала бастады. Семей полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің, АҚШ пен Францияның полигондарында ядролық қаруды сынауға мораторий жарияланды. 1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды. Қазақ – көнбіс те шыдамды халық. Әйтеуір, қу жанын шүберекке түйіп алып, атам заманнан бері мекен етіп келе жатқан атажұртын тастап кетер емес. Қайнар – (Абыралы) полигоннан 120-ақ шақырым, Саржал (Абай) бұдан да жақын жерде, Абыралы ауданы қайта ұйымдастырылғанда, полигон түбінен тағы екі шаруашылық ірге тепті. Оған әдейі істегендей Моңғолиядан келген қандастарымызды көшірдік. Олардың көпшілігі бір жылға әрең шыдап, ауруға шалдыға бастаған соң көшіп кетті. Тек туған жердің тұрғылықты момын жұрты ғана қозғалар емес.

Кеңестер Одағының елуінші жылдардағы басшылығы ядролық қаруды сынау алаңын Семей өңірінен таңдауында арам жымысқы саясат болғанын жасырып қайтеміз. Екі млн. гектардан астам полигон аймағына жатқызылған жер үш облыс көлемінен, Семей, Павлодар, Қарағанды өңірлерінен кесіп алынған болатын.

 Онда жер үсті, әуеде, жер  астында қанша ядролық бомбалар  жарылғанын жоғарыда баяндап  өтсек те, Елбасы Н.Назарбаевтың: «Полигонда барлығы 456 ядролық сынақ  жүргізілген. Оның барлық қуаты  Хиросимаға тасталған бомбадан 2,5 мың еседен де күштірек» деп  айтқан мысалынан анық байқай  аламыз.

Ядролық сынақтар жүргізілу үшін Семей облысының Абыралы ауданы жабылып, Абай ауданының көп жерін полигон бауырына басты. Павлодар облысынан Май ауданының үштен бір аумағы, Қарағанды облысынан бес елдімекен жабылып, халық босып, басқа елдімекендерді паналауға мәжбүр болды. Әсіресе, Семей өңіріндегі Абыралы ауданын жабу халыққа моральдық, материалдық жағынан ауыр соққы болды. Бұл үнсіз қырғынды Сталин бастаған қанішерлер қазақ халқына қасақана жасады. Себебі бір кездері Сталиннің өзін салиқалы пікірлерімен тұқыртқан М.Шоқай, А.Байтұрсынов, С.Смағұлов, Ә.Бөкейханов және т.б. алашордашылар осы Семейде тұрып, тәуелсіз қазақ елін жариялап, Мәскеуге барып, пікірлерін дәлелдеген. Ленин бастаған коммунистер ол пікірлерге құлақ асып, Қазақстанды автономиялық республика деп жариялатып, шекарасын белгілеп берген. Оның ар жағындағы туған жер, тарих қойнауына үңіле түссең, бүкіл Еуразияны жаулаған Шыңғысхан ақ киізге көтерілсе, биік жотаға отырғызған Шыңғыстау да Абай ауданында деген ақпарат бар. Кейін ол Наймантау атанғаны да белгілі, бірақ қазір бұрынғы атауы қалпына келтірілді. Бір деректерде Шыңғысхан орыс пен Еуропа жеріне әскер жіберіп жаулап аларында осында хан кеңесін өткізгені мәлім дейді. Содан жорық бастау алып, Ресейдің бүгінгі бүкіл аймағының басым бөлігі үш ғасыр моңғол езгісінде болған көрінеді.

 Міне, осыған шамданған Сталин  бастаған отаршылдар тобы қайткенде  де Семей өңірінің атын тарихтан  өшіруге тырысып, топырағын күл, әйелі мен еркегін құл етуді  көздегенін жасырып қайтеміз. Әйтпесе, Ресейде бүкіл адам аяғы баспаған  жер болмады дейсіз бе, анау  Қиыр Солтүстіктегі «Жаңа жер»  сияқты адам мекендемеген елдімекендер  неге таңдалмаған?!

 Бірақ қанқұйлы басшылар  мен қосшыларының ойлағанын Жаратушы  Ием болдыра қоймады. 1949-1989 ж.ж. 40 жыл қырғын жасаса да қазақты радиация ала алмады. Қазақтар Американың Невада штатындағы үндістерден де өміршең, төзімді екенін әлемге паш етті. Онда полигон зардаптарынан жапа шеккен әр отбасына жылына – 100 мың доллар көмекақы беріп отырса, Семей Кеңестер Одағы мен оның мұрагері Ресейден көк тиын да алған жоқ.

1949 жылдан 1963 жылға дейін жер  бетінде жасалған сынақтардың  зардабы әсіресе мол болғаны  рас. Бұл аймақтағы аурулардың  есеп-қисабы 1990 жылға дейін мұқият  жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық  аурулар саны күрт өсті. Азап  шегіп, өлім құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында кемтар балалар  көбейді. Бұның өзі қазақ ұлтының  келешегіне төнген зор қауіп  болатын 1980 жылдардың аяғына қарай  халықтың төзімі таусылып, шегіне  жеткен еді.

Басқа ядролық державалармен салыстырғанда, Қазақстан аумағында қиратқыш әлуеті жағынан орасан зор ядролық арсенал болды.

Қазақстандағы қарудың жиынтық ядролық қуаты бұрынғы Кеңес Одағының барлық ықтимал дұшпандарының аса маңызды стратегиялық объектілерінің барлығының тамтығын да қалдырмауға жетіп артылатын. Бұл қаруды қолдану миллиондаған халқы бар мыңнан астам қаланы, ол былай тұрсын, тұтас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік беретін.

Қазақстан стратегиялық қару-жарақ пен оны жеткізу құралдары орналастырылған жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлует қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді.КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде Қазақстан толық әскери ядролық циклды: ядролық қаруды сынау,  жаңғырту және өндіру циклын жүзеге асыру мүмкіндігі алды. Осы тақырыптың төңірегіндегі оқиғаларға назар аударсақ  жақында Британдық режиссер Энтони Буттс Семей полигоны жөнінде фильм түсірген болатын. Радиациядан зардап шеккен қазақтардың өмірін қамтитын «Заманақырдан соң» фильмінің бас кейіпкері – Семей ядролық полигонынан зардап шеккен Бибігүл атты екіқабат келіншекке даун синдромымен ауыратын баланы дүниеге әкелу қаупі төнеді. Дәрігерлер келіншекті жасанды түсік жасауға үгіттегенімен, ол бас тартып, сәбиді дүниеге әкелуге бел буады. Осылайша, режиссер мырза қазақтардың сорына біткен қайғылы кезеңді әлемге паш етуге талпынғанға ұқсайды. Оның үстіне шетел баспасөзінің айтуынша, Семейдің қойлары радиациямен уланған жайылымда жайылып, адамдар әлі зардап шегіп жүрген көрінеді.

Бұл фильм Қазақстанда көрсетілмейді. Ал, тұсау кесер рәсімі 11-мамырда, Лондонның «Prince Charles cinema» кинотеатрында өтті, енді жаз бойы Англия халқына ұсынылады.

Осы орайда, «Энтони Буттс фильмді қандай мақсатта түсірді?» деген ой туындайды. Борат антұрған қазақтардың ар-намысын аяққа таптап, әлемге сауатсыз, қараңғы, өркениеттен хабарсыз қылып көрсетіп еді, Энтони мырза ескі жараның бетін тырнап, біздің тарихымыздан хабары жоқ елдерге «радиациядан зардап шеккен қазақтардың өмірін» суреттеп бермекші. Ал, біздің өткенімізді білмейтін, бүгінімізді танымаған жұртттың көзіне халқымыз мүсәпірлер мен «құбыжықтар» елі болып елестемес пе?

Қазақтарға жаны ашып бара жатса, тұсаукесерін неге біздің елде өткізбеске?! Әлде, қазақтардың жүрегін ауыртып, психологиялық әсер қалдырмайық деп ойлады ма?  Осы сұрақтар

Осынау полигонның кемел инфрақұрылымы: Курчатов қаласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Г» (Дегелеңдегі сейсмокешен), «Ш» («Тәжірибелік алаң» дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтиды. Семей ядролық полигонның осынау тәжірибелік алаңдарында 456 ядролық жарылыс жасалды. Осынау сынақтар атом қаруының қиратқыш қаруын айтарлықтай арттыруға ғана емес, оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік берді.

Семей ядролық полигонның алғашқы жүргізілуі

 Семей ядролық полигонындағы  сынақтардың жалпы саны 456 ядролық  және термоядролық жарылысты  құрады. Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе  әуе кеңістігінде жасалды.

 Семей полигонында әуеде  және жер бетінде сынақтан  өткізілген ядролық зарядтардың  жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға  тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе көп болды.

1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура таңғы  сағат жетіде көз ілеспес жылдамдықпен  ұлғайып бара жатқан отты доп  кенеттен Жер денесіне қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген. Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа таратты.

 Таяу жерлердегі сирек ауылдарда  тұратын адамдар дір ете түскен  жер мен жарты аспанды алып  кеткен от-жалынға таңырқап, үйлерінен  қарап тұрған.

 Жалғыз түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен даланың  тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында  жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың  кесірткелердің өлі денесі табылған.

 Жаңадан келгендер бұл тозақты  Семей ядролық сынақ полигоны  ретінде белгілі № 2 оқу полигонында  РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде  сынақтан өткізу жарылысы деп  атады.

 Бұл КСРО-да тұңғыш атом  бомбасының жарыдуы еді.

 Полигонда жаңа таталды жұлдыздың  тууын Лаврентий Берия, Сергей  Курчатов, әскери бастықтар мен  атақты ғалымдар, Кеңестік атом  бомбасының толып жатқан идеологиялық, идеялық және техникалық аталары  тасадан бақылап тұрды.

Семей ядролық полигонындағы сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға әсері

 Тұңғыш атомдық жарылыстың  радиоактивті өнімдері аймақтың  барлық елді мекендерін жауып  қалды. Көрші қонған әскери объектіде  не болып жатқаны туралы титімдей  түсінігі жоқ жақындағы ауылдардың  тұрғындары радиациялық сәуленің  сұмдық дозасын алды. Халыққа  сынақ туралы ескертілмеген де  еді.

 Ядролық жарылыстар туралы  халыққа 1953 жылдан бастап қана  ескертіле бастады. Онда адамдар  мен малды радиоактивті заттардың  таралу аймағынан уақытша көшіру, оларды қарабайыр қорғаныш объектілеріне, орларға немесе кепелерге жасыру  көзделді. Алайда жарылыстан кейін  адамдар радиациядан былғанған  жерлердегі өз үйлеріне оралып  отырды.

 Жарылыс толқыны көптеген  үйлер терезесінің шынысын ұшырып  жіберген, кейбір үйлердің қабырғалары  қирады. Кейінірек сынақ алдында  уақытша көшірілген адамдар полигон  жанындағы туған жерлеріне қайтып  орала бастағанда, олардың көбісі  үйінің орнын сипап қалды, не  қақырап кеткен қабырғаларды  көрді.

 

 Семей ядролық полигонындағы  сынақтардың әсері туралы алғашқы  шын да жүйелі деректер Қазақ  КСР Ғылым академиясы жүргізген  кең ауқымды медициналық-экологиялық  зерттеулердің нәтижесінде алынды.

 Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды  профессор Б. Атшабаров басқарды.

 Радиацияның адамға ықпалының  механизмі қазіргі кезде едәуір  жақсы парықталған. Бұл орайда  ең қауіптісі – иондалатын  радиацияның ықпалы гендік кодты  дауасыз өзгерістерге соқтыруға  мүмкін екендігі.

1949 жылғы алғашқы жер бетіндегі  жарылыстан бастап Семей және  Павлодар облыстарының радиациялық  сәулеленудің ықпалына ұшыраған  басқа аумақтардың тұрғындарының  арасында сырқат санының ұдайы  өсіп келе жатқаны байқалады. Бұлар өкпе мен сүт бездерінің  рагы, лимфогемобластоз және басқа  да қатерлі ісікті патологиялары. Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар  басталғалы бері үш есе өсті.

 Семей полигонына жақын нақ  сол аудандарда жетілуіндегі  әртүрлі ауытқулар, тәндік және  естік кемшіліктер әрқилы сәбилер  дүниеге ерекше көп келеді.

 Мамангдардың айтуынша, соны  бәрі нақ қысқа мерзімді және  қалдықты радиацияның кесірінен  болатын генетикалық мутациямен  байланысты.

 Адамдар ғана емес, жер де  азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің  жинала беруі жердің құнарлығын  азайтады.

 Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа  металдар әрттүрлі дәнді дақылдар  адам организміне сіңеді.

Суарылған ядролық темірмен

 Сутегілік құрылымы РДС-2 бұйымы  дегеннің қуаты жағынан соған  дейін болып көрмеген. Жарылысы 1953 жылғы 12 тамызда Семей ядролық  полигонының төңірегін тетірентті. Оның қуаты 480 килотонна еді. Жарылыстан  кейін пайда болған нарттай  жанған радиоактивті газдардың  саңырауқұлақ секілді бұлты 16 километр  биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан  кейін радиусы ондаған километр  болатын жерде дала шөптері  бірнеше күн бойы көгілдір  сәуле шығарып тұрды.