Старажытнае грамадства на тэрыторыи РБ

Посуд быў даволі высокі з нізкай канічнай або яйкападобнай доннай часткай. Край посуду заставаўся вертыкальным або крыху адгінаўся вонкі. Вышыня звычайна большая за дыяметр, дасягае 35-50 см, сценкі тоўстыя, нехайна загладжаныя. Выкарыстоўвалася многа рознатыповых крамяневых прылад.

Нарвенская культура была распаўсюджана ў поўначнай  частцы тэрыторыіі Беларусі. Вытворчасць  керамікі — вельмі характэрная прыкмета эпохі неаліту, якая наступіла спачатку на паўдневым захадзе Беларусі. Мясцовыя плямены пад уплывам насельніцтва Валыні і, магчыма, Павіслення, навучыліся вырабляць гліняны посуд. Яны ўдасканалілі спосабы рыбнай лоўлі і палявання, а потым пачалі паступова пераходзіць да вытворчай гаспадаркі — жывелагадоўлі, земляробства. Земляробства прыйшло на тэрыторыю Беларусі ад плямен Балканскага паўвострава, з Дуная і Дняста, праз Валынь. Ім аваладоалі спачатку плямены, якія жылі на паўдневым Захадзе (неманскай культуры) і ў Падгяпроўі (днепра-данецкая культуры).

Да канца эпохі неаліту  на тэрыторыіі Беларусі жыло каля 5-6 тысяч  — у сярэднім па 10 – 40 чалавек  на кожнай з 200 адначасова існаваўшых стаянак (1 чалавек на 30 км2). Трэба падкрэсліць, што былі заселены толькі рачныя даліны больш-менш вялікіх рэк, у пэўных, найбольш зручных мясцінах. На тэрыторыі Беларусі арэалы культур у асноўным супадалі з басейнамі рэк Заходняй Дзвіны(нарвенская), Дняпра (верхнедняпроўская). Прыпяцкае палессе падзялілі дзве культуры — неманская і днепра-данецкая.

Неалітычныя плямены  падзяліліся паміж сабой. Гаспадарка адных, хаця і заставалася прысвойваючай, зрабілася высокаспецыялязаванай, засноўвалася на развітым рыбалоўстве. Другія распачалі пераход да прымітыўнага земляробства. На гэтай аснове паглыбляўся буйны грамадскі падзел працы. Усе больш разгортваўся абмен паміж абшчынамі , родамі і нават пляменамі. Нягледзячы на ўсе гаспадарчыя дасягненні і ўдасканаленне сродкаў вытворчасці, прадукцыйнасць працы заставалася недастатковай для таго, каб сям’я магла здабываць сабе ўсе неабходнае. Па-ранейшаму большую частку прадуктаў давалі калектыўныя формы рыбалоўства і палявання. Сям’я магла ашчаджаць нейкую маемасць, ствараць запасы. Тым самым яна паслабляла сваю залежнасць ад абшчыны, рабілася больш трывалай.

Мацярынскі род набыў  у неаліце сталыя формы, найвышэйшага развіцця дасягнуў родаплемянны лад. Жонка  магла браць за сябе толькі супляменніка. У неаліце асабліва развівалася  першая форма ўласнасці — племянная. Кожнае племя займала пэўную тэрыторыю, мела свае рыбалоўчыя і паляўнічыя, а потым і земляробчыя ўчасткі. Усувязі з павялічэннем колькасці насельніцтва частка родаў была нярэдка вымушана аддзяляцца і пераходзіць на новыя месцы. Паступова стваралася група плямен, якія размаўлялі на блізкіх мовах.

Рассляленне індаеурапейскіх плямёнаў па тэрыторыі  Беларусі ў бронзавым веку.

Культура шнуравай керамікі

Каля 200 гадоў да н.э. Пачаўся брогзавы век, спачатку ў паўдневай Беларусі. На паўночную частку ен распаўсюдзіўся некалькі некалькі пазней.

Вельмі важнай рысай бронзавага веку з’яўлялася паўсюднае распаўсюджванне  жывелагадоўлі і першабытнага земляробства, прычым удзельная вага жывелагадоўлі  была больш значная. Невялікія ўчасткі  зямлі апрацоўваліся каменнымі  і рогавымі матыкамі. Жалі крамяневымі сярпамі, зерне расціралі з дапамогай ручных зерняцерак. Больш разнастайным па вызначэнню стаў гліняны посуд. Змянілася форма пасудзін. Іх дно было акруглым, затым сплошчаным і, нарэшце, зусім плоскім, што тлумачыцца з’яўленнем ачага з роўным подам і стала. Разам з тым узнікла маемасная няроўнасць, вылучылася рода-племянная знаць.

У бронзавым веку вылучаецца некалькі перыядаў. Сярэдні — прыпадае на прамежак часу 1600-1000 год да н. э. Тэрыторыя  Беларусі ўвайшла ў арэал культур  шнуравай керамікі, які працягнуўся ад Урала да Рэйна і паўдневай Скандынавіі.

Посуд сярэднядняпроўскай культуры рэзка  адрозніваўся ад неалітычнага, рабіўся  з шчыльнага глінянага цеста, у якое дамешвалі пясок, кварц. У  звычайных гаршках арнаментавалася  толькі верхняя частка і шыйка.

Насельніцтва Прыбалтыкі і паўночнв заходніх раенаў Беларусі ў 2200-1800 гг. да н. э. Належала да адной культуры —  баявых лодкападобных сякер, якую таксама  называюць прыбалтскай, жуцаўскай, або вісланеманскай. Для гэтага адгалінавання культуры шнуравой керамікі былі характэрныя могільнікі, або адзінакавыя пахаванні ў дастаткова глыбокіх ямах. Памершых клалі на бок у скручаным стане. Калі гэта быў мужчына, яго забяспечвалі прыладамі працы і зброяй — свідраванай сякерай, сякерай-клінам, лукам са стрэламі, часам гарпуном, долатам. Пры жанчыне амаль заўседы знаходзяцца каралі-падвескі з бурштыну, зубоў, каменя.

Культура шнуравай керамікі Палесся і Валыні ўсталявалася на паўдневым захадзе Беларусі, Валыні і ў прылеглых раенах Польшчы (па Бугу). На паселішчах выяўлены прамавугольныя двухкамерныя жытлы даўжыней да 12 м  пры паглыбленні звыш 1 м, якія размяшчаліся ў 1-2 рады. Дах быў двухсільным, абапіраўся на бакавыя слупы, падлога глінабітная. Вогнішчы былі ў куце кожнай камеры. Больш вывучаны пахаванні пад курганамі, даволі часта групавыя, сямейныя. Пад насыпам і ў самім насыпе — рэшткі вогнішчаў. Інвентар бедны — пасудзіны, некаторыя каменныя прылады, упрыгожванні, зусім рэдкія мэталічныя вырабы.

Сярод рабочага інвентара — крамяневыя сярпы некалькіх тыпаў, дробныя наканечнікі стрэл, трохвугольныя з увагнутай асновай або з чаранкамі, каменныя зерняцеркі, свідраваныя сякеры і сякеры-кліны, ліцейныя формы і ціглі (прыкмета металургіі). Шпількі, бранзалеты, фібулы, кольцы розных тыпаў дапаўнялі вопратку. Насельніцтва разводзіла буйную і дробную рагатую жывелу, коней, свіней, займалася земляробствам.

У бронзавым веку адбывалася пранікненне плямен з культурамі шнуравой керамікі ў вобласць, якая была па-ранейшаму занята неалітычнымі пляменамі. Спярша яны накіроўваліся ў Прыбалтыку, Панямонне, а пазней, каля 2 тысяч год да н. э. — у верхняе Падняпроўе, непасрэдна з Валыні — у паўднева-заходнія раены Беларусі.

У адрозненні ад аселага  неалітычнага насельніцтва плямены  культур шнуравой керамікі былі больш  рухомымі. Іх спосаб гаспадарання —  у асноўным жывелагадоўля — рэзка  адрозніваўся ад прысвойваючай гаспадаркі (рыбалоўства) мясцовых жыхароў, таму карэнныя супярэчнасці паміж імі развіцця не атрымалі.

Упершыню ў 1500-2000 гг. да н. э. уся паўдневая Беларусь была аб’яднана адной, тшцінецкай культурай ( і яе разнавіднасцямі — сосніцкай, камароўскай, лебядоўскай), якая займала  абшары ад Польшчы да басейна Дзясны. Павялічэнне колькасці насельніцтва і статкаў, адначасовае пагаршэнне ўмоў для жывелагадоўлі прымушалі плямены перасяляцца на новыя землі. Такія вандроўкі (міграцыі) адбываліся хвалямі. Разрастанне і цеснае ўзаемадзеянне плямен у бронзавым веку адбывалася на фоне больш глыбіннага працэсу, узнікнення маемаснай няроўнасці паміж супляменнікамі (сем’мі), родамі і пляменамі. Мацярынска-родавыя адносіны былі выціснуты патрыярхальнымі, шлюбы з чужаземцамі паялічвалі разнастайнасць антрапалагічных тыпаў, узбагачалі генафонд, судзейнічалі паяўленню пакаленняў, больш здатных для паскоранага развіцця.

У народднай культуры беларусаў захаваліся некаторыя  ўяўленні, характэрныя для мацярынска-родавага ладу, татэмізму. Многа стражытных рысаў  у “каравацным” вясельным абрадзе. Значную ролю адыгрываюць жывелы — дзеючыя асобы фальклору: пярэваратні, буслы, мядзведзі... Вытокі геамітрычных арнаментаў легка прасачыць сярод узораў неалітычнага посуду.

3. Распаўсюджанне  славянскіх плямёнаў у перыяд  жалезнага веку.

Майстры-металургі

Пачатак жалезнага веку звязаны з асваеннем людзьмі  спосабаў атрымання жалеза і вырабу з яго разнастайных рэчаў для  гаспадаркі, побыту і ваеннай справы. Здабываць жалеза на тэрыторыіі Беларусі людзі пачалі ў 700-600-я гады да н. э., а ў паўночнай яяе частцы, на тры-чатыры стагоддзі пазней. Яны маглі самі вынайсці спосабы яго здабычы або запазычыць гэта ў суседзяў.

Узровень развіцця вытворчых  сіл і грамадства прынята параноўваць  з еўрапейскім Гальштатам — перыядам ранняга жалезнага веку (900—400-я гг.да н. э.), які змяніўся Латэнам, што існаваў да пачатку нашай эры. Старажытныя майстры-металургі не маглі атрымаць такой высокай тэмпературы, пры якой плавіцца жалеза. Аднак яны вынайшлі больш просты спосаб здабываць яго з балотных руд. Балотную руду “варылі” ў пячах-домніцах. Такая печ рабілася з гліны і мелу ў папярэчніку 0,5 м. Ля самага дна знаходзіліся адтуліны, куды ўстаўляліся гліняныя трубкі — соплы. У прымітыўную домніцу засыпалі пластамі драўляны вугаль і згадзя раздробленую балотную руду. Вугаль падпальвалі і праз соплы ўдзіламі халоднае “сырое” паветра. Пагэтаму працэс, які адбываўся ў печы, даследчыкі называюць сырадутным.

Многія каменныя і  бронзавыя прылады працы ў  жалезным веку былі заменены жалезнымі. З дапамогай жалезнай сякеры можна было ачышчаць ад лесу значныя дзялянкі, якія былі неабходны для падсечнай (ляднай) сістэмы земляробства, характэрнай для ранняга жалезнага веку ў лясной паласе. Ссечаныя дрэвы спальвалі і попелам угнойвалі глебу. У яе высявалі зерне і баранавалі “сукаваткай”, якую рабілі з верхавіны дрэва. Вырошчвалі проса, пшаніцу, бабы. Калі ўраджай рэзка зніжаўся, дзялянку пакідалі і пераходзілі на іншую, загадзя падрыхтавану. Кінутае поле зарастала хмызняком і травой, станавілася “лядай”. Ляднае земляробства паступова ператварылася ў галоўны занятак старажытных плямен. Развіцце земляробства павысіла гаспадарчае значэнне жывелагадоўлі (гадавалі рабочую жывелу).

Жалеза з’яўлялася асноўным матэрыялам, з якога выраблялі  зброю — наканечнікі стрэл  і дзідаў (коп’яў), баявыя сякеры, нажы ды шмат што іншае. З дапамогай жалезных сякер і цяслаў уводзілі больш трывалыя, чым раней, жылыя і гаспадарчыя пабудовы. Жалезныя прылады працы забяспечылі далейшае развіцце іншых галін хатняга рамяства — апрацоўку дрэва, косці і рога жывел. Значнага развіцця дасягнула апрацоўка бронзы і іншых каляровых металаў, з якіх звычайна выраблялі ўпрыгожанні.

Разлажэнне першабытнаабшчынных  адносін, сутычкі паміж родамі і  пляменамі знайшлі адлюстраванне  ў характары ўмацаваных паселкаў, рэшткі якіх называюцца гарадзішчамі. Побач з многімі гарадзішчамі знаходзіліся неўмацаваныя селішчы, на якіх жыла большасць мясцовых жыхароў. У час небяспекі яны знаходзілі прытулак за равамі і валамі гарадзішчаў.

Археалагічныя культуры ранняга жалезнага веку

У раннім жалезным веку на тэрыторыіі Беларусі знаходзіліся некалькі вялікіх груп плямен са сваімі асобнымі прыкметамі матэрыяльнай культуры і рытуалам пахавання. Паўдневую Беларусь засялілі плямены мілаградскай і паморскай культур. У сярэдняй і паўночнай частцы рэспублікі была пашырана культура штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінская.

Мілаградская культура належала пляменам ранняга жалезнага  веку, якія ў 7-3 стст. Да н. э. Жылі ў Сярэднім і Верхнім Паднапроўі на тэрыторыіі сучасных Гомельскай, Магілеўскай, усходзе Брэсцкай, поўдні Мінскай абласцей, поўначы Украіны. Насельніцтва жыло на гарадзішчах і неўмацаваных паселішчах. Мілаградцы карысталіся дзідамі ды стрэламі з жалезнымі наканечнікамі, жалезнымі сякерамі, сярпамі, нажамі і нават брытвамі. Шматлікія віды ўпрыгожанняў звязаны з адзеннем. У асобных мясцовасцях насілі маніста з прывазных шкляных пацерак. Посуд у плямен мілаградскай культуры кругладонны, верхняя частка якога арнаментавалася ямкамі, насечкамі, зашчыпамі. Памершых плямены мілаградскай культуры хавалі на бескурганных могільніках каля гарадзішчаў (даследавана 150 пахаванняў). На раннім этапе бытавалі абрады трупапалажэння і трупаспалення. Вядомы пахаванні ў курганах. Мілаградская культура існавала да рубяжа нашай эры і на познім этапе суіснавала з зарубінецкай культурай.

З канца першага тысячагоддзя да н. э. у Верхнім і Сярэднім Падняпроўі, там, дзе раней знаходзіўся асноўны  арэал мілаградскай культуры, склалася зарубінецкая культура, пляменам якой належыць значная роля ў гісторыі насельніцтва ранняга жалезнага веку. Зарубінецкая культура была пашырана ў межах Гомельскай, Магілеўскай, часткі Брэсцкай, Менскай абласцей.

У пачатковы перыяд існавання  зарубінецкай культуры асноўным тыпам  пасяленняў былі гарадзішчы. Каля гарадзішчаў  узніклі селішчы і бескурганныя могільнікі. На кожным зарубенецкім паселішчы выяўляюцца прыкметы здабычы і апрацоўкі жалеза. Упрыгожанні з бронзы таксама рабілі на месцы, што пацвярджаюць гліняныя тыглі для плаўкі каляровых металаў, формы, у якіх адлівалі вырабы. Сярод глінянага посуду вылучаюцца тры групы: кухонныя гаршкі, міскі ды невялікія кубкі з ручкамі.

Фарміраванне  этнічных супольнасцей: крывічаў, дрыгавічоў і радзімічаў.

У выніку славяна-балцкага сінтэзу ў VIII – X стст. узніклі новыя этнічныя славянскія супольнасці, якія часта ўпамінаюцца ў сярэдневековых пісьмовых крыніцах. Гэта – дрыгавічы, радзімічы, крывічы.

Дрыгавічы займалі большую частку Паўднёвай і значную частку Сярэдняй Беларусі. У “Аповесці мінулых гадоў” адзначаецца, што яны жылі паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіной. У іх культуры пераважалі славянскія элементы. Мова была славянскай. Аднак у іх тагачаснай культуры зафіксаваны і балцкія элементы – спіральныя пярсцёнкі, змеегаловыя бранзалеты, падковападобныя спражкі. З геаграфічнай асаблівасцю тэрыторыі дрыгавічоў звязана і паходжанне слова “дрыгва” ў беларускай мове, што ў перакладзе на рускую азначае “трясина”.

Радзімічы, паводле звестак з “Аповесці мінулых гадоў”, займалі землі паміж Дняпром і Дзясной. Асноўны арэал іх рассялення – басейн р. Сож. Як і дрыгавічы, радзімічы сфарміраваліся ў выніку змяшэння славянскага і балцкага насельніцтва, асіміляцыі апошняга. У культуры пераважалі славянскія элементы. Мова была славянская. Разам з тым ў археалагічных помніках адзначаны і балцкія элементы: шыйныя грыўны, бранзалеты са тылізаванымі змяінымі галовамі, прамянёвыя спражкі. На думку шэрага аўтараў (М. Піліпенка, Г. Хабургаеў), тэрмін “радзімічы” выяўляе блізкасць з балцкім тэрмінам “знаходжанне”.

Крывічы займалі поўнач Беларусі і суседнія раёны Падзвіння і Падняпроўя (Пскоўшчыну і Смаленшчыну). Яны жылі ў вярхоўях рэк – Заходняй Дзвіны, Дняпра і Ловаці – і былі найбольш шматлікім усходнеславянскім насельніцтвам. Культура крывічоў дзялілася на дзве вялікія групы: полацка-смаленскую і пскоўскую. У этнічным абліччы пераважалі славянскія рысы. Мова была славянскай.