Халакост в Беларуси

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УА “БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЭКАНАМІЧНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ”

 

Кафедра эканамічнай гісторыі

 

 

 

 

 

 

 

РЭФЕРАТ

 

па дысцыпліне: Гісторыя Беларусі

на тэму: “Халакост у Беларусі”

 

 

 

 

Студэнтка ФМЭА, 1-ы курс, ДАБ-1	Лідзія Лысянкова
Праверыў	Ф.В.Гарбачоў

 

 

 

 

 

Мінск 2011 

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ 3

Стварэнне Мiнскага гета i асаблiвасцi яго iснавання ў пачатковы перыяд Вялiкай Айчыннай вайны 5

Мір паводле матэрыялаў вуснай гісторыі 11

ЗАКЛЮЧЭННЕ 22

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ: 24

Дадатак 18

 

 

 

 

 

УВОДЗІНЫ

У цяперашні час у пытанні  вызначэння гітлераўскага генацыду народаў у гады акупацыі еўрапейскіх  краін існуе некаторая тэрміналагічная  блытаніна, звязаная з выкарыстанне слова «халакост».

«Тэрмін  “Халакост” можна лічыць не зусім удалым, - піша амерыканскі гісторык Уолтар Лакер, - паколькі ён пазначае рэлігійную ахвяру, якая прыносіцца шляхам спальвання (грэцкае слова« holocauston » азначае «спальванне цалкам »). Але як бы ні трактаваць прычыны і значэнне масавага забойства яўрэяў і людзей іншых нацыянальнасцяў нацысцкім рэжымам, ахвярапрынашэннем яно ў любым выпадку не было ... Але ў англійскай свеце слова «халакост» ужо настолькі ўкаранілася, што замяняць яго ўяўляецца непрактычныя » [1].

Самі нацысты для абазначэння  генацыду выкарыстоўвалі ў сваёй  тэрміналогіі два выразы: пад «усеагульным рашэннем яўрэйскага пытання" яны разумелі выгнанне яўрэяў з тэрыторыі Германіі, а пад «канчатковым рашэннем» (Endlosung) - пагалоўнае фізічнае знішчэнне ўсяго яўрэйскага народа[2, c.8].

Аб генацыдзе яўрэяў на сёняшні дзень мы маем шмат разнастайных звестак. Доўгі час даследчыкаў  цікавіла галоўнае пытанне: як гэта адбылося? І на яго ёсць шмат адказаў.

Халакост на Беларусі пачаўся ў першыя дні акупацыі.Тэрыторыя Беларусі ператварылася ў велізарную бойню. Толькі за тры дні (5 - 7 жніўня 1941 г.) немцы забілі 4500 яўрэяў Пінска. 8 сьнежня была праведзена акцыя ў Навагрудку, дзе з 7 тысяч яўрэяў загінула 4500. Тысячы беларускіх яўрэяў знайшлі смерць у Баранавічах, Лідзе, Вілейцы, Міры і іншых гарадах.

Ад вясны 1942 г. да канца 1942 г. было знішчана большасць  яўрэяў заходніх раёнаў Беларусі.

У пачатку  студзеня 1942 г. было расстраляна яўрэйскае насельніцтва Мазыра - 1500 чалавек. Жанчын і дзяцей сутыкалі ў магілу жывымі і завальвалі трупамі расстраляных. Гітлераўцы зрабілі ў лёдзе палонцы, падганялі да іх асуджаных і прымушалі скакаць пад лёд. Нежаданых скакаць сутыкалі прыкладамі вінтовак.

8 мая 1942 г.  адбыўся масавы расстрэл яўрэйскага  насельніцтва г. Ліды, падчас якога  загінула 5670 чалавек. Першай ахвярай  фашысцкіх катаў сталі дзеці:  іх адбіралі ад маці і кідалі  ў ямы. Ямы закідвалі ручнымі  гранатамі. Невялікую групу дзяцей  немцы падкідвалі ў паветра,  лавілі на штыкі і ў гэты  момант фатаграфавалі.

Пасля першапачатковай  хвалі тэрору засталіся ў жывых, але асуджаных на пагібель яўрэяў ізалявалі ад астатняга насельніцтва. Паўсюдна створаныя ва ўсіх рэгіёнах Беларусі гета да пары і часу служылі  нацыстам пунктам засяроджвання  яўрэйскага насельніцтва, каб лягчэй было трымаць масу людзей пад кантролем, а затым знішчыць у лічаныя дні. У гета на тэрыторыі Беларусі сагналі сотні тысяч яўрэяў - жыхароў Беларусі, а таксама Германіі, Польшчы, Чэхаславакіі, Аўстрыі, Францыі, Галандыі, Венгрыі. У гады вайны ў 153 населеных пунктах Беларусі размяшчалася 163 гета.

Каб дакладна разабрацца ў гэтай  справе, разгледзім праблему на прыкладзе  Мінскага і Мірскага гета. Не гледзячы на тое, што месцы былі розныя, жорсткасць нацыстаў усюды была аднолькавая.  

Стварэнне Мiнскага гета i асаблiвасцi яго iснавання у пачатковы перыяд Вялiкай Айчыннай вайны

У гады Вялiкай Айчыннай вайны  Мiнск быў шматпакутным горадам. У вынiку раптоўнага наступу нямецкай армii, вышэйшае кiраўнiцтва БССР збегла з горада і не здолела арганiзаваць хуткую эвакуацыю мясцовага насельнiцтва на ўсход, якому суджана было стаць ахвярай нацыстаў. І хаця некаторая частка жыхароў Мiнска паспела пакiнуць сталiцу, але большасць, з-за несумленнасцi i здрады вярхоўнай улады, была дэзарыентавана кiраўнiцтвам ЦК КП(б)Б i засталася ў горадзе. Прывядзем наступныя лiчбы. У першай палове 1941 года ў сталiцы БССР налiчвалася 270,4 тыс. жыхароў, з iх прыкладна 100 тыс. яўрэяў. У сувязi з пагрозай акупацыi Мiнск пакiнула 98 тыс. чалавек, у тым лiку прыблiзна 45 тыс. яўрэяў [3, с. 171]. У “Чорнай кнiзе” Васiля Гросмана i Іллi Эрэнбурга сцвярджаецца, што каля 75 тыс. грамадзян яўрэйскай нацыянальнасцi (разам з дзецьмi), не паспеўшы з’ехаць, засталiся ў горадзе [4, с. 106].

Трагедыя яўрэяў у гады вайны была часткай трагедыi ўсiх  жыхароў шматпакутнай Беларусi. Нацысцкай  палiтыкай Трэцяга Рэйха ўсе  яўрэi, якiх Германiя лiчыла “першым  ворагам”, другой па значнасцi (пасля  партызан) варожай групоўкай, якая на думку прадстаўнiкоў нямецкай элiты прэтэндавала быццам бы на сусветнае  панаванне, былi асуджаны на паступовае i масавае вынiшчэнне на ўсёй тэрыторыi СССР. Дзеля гэтага гiтлераўцы распрацавалi план “канчатковага вырашэння яўрэйскага пытання” – фiзiчнае знiшчэнне ўсiх  яўрэяў, нягледзячы нават на тое, што  яны перайшлi ў хрысцiянства. Фашысты  паступова здзяйснялi вырашэнне  “яўрэйскага пытання”, распрацавалi жахлiвую сiстэму лiквiдавання  грамадзян гэтай нацыянальнасцi. А сталiцу нашай краiны немцы абралi ў якасцi “навуковага цэнтру”  па апрацоўцы метадаў хуткага  знiшчэння людзей. Гэта была сапраўдная катастрофа беларускiх яўрэяў, якая пачалася ў Мiнскiм гета, буйнейшым  гета – канцлагеры на тэрыторыi Беларусi, акупаванай у гады вайны нямецка – фашысцкiмi захопнiкамi.

Ужо ў канцы чэрвеня 1941 года нямецкае камандаванне абвясцiла загад, згодна якому ўсе мужчыны  сталiцы павiнны былi з’явiцца на рэгiстрацыю. Жыхар Мiнска М.І. Бруднер  узгадвае, што ў той час, усе, хто  з’явiўся на рэгiстрацыю “были  заключены в лагерь военнопленных. Через некоторое время из содержавшихся  в лагере были выделены в особую группу евреи, … евреев заключили  в городскую тюрьму … Из числа  последних отобрали инженеров, врачей, бухгалтеров и близ лагеря расстреляли ... Освободив евреев из тюрьмы, немцы  направили нас в распоряжение еврейского комитета. В еврейском  комитете нам обьявили, что незамедлительно  нужно переселиться в еврейский  район, в так называемое гетто ...” [5, с. 181 - 183].

Да 15 лiпеня 1941 года рэгiстрацыя  яўрэяў была закончана. У гэты ж дзень  быў вывешаны загад за подпiсам  Б.Кайзера i В. Тумаша  аб арганiзацыi яўрэйскага гета [6, с. 179]. У дадзеным загадзе адзначалася, што ўсе яўрэi павiнны перасялiцца ў гета . Аднак канчаткова Мiнскае гета было створана 19 лiпеня 1941 года – выйшаў загад, падпiсаны камяндантам 812 палявой камендатуры, дзе адзначалася, што “... в г. Минске выделяется специальная часть города исключительно для расселения евреев” [7,с . 6-7].

Такiм чынам, летам 1941 года ўсе яўрэi Мiнска былi сагнаны ў  гета – раён прымусовага пасялення  яўрэйскага насельнiцтва. У тэрыторыю  сталiчнага гета ўвайшло каля 40 вулiц i завулкаў у паўночна – заходняй частцы горада. Згодна загаду палявога камянданта, яўрэям забаранялася знаходзiцца  па-за межамi гета, яны ўключалiся ў  працоўныя калоны. Апошнiя маглi пакiнуць яўрэйскi жылы раён толькi са спецыяльным  накiраваннем да месца працы, якое выдавалася Мiнскай гарадской управай. Права  ўваходу ў яўрэйскi раён мелi толькi яўрэi, а таксама вайскоўцы нямецкiх  ваенных фармаванняў i супрацоўнiкi Мiнскай гарадской управы. На грамадзян  яўрэйскай нацыянальнасцi накладвалася вялiзная кантрыбуцыя памерам 30 тыс. чырвонцаў за “компенсацию расходов, связанных с переселением” [8, с. 1-2]. Дарэчы, як падкрэслiвае былы вязень Мiнскага гета, воiн – партызан, сведка тых жудасных падзей Абрам Рубенчык: “… Все улицы, вошедшие в территорию гетто, были обнесены проволочным ограждением. Никакого кирпичного фундамента, как это предписывал приказ, не было. Установили двухметровые столбы и между ними сверху донизу через каждые двадцать сантиметров натянули ржавую колючую проволоку…” [9, с.35].

Вязнi Мiнскага гета павiнны  былi насiць на адзеннi спецыяльныя апазнавальныя  знакi: паўкруглыя жоўтыя латы - для  ўсiх; чырвоныя - для тых, каго выкарыстоўвалi на працы; зялёныя – для ўтрыманцаў i непрацуючых яўрэяў [10, с.4]. Адзначым, што ў некаторых гета гэта былi шасцiканцовыя зоркi жоўтага колеру на грудзях i спiне.

Становiшча яўрэяў было проста жахлiвым: яны жылi ў нечалавечых, антысанiтарных умовах, у гета не было электраэнергii, лазнi; вязняў выкарыстоўвалi выключна на цяжкiх работах.

Працоўным “выдавали 200 граммов  хлеба и один раз в день мутную водичку, именуемую супом” [4, с.111]. Вось як апiсвае становiшча яўрэяў гета былы яго вязень Мiхаiл Трэйсцер: “ В гетто всё направлено на то, чтобы лишить человека не только чувства собственного достоинства, но и человеческого облика. При плотности заселения, которая образовалась во время создания гетто и поддерживалась почти до его ликвидации, в одноэтажном 2-3-х квартирном доме могло ютиться до ста человек, в небольшом 2-х этажном – до 200 – 300 ” [11, с. 260-262].

Спачатку на тэрыторыi Мiнскага гета здзяйснялiся расстрэлы, якiя, аднак, не мелi масавага характару. Людзей расстрэльвалi за адмаўленне выходзiць на працу, за нежаданне  выконваць нямецкiя загады i г.д. Але са жнiўня 1941 года немцы займалiся вырашэннем “яўрэйскага пытання” у сталiчным гета.

Ужо ў першы год iснавання Мiнскага гета яго вязнi пабачылi страшэнныя пагромы, бандыцкiя налёты, жудасныя аблавы. Апошнiя, дарэчы, пачалiся прыкладна  праз тыдзень пасля таго, як яўрэi перасялiлiся ў гета. Падчас правядзення  аблаў, гiтлераўцы iмкнулiся знiшчыць  самы актыўны, здольны на супрацiўленне i рашучую барацьбу пласт насельнiцтва – маладых, здаровых мужчын. Так 7 жнiўня 1941 года была праведзена першая аблава, калi немцы знiшчылi 800 чалавек мужчын [13, с.4]. Крыху пазней, 31 жнiўня таго ж года, 7-я i 9-я роты правялi новую акцыю супраць яўрэяў Мiнскага гета. Падчас гэтай акцыi “было арестовано и заключено в тюрьму в Минске около 700 евреев, в том числе 64 женщины … Еврейки были расстреляны за то, что во время проведения акции в гетто Минска оказались без еврейских отличительных знаков … Расстрелы произведены без особых эксцессов” [14, с.44 - 46].

Акрамя пастаянных аблаў, вязнi гета сталi ахвярамi жудасных пагромаў, якiя па сутнасцi былi яшчэ больш страшэннымi i вар’яцкiмi. Большасць даследчыкаў  лiчыць, што ў гiсторыi Мiнскага гета можна выдзелiць каля 10 пагромаў: дзённых i начных [12, с. 50]. З iх масавыя дзённыя адбылiся ўжо ў лiстападзе 1941 года [12, с.51]. Так 7 лiстапада 1941 года (падчас святкавання 24 гадавiны Вялiкай Кастрычнiцкай рэвалюцыi) зранку немцы i палiцыя лiтоўскага, украiнскага i беларускага батальёнаў акружылi частку гета i пачалi выганяць людзей са сваiх хацiн. Па няпоўным дадзеным, 7 i 8 лiстапада ўсяго было знiшчана звыш 10 тыс. чалавек [6, с.198]. 20 лiстапада 1941 года немцамi арганiзаваны другi пагром у гета, у вынiку якога каля 7 тыс. (як мiнiмум – С.Т.) мiнскiх яўрэяў былi лiквiдаваны непадалёк ад Тучынкi i на яўрэйскiх могiлках [13, с.4].

Такім чынам, ужо напрыканцы трагiчнага 1941 года, колькасць ахвяр Мiнскага гета у вынiку крывавых забойстваў, праведзеных аблаў, налётаў i пагромаў складала тысячы. На жаль, гэта быў толькi пачатак бязлiтаснай, цынiчнай i жудаснай палiтыцы генацыду, таму што немцы лiквiдавалi сталiчнае гета толькi ў кастрычнiку 1943 года. Сумна сцвярджаць, але галоўны вынiк першага этапа iснавання Мiнскага гета – канцлагера з лiпеня па лiстапад 1941 года – гэта сапраўдная трагедыя беларускiх яўрэяў, апынуўшыхся пад “коламi” крывавай фашысцкай машыны.

 

Мір паводле матэрыялаў вуснай гісторыі

У ліпені 2003 і 2005 гадоў у  Мір былі арганізаваны дзве экспедыцыі, якія праводзіліся ў  рамках этнаграфічнай практыкі студэнтаў  гістарычнага факультэта Белдзяржуніверсітэта. Падчас работы экспедыцый даследчыкі абышлі літаральна ўсе дамы ў Міры і запісалі 85 біяграфічных інтэрв'ю  сталых людзей, жыхароў Міра, 1910-1930-х  гадоў нараджэння. Адной з найбольш трагічных старонак жыцця міран, натуральна, з'яўляецца вайна. Менавіта з расказу аб ёй часта пачынаюць свае ўспаміны жыхары Міра. Тут жа мы засяродзім Вашу ўвагу на расказах міран пра адну з найтрагічнейшых старонак вайны — Халакост.

Усходняя Польшча, пазней СССР не былі ратаваннем для яўрэяў. Было відавочна: неабходна рухацца далей. Частка яўрэяў, сярод якіх былі вучні і выкладчыкі мірскай ешывы, змаглі пакінуць СССР яшчэ да прыходу сюды гітлераўскіх акупантаў. Дапамогу ім аказаў галандскі консул у Каунасе Яан Цвартэндзійк, які пачынаючы з ліпеня 1940 года стаў выдаваць польскім яўрэям дазвол на ўезд на в. Кюрасао, дакладней, пацвярджэнне, што яны могуць паехаць туды без візы. Дабірацца праз Еўропу было небяспечна, і польскія яўрэі звярнуліся да японскага консула Сугіхары за транзітнымі візамі[15]. Сугіхара атрымаў дазвол ад свайго начальства на выдачу толькі 600 транзітных віз. Даволі хутка ліміт быў вычарпаны. У павелічэнні квоты Токіа адмовіў. Тысячы яўрэяў літаральна малілі японскага консула выратаваць іх сем'і. Сугіхара прыняў рашэнне выдаваць візы без абмежавання ўсім, каму яны патрэбны. Колькі было выдадзена віз — невядома. Апошнім часам называюць лічбу — 10 тысяч чалавек.

Аднак японскія пагранічныя ўлады выявілі, што сярод тых, хто прыбыў, падазрона  шмат людзей з аднолькавымі іменамі  і прозвішчамі (у час фабрыкацыі дакументаў у Каўнаскім консульстве  проста капіравалі ўзор, адзіную візу). Японія адмовілася іх прыняць і адправіла  назад, у Находку. Але і там іх не прынялі. Некалькі тыдняў параход курсіраваў паміж Находкай і Суруга. Урэшце рэшт Токіа дазволіў бежанцам сыйсці на бераг пры ўмове, што польскае пасольства за тры тыдні адправіць сваіх грамадзян у іншыя краіны[16, с.7]. За тры месяцы да Перл-Харбар японцы дэпарціравалі яўрэяў у акупіраваны Кітай і кінулі ў Шанхаі.

Цвартэндзійк  і Сугіхара былі пазней прызнаны «праведнікамі  народаў свету» ізраільскім інстытутам Яд-ва-Шэм[17]. Аднак нямала яўрэяў засталося і ў Міры. Тут, як і ў іншых населеных пунктах, для яўрэйскага насельніцтва ствараліся гета.

Першапачаткова  яўрэі, жывучы ў гета, карысталіся  адноснай свабодай. Пра ўмовы жыцця  гета таго часу местачкоўцы сведчаць: 3 гета дазвалялі выходзіць, ім дазвалялі дамоў схадзіць. Яны нікуды не ўцякуць, бо яны тут жывуць і гандлююць [18.11]. Яўрэяў ганялі на працу. Яны хадзілі з жоўтымі кругамі, але хадзілі каля тратуара. Самі харчаваліся з сябе. Быў харчовы аддзел. Яўрэі мянялі ўсё [18.2]. У іх спераду і ззаду была адзнака, жоўтая зорка[18.19]. На левым баку ў каго зорка яўрэйская, а ў каго так проста ануча жоўтая і на плячах таксама [18.8].