Шпаргалка по "Истории Республике Беларусь"

Утварынне ВКЛ,Рускага и  Жамойцкага.

Першая, якая адлюстравана ў шматлікіх публікацыях  дарэвалюцыйных і савецкіх гісторыкаў, звязвае ўзнікненне ВКЛ з паскораным развіццём фе-адальных адносін на тэрыторыі ўсходняй часткі су-Часнай Літвы (Аўкштайціі), вынікам чаго з'явілася палітычная кансалідацыя плямёнаў, што пражывалі ца азначанай тэрыторыі, і ўзнікненне моцнага дзяр-жаўнага ўтварэння на чале з уласнай княжацкай дынастыяй. Такі пункт гледжання азначае, што Вялікае княства Літоўскае ўтворана знешнімі сіламі без удзелу ўсходніх славян і таму яно чужое для беларусау и украинцау.

Навагародак стаў першай сталіцай Вялікага кня-

гтва  Літоўскага. Адсюль, з Беларускага  Панямоння,

дзе знаходзілася леталісная Літва, і пайшла назва

мовай дзяржавы як літоўскай. Адбыўся аб'ектыўны

працэс  аб'яднання беларускіх земляў у інтарэсах

к:ларускіх феадалаў, што і характарызуе гэту дзяр-

каву  найперш як беларускую. Вось чаму ў  Вялікім

княстве Літоўскім пануючае месца займала  беларус-

Ісая  культура і дзяржаўнай стала беларуская мова

Зсярэдзины 8 да сярэдзины 14 ст. У склад литоускай  дзяржавы увайшли практычна усе  бел.земли. Шляхи их уваходжання  были розными. Большасть гарадау  и княжствау уваходила у склад  новай дзяржавы дабраахвотна. Некатарыя  тэррыторыи заваевывалися и уключалися гвалтоуна, иншыя адбиралися у суседзяу.  
 

Люблински сойм и умовы абяднання  ВКЛ з Польшай.

10 студзеня 1569 г. пачаў работу Люблінскі  сойм, які працягваўся амаль шэсць  драматычных месяцаў. Кожны бок  ставіў свае ўмовы уніі.Ліцвінскія  дэлегаты патрабавалі, каб выбранне ўладара адбывалася на памежжы Поль'шчы і Літвы і з двух бакоў прысугнічала роўная колькасць выбарш-чыкаў. Уладар перад каранацыяй павінен быў пацвяр-джаць правы і прывілеі як княства, так і асобных зем-ляў.

Умовы польскага боку былі наступныя: Польскае каралеўства і Вялікае княства Літоўскае.

злучаюцца ў адну дзяржаву з адным уладаром, польскім каралём, якога абіраюць палякі і ліцвіны ў Полыпчы, адным  соймам, адной агульнай пячат-кай, адным  сенатам, адным войскам, адной мане-тай  — словам, ад Вялікага княства не павінна зас-тацца і назвы"¹.

Зразумела, што ліцвіны не прынялі польскі  пра-ект уніі. Неаднойчы прадстаўнікі Вялікага княства Літоўскага паўтаралі, што яны будуць абараняць сваю дзяржаву, якая не саступае Польскаму  кара-леўству і другім хрысціянскім краінам. Болып таго, калі паслы Вялікага княства ўбачылі пагрозу гвал-тоўнага заключэння уніі на непрымальных для іх умовах, яны 1 сакавіка 1569 г. пакінулі Люблін.

1 ліпеня 1569 г. быў падпісаны акт Люблінскай  уніі, які "не прыходзіцца прызнаваць  за дагавор, дабравольна заключаны на асновах перагавораў роў-нага'з роўным. Гэта хутчэй вынік вымушанай згоды праціўніка, які здаўся на ласку пераможцы"².

Акт Люблінскай уніі быў аформлены ў выглядзе прывілея-дагавора, Галоўная ідэя прывілея зафіксавана ў яго трэцім параграфе: "3 гэтага часу абедзве дзяржавы ўяўляюць сабой адно непадзельнае цела, а таксама адну агульную Рэч Паспалітую, у якой абодва гаспадары і абодва народы ўз'ядналіся ў адзійы народ і адзіную дзяржаву"³.

Вышэйшым  органам улады станавіўся агульны сойм, які мог збірацца на тэрыторыі Полыпчы. Асоб-ных соймаў як для Кароны, так і для Вялікага кня-ства не прадутледжвалася. Манарх бачыўся агульным: "Над абодвума народамі будзе панаваць адзін кароль, абіраемы супольнымі галасамі Полыпчы і Літвы 

Гисторика правовой анализ агульна  земских прывелеяу 1317 1413 1432-1434.

Агульназемскія  прьшілеі звычайна выдаваліся пры ўступленні новага князя на прастол або пасля  якіх-небудзь важных падзей у жыцці  дзяржавы. Яны дзейнічалі на ўсёй тэрыторыі  ВКЛ (зразумела, і на ўсёй тэрыторыі сучаснай Беларусі) і былі абавязковымі для выканання ўсімі жыхарамі дзяр-жавы, у тым ліку і службовы,мі асобамі. У агульназемскіх прывілеях выкладаліся правы і абавязкі розных класаў і груп насельніцтва, зама-цоўвалася прававое становішча органаў улады і кіравання, вызначаліся прынцьшы іх узаемаадносін, асвятляліся іншыя пытанні. У названых прывілеях змяшчаліся нормы крымінальнага, цывільнага, дзяр-жаўнага права, у якіх закраналіся толькі асноўныя палажэнні і прынцыпы гэтых галін права, напрык-лад агульныя прынцыпы крымінальнай адказнасці, асноўныя палажэнні права ўласнасці, спадчыннага, абавязацельнага права і г.д.

Першымі агульнадзяржаўнымі (земскімі) прывілеямі лічыліся тры лрывілеі, выдадзеныя ў 1387 г. вялікім князем Ягайлам пасля заключэння з

Полыпчай  Крэўскай уніі (1385 г.). Першы быў вы-дадзены 20 лютага 1387 г. Ён пачынаўся са сцвяр-джэння, што нібыта людзі жадаюць прьшяць  каталіцкую веру, а тым, хто яе ўжо  прыняў, даруюцца новыя правы і  вольнасці, У прьшатнасці, прывілей замацоўваў за кож-ным рыцарам ці баярынам (католікам) права свабоднага распараджэння нерухомай маёмасцю. Акрамя таго, ры-цары, якія прынялі каталідтва, вызваляліся ад выка-нання многіх дзяржаўных павіннасцей за выключэн-нем ваеннай і замкавай.

Прывілей 22 лютага таго ж года фактычна дапаў-няў першы. Галоўнае яго прызначэнне заключалася ў надзяленні багатыш дарамі і маёнткамі каталіцкага духавенства і касцёлаў. У адпаведнасці з прывілеем усё каталіцкае духавеыства, касцёлы, кляштары і феадаль-на-залежныя ад іх людзі выключаліся з дзяржаўнай юрысдыкцыі, гэта значыць, што яны вызваляліся ад усякага роду службы, павіннасцей на карысць дзяржа-вы і вялікага князя¹.

Такім чынам, галоўным прызначэннем прывілеяў ад 20 і 22 лютага 1387 г. было прымусовае насаджэнне каталіцкай веры на Беларусі, вьжліканае тым, што Ягайла па ўмовах Крэўскай уніі сам прыняў каталіцкую веру і абавязаўся распаўсюдзіць яе на тэрыторыі ўсёй дзяржавы. Гэтыя прывілеі паклалі пачатак юрыдычнага афармлення саслоўя шляхты².

Асноўныя  палажэнні прывілеяў 1387 г. атрымалі далейшае развіццё ў агульназемскім Гарадзельскім прывілеі 1413 г., які яшчэ больш пашырыў правы феадалаў-католікаў. Разам з тым ён служыў прагра-май і заданнем на абмежаванне правоў і дыскрымінацыю ўсіх некатолікаў.

У выніку насаджэння каталіцкай веры сярод феа-далаў узмацнілася унутрыкласавая барацьба, што з явилася падставай з явілася падставай для прыняцця агульназемскіх прывілеяў 1432 і 1434 гг., якія заканадаўча замацавалі роўнасць у правах праваслаўных феада-лаў з феадаламі-католікамі.

І дзяржауйага  права у прыватнасці належыць агуль-наземскаму прывілею 1447 г. У ім былі поўна і грун-тоўна выкладзены правы класа феадалаў і саслоўя  шляхты, некаторыя прынцыпы крымінальнага, цывільнага (грамадзянскага) і дзяржаўнага  права. Прывілей 1447 г. быў не толькі саслоўным актам, ён меў юрыдычнае значэнне для простых людзей, асабліва для гараджан, а таксама пацвердзіў і развіў ідэю, запісаную ў змесце прывілея 1434 г., аб выключэнні феадальна-залежнага насельніцтва/

У адпаведнасці з прывілеем (арт. 11) вялікі князь, яго намеснші і іншыя службовыя асобы не мелі права прымаць на дзяржаўныя і вялікакняжацкія землі прыва-гааўласніцкіх сялян. Гэта ж забараыялася рабіць і феадалам. Акрамя таго, за феадаламі замацоўвалася права судзіць залежных сялян. Усё гэта садзейнічала ўзмацненню пазаэканамічнага прымусу. Сяляне і мяш-чане прыватнаўласніцкіх гарадоў і мястэчак пазбаўляліся магчымасці шукаць абароны супраць сама-вольства феадалаў у дзяржаўных органах¹.

Такім чынам, прывілей 1447 г. можна лічыць га-лоўным прававым актам, які заклаў асновы юрыдыч-

нага  афармлення феадальнай залежнасці сялян. Ён забараняў ураду ВКЛ раздаваць  дзяржаўную маё-масць і пасады іншаземцам. Апошняе было накіравана супраць  пранікнення польскіх феадаяаў на землі  Вялікага княства. Прывілеем было значна пашырана кола асоб, за якімі прызнаваліся правы

Разгледжаныя, а таксама некаторыя іншыя  агульназе^скія прывілеі (напрыклад, прывілеі Аляк-сандра "Казіміравіча 1492 г., Жыгімонта  I 1506 г.) былі накіраваны на ўмацаванне становішча феада-лаў, атрыманне шляхтай яшчэ болып важкіх палітычных правоў і паглыбленне яе ўплыву на дзяр-жаўныя справы.

Асабліва  важнае дзяржаўна-прававое значэнне мелі нормы, якія юрыдычна замацоўвалі абмежаван-не ўлады вялікага князя і фактычна вызначалі яго прававое становішча не як гасудара-вотчынніка, а як вышэйшай службовай асобы ў дзяржаве. Напрыклад, прывілей устанаўліваў, што вялікі князь не меў пра-ва адмяняць або змяняць законы, пастановы і судо-выя рашэнні, прынятыя ім сумесна з панскай Радай. Калі пры абмеркаванні якіх-небудзь пытанняў паны-рада не будуць згодны з думкай вялікага князя, то ён абавязаны выконваць тое, што яны параядь. Адсюль робіцца зразумелым, чаму сучаснікі называлі лрывілей 1492 г. "генеральным", гэта значыць асаб-ліва важным, галоўным. 
 

Абласныя и валасныя прывилеи . Прывелеи гарадам на магдэбурскае права.

Землям  Беларусі, якія ўвайшлі ў склад  Вялікага княства Літоўскага і захоўвалі  свае аўтаномныя пра-вы, даваліся абласныя граматы (прывілеі). Гэта рабілася з  мэтай юрыдычна замацаваць аўтаномныя правы тых ці іншых тэрыторый, абмежаваць уладу вялікага князя і яго адміністрацыі. Аўтаномны ха-рактар земляў, якія атрымал'і прывілеі, праяўляўся ў заканадаўчым замацаванні нормаў мясцовага звы-чаёвага лрава, права на мясцовы суд і органы кіравання, права на забеспячэнне аховы маёмасных і асабістых правоў насельніцтва і г.д.

Абмежаванне ўлады вялікага князя можна бачыць Іа прыкладзе Полацкага прывілея 1511 г., згодна з Ікім ён не меў права  ўмешвацца ў справы мясцовай І,арквы, дараваць полацкія землі, забіраць вымарач-Іую маёмасць у дзяржаўную казну, без згоды жыха-юў Полацкай зямлі прызначаць ваяводу, а таксама Ірыцягваць да выканання пагранічнай службы. Гэты Ірывілей ставіць ваяводу — галаву вялікакняжацкай дміністрацыі — у залежнае становішча ад вярхушкі Іалачан. Жыхары вызваляліся ад падводнай Іавіннасці, сярэбшчыны, мелі права без пошліны ^андляваць на ўсёй тэрыторыі дзяржавы.

Пры ўступленні на прастол новага князя ці пры  парушэнні ўстаноўленых граматамі  нормаў выдаваліся пацвярджаючыя прывілеі тым землям, якія мелі іх раней. Гэтыя прывілеі ўтрымлівалі нор-мы раней выдадзеных.

Такім' чынам, выдача абласных прывілеяў і іх пацвярджэные мелі дзяржаўна-прававы характар, бо сама наяўнасць гэтых прывілеяў  сведчыла аб асаблівым становішчы дадзенай зямлі ў Вялікім кня-стве Літоўскім, яе адасобленасці і непадзельнай цэласнасці.

Валасныя  прывілеі выдаваліся, як правіла, па хадайніцтве  жыхароў той ці іншай воласці  з мэтай абароньі іх інтарэсаў  ад самавольства адміністрацыі. Але  трэба адзначыць, што, выдаю-чы валасныя граматы і тым самым абмяжоўваю-чы ўладу службовых асоб, вялікі князь у першую чаргу бараніў інтарэсы не насельніцтва, а дзяржаў-нага скарбу, бо са збяднелых сялян немагчыма было б збіраць падаткі. Таму змест валасных прьшілеяў у асноўным забяспечваў юрыдычнае замацаванне ІІавіннасцей і некаторых правоў жыхароў воласці, у тым ліку права выбару старца -- прадстаўніка ся-лянскай мясцовай адміністрацыі. Прыкладам валас-ных прывілеяў могуць быць прывілеі Падняпроўскім і Задзвінскім валасцям ад 2 кастрычніка 1511 г., каралевы Боны жыхарам Усвяцкай і Азярышчанскай валасцей ад 4 верасня 1535 г., жыхарам Магілёўскай воласці ад 1 ліпеня 1536 г. і інш.¹ У тым вьшадку, калі выдадзеныя прывілеі ігнараваліся мясцовымі службовыми асобами.

зрабіць вывад аб тым, што асноўнай крьшіцай права гэтых дакументаў было мясцовае звычаёвае. Да спе-цыяльных актаў, якія выдаваліся толькі для гара-джан, трэба аднесці прывілеі на магдэбургскае пра-ва; прывілеі, што выдаваліся ў сувязі з цяжкім становішчам жыхароў горада, якое магло быць выклікана стыхійнымі бедствамі (пажарам, паводкай, ваеннымі дзеяннямі), а таксама самавольствам адміністрацыі; прывілеі, што выдаваліся з мэтай развіцця горада і прыцягнення ў яго новых жыха-роў¹.

Разгледзім  больш падрабязна граматы на магдэ-бургскае права. Першымі іх атрымалі жыхары Вільні (1387 г.), Бярэсця (1390 г.) і Гародні (1392 г.). У іх гаварылася, што гараджанам дазваляецца судзіцца і вырашаць свае гарадскія справы па тэўтонскім і маг-дэбургскім праве і прадастаўляюцца некаторыя льго-ты. На працягу XV — XVI стст. граматы на магдэ-бургскае права былі выдадзены ўсім буйным гарадам Беларусі, а таксама многім мястэчкам. Гэты прыві лей даваўся гарадам вярхоўнай ўладай ВКЛ або (прыватнаўласніцкім гарадам) уладальнікам горада. У абодвух выпадках ён выконваў ролю юрыдычяага акта аб самакіраванні гарадоў, спрыяў саслоўнай кансалідацыі гараджан, вызваляў іх ад феадальнай залежнасці. Часта прывілей пашыраў дзеянне магдэ-бургскага права на прадмесці і сёлы, што належалі мяшчанам². Тым самым яны атрымлівалі такое ж права валодаць зямлёй, як баяры-шляхта.

¹ Повнаа Т.Н.. 7ТТ#лкпп.яяг Н А  г_л™.

гараджан  ад улады І суда ваявод, старастау  І шшых службовых асоб агульнага  кіравання і аб перадачы ўладных  паўнамоцтваў у рукі гарадскога войта, бургамістраў, радцаў (саветнікаў) і лаўнікаў (засяда-целяў). Войт прызначаўся на пасаду вялікім князем ці феадалам або выбіраўся насельніцтвам з замож-ных гшіяхцідаў ці мяшчан. Рада, якая складалася з радцаў і лаўнікаў, выбіралася з ліку купцоў, бага-тых майстроў, цэхмістраў. Узначальваў Раду выбар-ны бурмістр (ці бурмістры). Паўнамоцтвы войта і бурмістраў у розных гарадах не былі аднолькавыя. Напрыклад, судом другой інстанцыі ў адносінах да войтаўскага суда ў адных гарадах аб'яўляўся суд вялікага князя і Рады (Магілёў, Менск), а ў другіх — замкавы суд старастаў і намеснікаў (Пінск). У Наваг-радку войт разам з шасцю радцамі выбіраў двух бурмістраў, а ў Шнску бурмістр прызначаўся старас-там з чатырох кандыдатаў, якіх прадстаўлялі мяш-чане.