Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1953 жж.).

1. Қазаќстан соѓыстан кейінгі жылдарда (1946-1953 жж.).

Соѓыстан кейін республика экономикасын ќайта ќ±ру.

II дуниеж‰зілік соѓыс КСРО шаруашылыѓына µте кµп зиян єкелді. Кењес одаѓы 679 миллиард сом материалдыќ зиян шекті. Басќыншылардыњ КСРО халыќ шаруашылыѓына жасаѓан жалпы зияны - 2 триллион 569 миллиард сом болды. 1710 ќала, 70 мыњнан астам селолар мен деревнялар, 32 мыњ µнеркєсіп орындары, 65 мыњ км темір жол ќиратылды, 4 мыњ темір жол станциясы толыќ немесе ішінара талќандалды. 2 млн. адам ќираѓан ‰йде т±руѓа мєжб‰р болды. Киев, Ленинград, Станиград, Минск т.б. ќалалардыњ кµп бµлігі талќандалды .

Соѓыстан кейін ќираѓан экономиканы, халыќ шаруашылыѓын ќалпына келтіру Кенес ‰кіметініњ алдында т±рѓан басты міндет болды. Б±л баѓытта ењ алдымен ж±мыс к‰шініњ жетіспеуі кедергі жасады. ¤ндірістегі ж±мыс ќолыныњ жетіспеуін толыќтыру маќсатында 11 млн. 365 мыњ адамдыќ Кенес Армиясы ќатарынан 8 млн. 500 мыњ адам босатылды. 1945 жылдыњ шілде ќырк‰йегі бірінші кезекте халыќ шаруашылыѓына ќажетті мамандар жіберілді.

1946 жылы 18 наурызда ќабылданѓан тµртінші бесжілдыќќа (1946-1950 жж.) арналѓан жоспар бойынша соѓыстан б‰лінген аудандарды ќалпына келтіру, µнеркєсіп пен ауыл шаруашылыѓыныњ соѓыстан б±рынѓы дєрежесіне жетіп, одан едєуір асып т‰су міндеті белгіленді. Сонымен бірге онда Ќазаќстан экономикасын µрге бастыруѓа ‰лкен мєн берілді.

Республикада ауыр µнеркєсіпті ќалпына келтіріп, тез дамыту, сондай-аќ женіл тамаќ жєне тоќыма µнеркєсібін одан єрі µркендету кµзделді. Халыќтыњ материалдыќ ќажеттерін ќанаѓаттандыру ісі екінші кезектегі мєселе болып саналды. Тµртінші бесжілдыќ жоспарда Ќазаќстанныњ халыќ шаруашылыѓы мен мєдениетін дамытуѓа мєн берілді. Ауыр µнеркєсіпке, темір жол желісін салуѓа, ауылшаруашылыќ даќылдарыныњ µнімін арттыруѓа ќаржы бµлінді. Ќазаќстанѓа бµлінген к‰рделі ќаржы одаќ бойынша ‰шінші орында болды. Тµртінші бесжылдыќта б‰кіл елде µнеркєсіп µнімі 1940 жылѓымен салыстырѓанда 40%-ѓа µсетін болып белгіленсе, Ќазаќстанда ол 2,2 есе артатын болды.

Б±рын соѓысќа ќажет µнімдер шыѓарѓан µнеркєсіп орындары бейбіт т±рмыс µнімдерін шыѓару ‰шін ќайта ќ±рылды. Тµртінші бесжылдыќ ќ±рылыстары:1946- 1951 жылдары республикада болат прокаты, ќара жєне т‰сті металлургия, тау-кен жєне кµмір µнеркєсібі ‰шін ќолдан жасалѓан талшыќ µндіру ж‰зеге асырылды. Осы жылдары Теміртау заводында ‰й прокат станы, 2 мартен пеші, Актµбе ферроќорытпа заводыныњ ‰шінші кезегі, ¤скеменде ќорѓасын-мырш (1947 ж.) комбинаты салынды. Екібаст±зда кµмір кесіндісініњ ќ±рылысы аяќталды. Мањѓыстауда жања м±най кєсіпшіліктері салынды. 1950 жылы м±най µндіру 52 %- ѓа артты. 50-жылдардыњ басында республикадаѓы кєсіпорын саны - 65 болды. Бесжылдыќ ќортындысында Ќазаќстан µнеркєсібініњ жалпы µнімі 1940 жылмен салыстырѓанда 2,3 есе, оныњ ішінде кµмір шыѓару 2,5 м±най - 1,5 газ- 1,9 электр ќ±атын µндіру 4,1 есе артты.

Жењіл жєне тамаќ µнеркєсібі дамыды. Семей Илеу-сыѓынды заводы µнім бере бастады, Ќызылорда тігін фабрикасы ж±мысын бастады. Жамбылда, Ќызылордада, Павлодарда тері заводтары салынды.

Кµлік ж‰йесі кењейе т‰сті: 1950 жылы ±зындыѓы 483 км. Мойынты - Шу темір жолы салынып, Жамбыл - Шолаќтау темір жолы іске ќосылды.

Байланыс ісі жаќсартылды. Барлыќ аудан орталыќтары телефон байланысына ќосылды. 1949 жылѓы кµктемде Алматында елдіњ 56 ќаласымен байланыстыратын автоматтыќ станция салынды. Радио ж‰йесі, 40-жылдармен салыстырѓанда 2 есе артты. Маманданѓан ж±мысшылар ќатары µсті. 1945 жылы 1,044 мыњ болса, 1950 жылы - 1403 мыњ адам болды. 1950 жылы елімізде халыќ шаруашылыѓында ењбек ететін адамдардыњ саны 1 млн. 403000-ѓа жетті.

Ауыл шаруашылыѓы. Соѓыстан єлсіреп шыќќан еліміздіњ ауыл шаруашылыѓын ќалпына келтіру жолында кµптеген кедергілер кездесті. Олар: ауыл шаруашылыќ техникасыныњ жетіспеуі, ж±мыс к‰шініњ аздыѓы, єміршіл-єкімшіл ж‰йеніњ ыќпалы, экономикалыќ зањдармен есептеспеу т.б.

1946 жылѓы 16 ќырк‰йекте ауыл шаруашылыѓында орын алѓан ауыр жаѓдайды жою туралы ќаулы ќабылданды. Осы ќаулыѓа сєйкес савхоздар мен колхоздардыњ б±рынѓы зардаптарын жою басталды. Ауыл шаруашылыѓын жања техникамен ќамтамасыз ету ‰шін мемлекет арнайы ќаражат бµлді. Тµртінші бесжылдыќтыњ аяѓына ќарай Ќазаќстан ауыл шаруашылыѓында 50683 трактор, 16 мыњнан астам комбайн, ондаѓан мыњ автомашина, шµп шабатын жєне басќа машиналар болды. 1950 жылы еліміздегі колхоздарда 76% МТС-тер ж±мыс істейді.

Осы жылдарда ±саќ колхоздарды ірілендіру шаралары іске асырылып, республикада 1952 жылѓы ќантарда 3670 колхоз ќалды, немесе олардыњ жалпы саны 2 есеге жуыќ ќысќарды.

1948 жылы республикада ауылдар мен селоларды жаппай электірле- ндіру жорыѓы басталды. Сµйтіп, тµртінші бесжылдыќ т±сында 752 колхоз, 317 МТС, 164 совхоз жєне 193 селолыќ аудан орталыѓы электрленді. Селолыќ электр станцияларыныњ ќуаты 1945 жылмен салыстырѓанда 2,8 есе µсті.

Республикада тортінші бесжылдыќта егіс кµлемі бір миллион гектардан аса ±лѓайды. Ауыл шаруашылыќ даќылдарыныњ шыѓымдылыѓы артты. 1950 жылы астыќтыњ жалпы т‰сімі 47654 центнерге жетіп, соѓыстан б±рынѓы дєрежесінен 89% -ѓа асып т‰сті. Ірі ќара малдыњ, ќой мен жылќыныњ, жања т±ќымдары µсіп жетілді. Малдыњ жалпы саны µсті ірі ќара мал 27 ќой мен ешкі 70, жылќы 71% -ѓа кµбейіп, шошќа 2,7 есе артты. Дегенмен, ауыл шаруашылыѓын µркендетуде елеулі ќиыншылыќтар болды. 1946 жылы ќуаншылыќ болып, астыќ шыќпай, халыќ азыќ-т‰лік тапшылыѓыныњ зардабын шекті. Колхоз, совхоз, МТС-тардаѓы техника ескірген, ењбек - µнімділігі тµмен еді. Ауыл шаруашалыќ жарѓысын (уставын) б±зушылыќ етек алды. Колхозшыларѓа ењбек к‰нге µнім µте аз мµлшерде бµлінді. Олардыњ ењбекке ынталылыѓы тµмен болды. Осыѓан байланысты єкімшіл-єміршіл ж‰йе ќатал саясат ж‰ргізіп, село т±рѓындарын мєжб‰рлікте ±стады. Жергілікті жаѓдаймен есептеспей, жогарыдањ жоспарлап, аппарат тарапынан б±йрыќ беріліп отырды. «Әскери коммунизм» кезењініњ азыќ-т‰лік салѓырты саясаты жалѓастырылды. Колхозшылардыњ еркін ж‰ріп-т±руын шектейтін соѓысќа дейінгі нормалар саќталды:

-Тµлќ±жаттары болмады.

-Ауылдыќ кењестердегі тізімге тіркелді.

Осындай ќателіктер мен ќиындыќтарѓа ќарамастан, шаруалар елді асырап отырды.

Халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайы .

Соѓыстан кейін 1946-1953 жылдары халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайы ‰шін аса бір ауыр кез болды. Соѓыстан кейін елімізде ќалыптасќан орасан зор ќиыншылыќтарѓа, єсіресе ауыл шаруашылыѓында болѓан орасан зор ќиыншылыќтарѓа ќарамастан, кењес халќыныњ єл-ауќаты бірден-бірге жаќсара берді. 1947 жылѓы желтоќсанда елімізде б±рыннан ќолданылып келген, халыќты азыќ-т‰лікпен мµлшерлі ќамтамасыз ететін карточкалыќ ж‰йе жойылды. 1947 жылѓы аќша реформасыныњ нєтижесінде сомныњ сатып алу ќµбілеті едєуір жоѓарылады. Нан жєне наннан жасалѓан µнімдердіњ, еттіњ, с‰ттіњ, µнеркєсіп µкімініњ баѓасы арзандады. Кооперативтік сауданыњ дамуы нєтижесінде базар баѓазы да тµмендеді. Тµртінші бесжылдыќта жалпы алѓанда баѓа ‰ш рет арзандатылды. Сомныњ сатып алу ќ±ныныњ кµтерілуімен ќатар ењбекшелердыњ жалаќысы да µсті.

Кењес µкіметініњ ењбекшілердіњ єлеуметтік жаѓдайларын жаќсарту шаралары:

1. Соѓыс м‰гедектеріне, соѓыста ќаза тапќандардыњ отбасына єлеуметтік кµмек кµрсетілді.

2. Жасы ±лѓайѓандарѓа, асыраушысы ќайтыс болѓандарѓа жєне уаќытша ењбекке жарамай ќалѓандарѓа зейнетаќы таѓайындалды.

3. Кµп балалы жєне жалѓыз басты аналарѓа жєрдемаќы белгіленді.

4. Шипажайлар, демалыс ‰йлеріне, балалар лагерьлеріне жолдамалар берілді.

5. Кезектен тыс ж±мыс істеуге тыйым салынып, аќылы демалыс алу ќалпына келтірілді.

6. Т±рѓын ‰й салу ќарќыны арттырылды.

Біраќта соѓыстан кейінгі бірінші бесжылдыќ жылдарында халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайы єлі ауыр болды. Т±рѓын ‰йлер жетіспеді, халыќтыњ µнеркєсіппен азыќ-т‰лік товарларын керек етушілігі толыќ ќамтамасыз етілмеді. Республиканыњ сауда орындары ж±мысты єлі нашар істеді. Медицина мекемелері саныныњ µсуіне (39%) ќарамастан, халыќќа медициналыќ ќызмет кµрсетуде єлі елеулі кемшіліктер болды.

2. Ќазаќстан «Хрущев декадасы» жылдарында (1953-1964 жж.).

Ќоѓамдыќ - саяси µмір.

50-жылдар мен 60-жылдардыњ ортасы Ќењес елініњ µміріндегі мањызды кезењ болды.

КСРО ОК-ніњ Бас секретары, КСРО министрлер Кењесініњ тµраѓасы И.В.Сталин 1953 жылы 5 наурызда ќайтыс болды. Сталинніњ µлімімен т±тас бір дєуір аяќталды. Сталин ќайтыс болысымен-аќ елде болуы м‰мкін µзгерістердіњ мєні туралы ‰ш баѓыт айќын кµрінді: бірінші баѓыт µкімет басына Берияныњ келуімен байланысты болса, екінші баѓыт Молотов немесе Булганин, ‰шінші баѓыт Хрущевтіњ µкімет басына келумен байланысты еді. Жаѓдай Хрущевтіњ пайдасына шешілді.

1953 жылы ќырк‰йекте Н.С.Хрущев КОКП Орталыќ комитетініњ бірінші хатшылыѓына (1953-1964 жж.) сайланды. «Жылымыќ жылдары» аталѓан 50-жылдардыњ екінші жартысынан бастап елде игі істер атќарылды. 1953 жылѓы шілдеде КОКП ОК-ніњ пленумында б±рынѓы КСРО-ныњ Ішкі істер халыќ комиссариатыныњ халыќ комиссары, КСРО Министрлер Кењесі тµраѓасыныњ бірінші орынбасары, ќуѓын-с±ргінді ±йымдастырушы, саяси авантюрист Л.Берия (1899-1953 жж.) ісі ќаралып, барлыќ лауазымды ќызметтерінен босатылып, атылды. Осылай Кењестер Одаѓында ширек ѓасырѓа созылѓан тоталитарлыќ дєуір аяќталды.

Бюрократ кµсемдер биліктен кеткенімен, олардан м±раѓа ќалѓан єміршіл-єкімшіл ж‰йе жойылмады.

1956 жылѓы аќпанда болѓан КОКП XX съезінде КОКП ОК-ніњ бірінші хатшысы Н.С.Хрущев «Жеке адамѓа табыну жєне оныњ зардаптары туралы» баяндама жасады. Баяндамада жеке адамныњ басына табынудыњ жай - жапсарды туралы айтылды. Баяндамашы И.В.Сталин, Л.Берия, Н.Ежовты ќатты сынай отырып, саяси ќуѓын - с‰ргінді ж‰ргізудегі µз жауапкершілігі туралы ештење айтпады. Молотов, Каганович, Ворошиловты ќорѓады. Съезде «Жеке адамѓа табыну жєне осыныњ салдары туралы» қаулы ќабылдап, ол 1956 жылы маусымда жарияланды, ал Съездін басќа ќ±жаттары, талќыланѓан мєселелері кµп уаќытќа (33 жыл) дейін ќ±пия т‰рде саќталды.

1953- 1955 жылдарда Н.С.Хрущевтіњ бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Б‰л кенес ќоѓамын сталинизмнен ќутќарудаѓы адамгершілік акт, мањызды ќадам еді. Лагерьлерге жазыќсыз отырѓызылѓан мыњдаѓан адамдарды босатып, белгілі партия ќайраткерлері Я.Рудзудаќты, А.Рыковты, В.Губарьды актаѓаннан кейін мемлекеттік аппарат реформаны жалѓастыруды таѓыда аяќсыз ќалдырды. Єлі де болса, µз ќызметтерініњ єділетті баѓасын алмады. Кєрістердыњ, немістердіњ, ќырым татарларыныњ, месхіт т‰ріктерініњ ќ‰ќыќтары ќалпына келтірілмеді. Мемлекеттік дєрежедегі кµптеген маселелер тек ќана бірінші адамныњ колында болды. Одаќтас республикалардыњ ќ±ќыѓын кењейтуге баѓытталѓан реформа толыќ ж‰зеге асырылмады. Республикалардыњ ќ±зырында ештење болмады.

Саяси кµзќарасы ‰шін ќудалау орын алып, халыќ жауы немесе ‰лтшіл айыптарыныњ орнына µзгеше ойлайтындар айыбы таѓылды. Мысалы, Шыѓыс Ќазаќстан облысы бір мектебініњ м±ѓалімі М.Елікбаев Н.С.Хрущевке ашыќ хат жазады. Хатта Ќазаќстанныњ тєуелсіздігі жоќ екенін, ќазаќ мектептері, ќазаќ тіліндегі оќу к±ралдары мен баспасµздіњ тым аз екені туралы айтылѓан. Осыдањ кейін М.Елікбаев МЌК тарапынан ќ±ѓынѓа ±шырап, азап тартады. 1957 жылы М.Елікбаев партия ќатырынан шыѓарылып, жындыханаѓа тыѓылды. Н.С.Хрущев басќарѓан кезде де бюрократиялыќ ж‰йе µзгермеді. 1959 жылы болѓан КОКП-ныњ XXI съезінде Н.Хрущев социализмныњ толыќ жењгені, енді коммунизмге аяќ басќаны туралы µз баяндамасында айтты. Елде осындай ќияли болжамѓа с‰йенген утопиялыќ социализм саќталды, ал 1961 жылы µткен КОКП XXII съезде коммунизм 20 жылдыќ мерзімде орнайтындыѓы туралы т±жырым жасалды.

Республиканыњ индустриялыќ дамуы.

Соѓыстан кейін ќалпына келтірілген µнеркєсіп 50-жылдардан кейін жања µзгерістерді ќажет етті.

Бесінші бесжылдыќ (1951-1955 жж.) ішінде 200-ге жуыќ жања кєсіпорын салынды экономиканыњ даму ќарќыны µсіп, 1954-1958 жылдары 730 µнеркєсіп орындары мен цехтар іске ќосылды. 1957 жылы т±њѓыш тепловоздар Ќараѓанды темір жолыныњ Ерейментау депосында пайда болды. Осы жылдары салынѓан µнеркєсіптер: Аќтµбе хром заводы, Шымкент гидролиззаводы, Семей цемент заводы, Жезказѓан кен байыту фабрикасы, Соколов - Сарыбай комбинатыныњ алѓашќы кезектері, ¤скемен таукен жабдыќтарын шыѓаратын машина жасау заводыныњ 1-кезегі т.б.

1958 жылы жалпы µнім µндіруден Ќазаќстан КСРО-да 3-орынѓа шыќты. 1956-1958 жылдар аралыѓында елімізде кµлік жєне коммуникация ж‰йелерін дамытуѓа 146,4 млн. сом ж±мсалды. Республикада темір жол ќ±рылысына ерекше кµњіл бµлінді.

1960 жылы ќазаќ КСР теміржолынањ ±зындаѓы 11,42 км. болды. 1958 жылы Ќазаќ КСР-де Ќазаќ теміржол басќармасы ќ±рылып, республикадаѓы барлыќ теміржол осы басќармаѓа баѓындырылды. 1951-1955 жылдар аралыѓында Одаќта салынѓан теміржолдыњ 30%-ы Ќазаќстан аумаѓында салынды. 1960 жылѓа ќарай Одаќта µндірілген темір кенініњ 5,4%-ы Ќазаќстанѓа тиесілі болды. Ќазаќстан «магниткасы» аталѓан Ќараѓанды металлургия заводы Ќазаќстан мен Орта Азияны, Сібір мен Оралды темір µнімдерімен ќамтамасыз етті. Республикада электр энергиясы µндірісі де біршама жаќсы дамыды. 1960 жылы Ќазаќстанда 10,5 млн. кВт/саѓат энергия µндірілді. Дегенмен индустрияныњ дамуы болмаса, сапа жаѓы µзгеріссіз ќалды.

КСРО Жоѓарѓы Кењесініњ 1957 жылѓы мамыр айындаѓы сессиясы Н.С.Хрущевтіњ баяндамасы бойынша «Өнеркєсіп пен ќ±рылысты басќару ісін ±йымдастыруды одан єрі жетілдіру туралы зањ ќабылдады, осыѓан орай экономиканы басќаруда реформа ж‰ргізілді. Б±рынѓы салалыќ министрліктер мен ведомстволардыњ кµпшілігі таратылды». Өнеркєсіп пен ќ±рылысты басќару ісініњ негізіне территориялыќ принцип алынды. Экономикалыќ єкімшілік аудандарда халыќ шаруашылыѓы кењестері (совнархоздар) ќ±рылды, µнеркєсіп пен ќ±рылысќа тікелей осылар (совнархоздар) басшылыќ етті. Сµйтіп, реформа негізінде 1) экономикалыќ єкімшілік аудандар ±йымдастырылды, 2) б±рынѓы салалыќ министрліктері мен ведомстволардыњ орнына халыќ шаруашылыѓы кењестері ±йымдастырылды. Сонымен баскарудыњ екі т‰рін кµруге болады.

1. Орталыќтандырылѓан басќару Территиориялыќ басќару

2. Салалыќ халыќ шаруашылыќ министрлік Кењестері

1957 жылѓы реформаныњ кемшіліктері :

1957 жылдан бастап аумаќтыќ принциптер негізінде экономикаѓа басшылыќ ету ісін ќайта ќ±ру ойдаѓыдай нєтижелер бермеді. Керісінше, 1) экономиканыњ жекелеген салаларына т±тастай басшылыќ жасауѓа м‰мкіндік болмады, 2) жекелеген салаларды техникалыќ жаѓынан ќайта жабдыќтау ісіне н±ќсан келтірді, 3) µндіруші мен т±тынушы арасында б±рыннан орын алѓан ќатынастар µзгеріссіз ќалды, 4) б±рын кєсіпорындар министрліктер тарарапынан баќылауда болса, енді оларды халыќ шаруашылыќ кењестері ж‰ргізетін болды, 5) экономикалыќ тетіктер д±рыс ж±мыс істемеді. Ќазаќстан коммунистік партиясыныњ съездері мен пленумдарында кєсіпорын жетекшілері ж‰зеге асырылып жатќан экономикалыќ реформалардыњ тиімсіздігін ашыќ айтып ж‰рді.

Сєтсіздіктер к‰йгеліктік туѓызды, экономиканы басќаруда ѓылымѓа негізделмеген ойластырмай жасалѓан субъективтік шешімдерге жол берілді. М±ндай шешімдер кµп жаѓдайда Н.С.Хрущевтіњ жеке басымен байланысты болды. 1962 жылы Ќазаќстанда халыќ шаруашылыѓын ірілендіру маќсатында реформа жасалды: партия орындары µндірістік белгі бойынша ќайта ќ±рылды. Олар µнеркєсіптік жєне ауылшаруашылыќ партия ‰йымдары болып бµлінді.