Қазақ-орыс қатынастары

 

Реферат

 

Тақырыбы: Қазақ-орыс қатынастары

 

                                      

 

                                           

                                           

Алматы, 2013

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар

 

Кіріспе бөлім                                                                                                                                                                                                                                            

Негізгі бөлім                                                                                                               а) XVI ғасырдың соңы - XVIII ғасырдың басындағы қазақ-орыс қатынастары     

б) XVI-XVIII ҒҒ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ

с) Қазақ хандығының Ресей империясына қосылуы

Қорытынды

 

 

 

 

                                                                                                             

 

 

 

 

 

 

XVI ғасырдың  соңы - XVIII ғасырдың басындағы қазақ-    орыс қатынастары 

      Қазақ-орыс қатынастарының тарихи тамыры тереңнен бастау алатын.                 Екі ел  арасындағы қарым-қатынастар   Қазан хандығы (1552) мен Астрахан хандығын (1556)  және Еділ бойындағы халықтарды    Ресей империясы өзіне қаратып алғаннан кейін тереңдей бастады. Орыс мемлекеті Орта Азияға            қазақ жері арқылы өтетін дәстүрлі сауда жолдарын қауіпсіздендіру мақсатында Қазақ хандығымен экономикалық байланыстар орнатуға мүдделілік танытты.    Қазақ хандығы өз кезегінде Орта Азия хандыктары мен жоңғарларға қарсы күресте Ресеймен одақтасуды көздеді. Екі ел арасындағы өзара  қарым-қатынастарды дамытуда елшілік алмасулар маңызды рөл атқарды. 1573 жылы Қазақ даласына Третьяк Чебуков басқарған орыс елшілігі жіберілген еді. Бірақ олар Сібір татарлары қолынан қаза тапқандықтан, бұл елшілік Қазақ хандығына жете алмады.

IV Иван Грозный  ағайынды саудагер Строгановтарға 1574 жылдың 30 мамырында Тобылға бекініс салуға және Қазақстан  мен  Орта Азия  халықтарымен «салықсыз» сауда жасауға рұқсат грамотасын береді. Бұл сауда бай-ланыстарының жандануына септігін тигізді.

1594 және 1595 жылдары  Мәскеуге Тәуекел хан Құл-Мұхаммед  басқарған қазақ елшілігін жібергені  белгілі.

XVI ғасырда бір  орталыққа біріккен Ресей мемлекеті  нығая бастады. Сол себепті,  Ресей  өзінің шығыс аудандарымен шектес орналасқан халықтарды жаулап алу саясатын тегеуірінді түрде жургізе бастады. Сібір мен Қазақ жерлерін қосып алудағы   Ресей империясының мақсаты шикізат  көздері мен бағалы аң терілеріне бай аймақтарды иелену және мемлекеттің шығыстағы шекараларының қауіпсіздігін нығайту саясаты болатын.

Ресейдің Батыс Сібірге басып кіруі мен оны өзінің құрамына енпгіудің                бас-тамасы 1581 жылы Сібір хандығының астанасы Искерді алған Ермак жорық-тарымен байланысты болды. Сібірдегі Көшім    хандығының   талқандалуы   орыс мемлекетінің   Сібірге және онымен шектес аудандарға жылжуына ыңғайлы аймақ құру бағытындағы алғашқы қадам жасауына                    жағдай жасады.

Жаңа  жерлерді жаулап алуда шығыс өлкелерге, соның ішінде Қазақ                   жерімен   шекаралас   аудандарға  әскери бекіністер  орнатуға ерекше көңіл бөлінді.  Бекініс қамалдар  маңына поселкалар мен деревнялар тұрғызыла бастады.   Батыс   Сібір   аумағындағы  алғашқы орыс қаласы  Қазақ                хандығының шекара-сына жақын Ертістің құяр саласындағы Обьтың оң жағалауына 1585 жылы салынған Обь қалашығы еді. Кейін Тұмен (1586 ж.), Тобольск (1587 ж.), Тара бекіністері (1594 ж.) пайда болды.                                                 1604 жылы орыстар Том жағасына Томск бекінісін салды. XVII ғасырдың басында Қазақ хандығының батыстағы   шекаралық аймақтарында орыс қоныстары орын тепті. 1620 жылы Жайық бекінісі, 1640 жылы Гурьев бекінісі бой көтерді. XVIII ғасырдыңбасы Ресей үшш I Петрдің реформаларымен, Швециямен Балтық теңізі үшін, Түркиямен Қара теңіз үшін

жүргізілген соғыстармен  және Сібірді жаулап алу, Шығыс елдерімен  байла-ныс орнату сияқты тарихи оқиғалармен  ерекшеленді. I Петрдің сыртқы сая-сатында  Ресейді шығыс елдерімен жалғастырушы Қазақ жерлеріне ерекше көңіл  бөлінді. Үндістан мен Қытайға шығар  жол іздеген I Петр тұсында Қазақ  жеріне орнығуға бағытында белсенді әрекеттер жасалды. Бұл бағытта  Сібір губернаторы князь М.Гагарин  Ресей үкіметіне Ертістен Жаркентке  дейін күшейтілген бекіністер жүйесін  құру жобасын ұсынды. Оның жобасында  бұл жерлер алтынның қорына ете бай  екені атап керсетіледі. 1715 жылы То-былдан Ертіс бойымен үш мың адамнан  тұратын подполковник И. Бухгольц бастаған әскери экспедиция жіберіліп, олар Жәміш  және Омск (1716) бекін-істерін салады. 1717 жылы қамал құрылыстарын жалғастыру үшін Жәміш көлінен Ертістің бойымен  жоғары қарай П. Северский мен  В. Чередов отряд-тары жіберілген. П. Северский Железинск бекінісін, ал В. Чередов Колба-синск бекінісін салдырды. Сондай-ақ 1718 жылы В.Чередов Ертістің оңжаға-лауынан кейін Семипалатинск атауын алған қамалға арнап орын дайын-дайды. Ямышевск пен Семипалатинск бекіністері 1717-1718 жылдары под-полковник П. Ступин экспедициясы кезінде айтарлықтай күшейтіледі. Одан кейін жіберілген майор И.Лихаревтің экспедициясы Усть-Каменогорск және Коряков бекіністерін (1720 ж.) тұрғызады. Бұл әскери-қорғаныс бекеттері жоғары Ертіс желісін құрады.

I Петрдің Қазақ жерін Ресейдің құрамына қосу жөнінде айтқан саяси ұста-нымы туралы тілмәш А. Тевкелевтің жазбаларынан белгілі. Ол 1722 жылы парсы жорығынан келген бойда: «Үлкен, тіпті миллионға дейінгі шығындар-ға қарамай Ресей протекциясына кіргізу керек» өйткені «қырғыз-қазақ орда-сы - бүкіл азиялық елдерге шығатын ұлт пен қақпа» деген .

I Петрдің тұсында  Сібір, Ертіс, Колыванск әскери  желілерінің іргесі қалан-ды. Бұл  әскөри желілерде тұрғызылған  бекіністердің стратегиялық тұрғыда  маңызы өте зор болды. Бекініс  қамалдарда кез келген әскери  шабуылдарға қарсы тұра алатын, жақсы дайындықтан еткен әрі  қару-жарағы күшті казак гарнизондары  орналастырылды. Кейін бүл бекіністер  Қазақ жерін отарлау-дың басты  ошағына айналды.

Қазақтардың 1728, 1730 жылдардағы жеңістері Жоңғар хандығы  тарапы-нан қауіпті азайтқанмен, Қазақ хандығындағы жағдай тұтастай алғанда шие-леністі қалпында қала берді. Оның үстіне хандықтағы саяси  дағдарыс те-реңдеп кетті. Өйткені Кіші жүзде Әбілқайыр хан, Орта жүзде  Сәмеке хан (Шахмұхаммед),               ¥лы жүзде Жолбарыс хан жеке-дара билік жүргізіп, қазақ жүздері бірте-бірте оқшаулана бастады.

Жоңғарлармен соғыс  әбден қажытқан, әлі де алда талай  жойқын соғыстар қаупі күтіп тұрған осындай жағдайда, қазақ халқының ауыр жағдайын пайдаланған башқұрттар, еділ қалмақтары, ортаазиялық хандықтар, сібір казактары да қазақтарға қысымын күшейте түсті. Осындай күрделі тарихи кезеңде әрі тығырыққа тірелген елдің тағдырын шешудің кезі келген шақта Кіші жүз ханы Әбілқайыр мықты держава Ресей протекторатын қабылдау туралы шешім қабылдады. Бұл қазақ халқының тарихи тағдырындағы түбе-гейлі өзгерістің бастамасы болған еді.

Мақала  бетінен: «XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының тарихнамасы» атты монографиясының қолжазбасына пікір

Қазақстан халықтарының тарихи санасын қалыптастырудың  мемлекеттік концепциясында жат  құндылықтар мен отарлық мүдделерге орай бұрмаланған, не болмаса айтылуға тиым салынған тақырыптар мен тұтас  кезеңдерді ақиқат тұрғысынан қайта  қарап, зерделеу күн тәртібіне қойылған тұста, Ж.Е. Жаппасовтың тақырыбының  өзектілігі айқын көрінеді.

Жаппасов  Жарылқасын Еркиновичтің «XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының тарихнамасы» тақырыбындағы  монография өте күрделі мәселелерді  зерттеуге бағытталған. Бұл мәселе бірнеше ғасырлардан бері көптеген зерттеушілерді толғандырған өзекті проблемалардың бірі. Қазақстан халықтарының тарихи санасын қалыптастырудың мемлекеттік  концепциясында жат құндылықтар  мен отарлық мүдделерге орай бұрмаланған, не болмаса айтылуға тиым салынған тақырыптар мен тұтас кезеңдерді ақиқат тұрғысынан қайта қарап, зерделеу күн тәртібіне қойылған тұста, Ж.Е. Жаппасовтың тақырыбының өзектілігі айқын көрінеді. Монографияның тақырыбы отандық тарихнама ғылымында  әлі күнге дейін зерттелмеген, шешімін толық таппаған, күрделі  мәселенің түйінін шешуге арналған. Қазақ халқының қалыптасуы, тарихи тұлғалар, ұлттық төлдеректер мен  ұлттық тарих, қала берді жаңа заман  тарихы туралы қаншама еңбек, зерттеулер, монографиялар мен қанша пікір-тұжырымдар болғанымен, оларды тарихнамалық тұрғыдан зерделеп, бағасын беру отандық тарих  ғылымында өз деңгейінде қарастырылмаған  мәселелердің бірі болатын. Өйткені, қазақ  халқының тарихының отарлық кезеңде  объективті шындық тұрғысынан зерделенуі, жетістігі мен кемшілігін толық  көрсете алуы мүмкін емес еді. Монографияның  кіріспесінде автор тақырыптың маңыздылығын, зерттелу деңгейі мен деректік қорын, мақсат-міндеттері мен жаңалығын  толығымен айқындап көрсеткен. Негізгі  бөлімінде көрсетілген мақсат-міндеттерге  сай әрбір мәселеге қатысты ой-тұжырымдар жасалынып, ал қорытындысында жалпы  түйін жасалынған. Студенттер мен магистранттарға арналған бұл кітаптың қазақ тілінде жазылуы да көптеген жас зерттеушілерге үлкен көмек. Ж.Е. Жаппасов төңкеріске дейінгі, кеңестік және тәуелсіздік алғаннан кейінгі жарияланған көптеген деректер мен зерттеу еңбектерінің негізінде қазақ-орыс қатынастары мәселелерін жаңа көзқараспен пайымдаған. Автор зерттеу еңбектерінде Т.О. Омарбеков, М.Қ. Әбусейітова, К.Л. Есмағамбетов,  К.Р. Несипбаева, Ж.О. Артықбаев, М. Абдиров және т.б. ғалымдардың көзқарастарын, әдістемесі мен пікірлерін ұтымды пайдалана білген және пайдалану жолдарын ұсынған. Жұмыстың практикалық құндылығын айтар болсақ, зерттеу барысында қолданған әдіс-тәсілдер, талданған мәселелер мен қорытынды ойлар - Отан тарихына қатысты жаңа зерттеулер жүргізуге, қазақ мемлекеттілігі мен Қазақ хандығының саяси тарихы, ортағасырлық деректер жайлы арнайы курс материалдарына қолдануға, зерттеу еңбектеріне пайдалануға өзіндік септігін тигізеді.Зерттеу жұмысының практикалық құндылығына келер болсақ, Отан тарихына қатысты әртүрлі деңгейлердегі, деректанулық және тарихнамалық бағыттағы, сонымен қатар арнайы тарихнама курстары бойынша өткізілетін пәндерге көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Өйткені, ондағы көптеген фактологиялық материалдар мен оны пайдалану, талдау жолдары жан-жақты қамтылған. Қорыта келгенде, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің  доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Ж.Е. Жаппасовтың «XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының тарихнамасы» тақырыбындағы монографияна Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жанындағы ҚР БҒМ-нің жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің Республикалық оқу-әдістемелік кеңесі Секциясының гуманитарлық ғылымдар мамандықтарының грифін алуға және басып шығаруға рұқсат беруіне ұсынады.

 

XVI-XVIII ҒҒ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ

Бүгінгі таңда Қазақстан  Республикасы бірнеше ғасырларға созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, егеменді ел ретінде  дүниежүзіне танымал болды. Осыдан бастап дербес мемлекет ретінде қазақ  халқы өзінің төл тарихына үңіліп, ата-бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын зерттеуге  деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті. Сондықтан да Отандық тарихты обьективті тұрғыдан қайта қарап, зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі  тұстарын тереңірек зерттеу –  бүгінгі таңда тарихшылардың  алдында тұрған кезек күттірмес  өзекті мәселелердің бірі.

Қазақстан тарихында  ең бір өзекті де күрделі, қарама-қайшылықтарға  толы мәселе - XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастары. Өйткені, XVI-XVIII ғғ. қазақ елі мен  орыстар арасындағы байланыстардың тарихын жан-жақты, бүгінгі күнгі  талаптарға сай зерттеп, оның зерделенуіндегі  жетістіктер мен кемшіліктерін  анықтауға мүмкіндіктер туғызатын тарихнамалық ізденістердің қажеттілігі туындап отыр. Сондай-ақ, өзінің дамуында ұзақ әрі ауыр, күрделі де өзіндік ерекшеліктерге толы болған қазақ-орыс қарым-қатынастары төл тарихнамамызда обьективті тұрғыдан зерделеніп, тиісті бағасын ала алған жоқ. Дегенмен, біздің зерттеу обьектіміз болып отырған Қазақ хандығының орыс елімен байланыстарын бүгінгі жаңарған тарих ғылымының сұранысына орай терең зерттеудің қажеттілігін академик М.Қ. Қозыбаев: «...бізде зерттелмей келе жатқан мәселе – ұлтаралық, мемлекетаралық қатынас, өркениеттер ықпалы, мәмлегерлік тарихы», - деп, атап көрсеткен еді.

Әртүрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында XVI-XVIII ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады. Өйткені, осы кезеңде қазіргі  Тәуелсіз Қазақстан Республикасының  іргетасы – Қазақ хандығы тарих  сахнасына шығып, қазақ елі халық  болып қалыптасып, ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.

XVI-XVIII ғғ. аралығындағы  Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен, соның ішінде іргелес орыс  елімен жасаған қарым-қатынасын  зерттеудің бүгінгі таңда маңызы  зор. Әрине, осы уақытқа дейін  Қазақ хандығының көрші орыс  елімен қарым-қатынас тарихы көптеген  ғылыми зерттеулерде қарастырылған  мәселелердің бірі болғанымен, төл  тарихнамамызда обьективті зерттелініп,  бір арнаға түсе алмай немесе  Кеңес дәуірі тұсындағы зерттеушілердің  еңбектерінде маркстік-лениндік  идеологияның үстемдік етуімен  бір жақты, үстірт қарастырылып  келген тақырыптардың бірі болғанына  көзіміз жетіп отыр.

Бүгінде XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстары мәселесін ашып көрсететін тарихи еңбектерді терең зерттеу Қазақстанның тарихнама ғылымының дамуында ерекше маңызға ие. Қазіргі таңда тарих ғылымындағы жаңа теориялық-концептуалдық тұрғының қалыптасуы және оны зерттеулерде пайдалану, біз қарастырып отырған XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының маңызды мәселелерін анықтауға және оның жаңа қырларын айқындап, ашуға көмектеседі. Бұл мәселеге қатысты зерттеушілердің ғылыми-тарихи көзқарастарына баса назар аударып, ондағы ғылыми пікірлер мен дәйекті тұжырымдарды қайта ой елегінен өткізіп, жаңа концептуалдық тұрғыда қарастыру, Отандық тарих ғылымында дер кезінде орын алған құбылыс. Кешенді дерек көздерін талдау, оларды пайдалану арқылы өткеннің шынайы көрінісін қалпына келтіріп көрсету тарих ғылымының дамуындағы ең бір қажетті шарттардың бірі.

Қазірде өзекті міндеттерді  шешуде өткенді қайта қарап, одан тарихи сабақ пен тәжірибе алудың маңызы аса зор, ал онымен тарих ғылымы ғана емес, тарих ғылымының тарихы да айналысады.

XVI-XVIII ғғ. Қазақ хандығы  мен көршілес орыс елі арасындағы  қарым-қатынастар мәселесі төңкеріске  дейін де, Кеңес өкіметі тұсында  да, тәуелсіздігімізді алғаннан  кейін де тарихшылар мен зерттеушілердің  назарынан тыс қалмаған күрделі  тақырыптардың бірі екендігі  айқындалды. 

Қазақстанның геосаяси жағдайы, халықтың көп ұлтты болуы, ұлттық идеяның дамуы қазақ мемлекеттілігінің  тарихын қарастырғанда абстрактілі  және жеңіл-желпі тұрғыда қараудан бас тартуды, керісінше терең  де жан-жақты зерттеуді қажет  етуде. XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс байланыстарының  сипаты мен барысын, тарихын зерттеген  зерттеушілердің пікірлерін талдау Қазақ мемлекетінің Ресей елінің отарына айналу мәселесінің алғышарттарын  айқындап беруімен де құнды.

Қазақ –  орыс қатынастары туралы:                                                                      “Қазақ-орыс қатынастары”, “Казахско-русские отношения в 16 – 18 вв.” – екі томдық құжаттар жинағы. 1961 – 64 жылдары орыс тілінде жарық көрген. 1-томға (1961), 16 ғасырдың аяқ кезінен 1738 жылға дейінгі кезеңді қамтитын, әр түрлі архивтерден алынған 276 құжат енгізілген. Алғашқы құжаттар 16 ғасырдың аяқ кезіндегі қазақ ханы Тәуекел мен Московия билеушілері арасындағы келісімдер, І Петр патша тұсындағы “Қазақ-орыс қатынастары” жөнінде сөз болған. Оның ішінде Қайып хан мен Петр әкімшілігі арасында жазысқан хат алмасулар кіргізілген. Көптеген құжаттарда 1731 жылға дейінгі “Қазақ-орыс қатынастары”, атап айтқанда: қазақ-жоңғар соғыстары, “Ақтабан шұбырынды” кезеңі, қазақтардың Орта Азия елдеріне көшкен кездегі аса қиын жағдайы және кейбір саяси қайраткерлер жөнінде деректер берілген. А.И. Тевкелевтің жүргізген күнделік-журналынан үзінділер: орыс бодандығына Әбілқайыр ханның, Жәнібек, Бөкенбай,Есет, т.б. батырлардың көзқарастары, орта жүз қазақтарының, соның ішінде Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтанның Ресей бодандығына өту себептері, қазақ халқының саяси, әскери, шаруашылық жағдайлары айтылады. Кейбір құжаттарда сол кезеңдердегі қазақ билеушілерінің көршілес мемлекеттермен байланысы, сауда қатынастары, қалалар мен елді мекендер көрсетілген. 18 ғасырда қайраткерлердің саяси қызметі жан-жақты ашылады. Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Абылай,Нұралы хандар, Барақ, Батыр, Ерәлі, Әбілпейіз сұлтан, Жәнібек, Есет, Қабанбай, Бөгембай, т.б. батырлар, Қазыбек, Төле, т.б. билер, Ресей елінен І Петр, Анна Иоановна, Елизавета, Екатерина ІІ, Орынбор мен Сібір губернаторлары, елшілер, аудармашылар, т.б. қайраткерлердің “Қазақ-орыс қатынасына” сіңірген еңбектері жайлы кең мағлұматтар береді. Жинақтың 2-томына (1964) Ресей империясы құрамындағы Қазақстан жөніндегі 359 құжат жинақталған. Онда Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысына қазақтардың қатысуы, Кіші жүз саяси қайраткерлерінің Ресеймен байланысы, Сырым, Исатай-Махамбет, [[Есет, Жанқожа, Кенесары бастаған көтерілістер қамтылады. Көптеген құжаттар Абылай ханның Ресеймен, көрші мемлекеттермен байланысына арналған. Бұған қоса Ұлы жүз қазақтарының тұрмыс-тіршілігі, қазақ ауылындағы жер, қаржы, салық жүйелері, өндіріс орындары, т.б. экономикалық мәселелер жөнінде дерек береді. Оларды жинақтауды орталық мемлекеттік архив пен Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнологиялық институты мамандары атқарған. Жинақ материалдары белгілі бір идеологияылқ мақсатпен сұрыпталған.