Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда жаза қолданудың тиімділігі

 

ЖОСПАР 

 

Кіріспе

I тарау.  Кәмелет жасқа толмағандардың  құқық бұзушылықтарына  жеке ерекшеліктері бойынша криминологиялық сипаттама

1.1  Қылмыстың алдын алудағы кәмелетке толмағандар тұлғасының  мәні

1.2 Кәмелет жасқа  толмағандардың қылмыс жасауының  мәні, себептері

II тарау.    Жасы кәмелетке толмағандармен  жүргізілетін

профилактикалық жұмыстар

2.1 Жасы кәмелетке  толмағандардың қылмыстылығының  алдын алуда жаза қолданудың  тиімділігі 

2.2 Еліміздегі  жасы кәмелетке толмағандардың  қылмыстарын алдын алу шараларын жетілдіру жолдары

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

            Өркениетті елдің болашаған сомдайтын  бүгінгі жасөспірімдер екені  белгілі. Келешек өмірдің тізгінін  ұстайтын олардың алдағы атқарар  іс - әрекеттерінің бастауы бүгінгі күнмен тығыз байланысты.

ҚР-ның Қылмыстық  кодексінде кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.

Бұл дегеніміз  мемлекеттің әділеттік және ізгілік  принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген.      

Кәмелетке толмаған жасөспірімдер еліміздегі тұрғындардың он бесінші бөлігін  құраса да, бүкіл  қылмысты әрекеттердің бестен бірін  жасайды. Жасөспірімдердің қауіпті  жолға түсуі барып тұрған қасіретті құбылыс. Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана емес қоғамға өз отандастарының мүддесіне, өзінің  туған туысқандарына үлкен зиян жасайды. Жасөспірім қылмыскер ең бірінші кезекте өзінің отбасына қасірет болып  табылады.

    Бүгінде қай жерде болсын теледидар экранынан, баспасөз беттерінен жасөспірімдер  колониясындағы балалар өмірін суреттсейтін материалдар көп беріліп жүр. Жас қылмыскер  өмірі жайлы шындықты оқыған, көрген сайын жағаңды ұстайсың, таңданасың, бүгініміз бен  болашағымызды ойлап қорқасың. Өмірге келген сәбиді ертең қылмыскер, қанішер болып өседі деп кім ойлар.

            Еліміздегі кәмелет жасқа толмағандардың  құқық бұзушылықтары мен қылмыстарының  күрт көбеюі, олардың мәні, кәмелетке  толмағандар арасындағы қылмыстылықтың  алдын алу жолдары және  кәмелет жасқа толмағандардың құқықтық жауапкершіліктің жүзеге асырылуы процесін  анықтап білу, профилактикалық жұмыстар жүргізу барысында кездесетін кемшіліктер туралы және еліміздің  құқық жүйесі  қалыптасуы қарсаңында  іске асырылу  жағдайы.

Кәмелет жасқа  толмағандардың қылмысқа бару себептерін анықтап, олардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне  тоқталып, құқықтық мәдениетін, құқықтық сауаттылығын арттыру жолдарын, олардың  қылмысының алдын алу шараларын  жетілдіру жолдарын анықтау мақсатында осы тақырыпты таңдадым.

        Тақырыптың мақсатына сәйкес  келесідей міндеттер қоямыз:

• Кәмелет жасқа толмағандардың жеке тұлғалық мәнін ашу;
• Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыс жасауының себептерін анықтау;
• Кәмелетке толмағандардың қылмысын, құқықбұзушылығын  азайту мақсатында жүргізілетін шараларды, олардың  алдын алу шараларын жетілдіру жолдарын көрсету.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 тарау  . Кәмелет жасқа толмағандардың  құқықбұзушылықтарына  жеке ерекшеліктері  бойынша  криминологиялық сипаттама

1.1  Қылмыстың  алдын  алудағы   кәмелетке  толмағандар

тұлғасының  мәні

            Адам баласы бала кезінен бастап қоғамдық нәресте сияқты қалыптасады. Адамның интеллектісі дамиды, ол талдау жасай алады және қоршаған ортада болып жатқан  құбылыстарды қорытындылай алады; өз іс -әрекеттерінің  салдарын  көре біледі, еркіндігі, айтқанынан қайтпауы, өз мақсатына жетуіне ұмтылу, өзін-өзі бақылау, белсенділік,  жеке қадір –қасиет сезімі, өз бетімен тырысу  барлығы да  бала кезінен қалыптасады. Осылардың барлығы жасөспірімдердің жеке басын криминологиялық сипатта оқып–білуімен байланысты.

            Жеке басының жас ерекшеліктер  өзгерістері  өмірлік қатынастардың  динамикасымен байланыспайды, және  себеп болмайды. Негізгі  өмірлік  қатынастардың  сақталуы  жеке адамның  өмір жолында  болған оқиғалар  ықпалымен , мән –жайлармен  тығыз байланысты.

            Бірақ, өкінішке орай, сол кешегі  ғана кішкентай балақай бүгін  аса қауіпті баскесерге  айналып  жатады. Бұл біздің балаға жеткілікті  мән бермейтінімізді, өз дәрежесінде  тәрбиелемейтінімізді  айғақтайды.

    Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда мемлекет, жасөспірімдерді қадағалаусыз қалдырумен қатар ересектердің құқық бұзушылық әрекеттерінің жасөспірімдерге кері әсер беруі сияқты жәйттермен күресуде. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мәселелері өзіне тән тарихи даму сатыларының ерекшеліктеріне ие, мысалы, қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша 15 жаста жауаптылыққа тартылмаған.

            Ғалымдар хронологиялық жастан  басқа, педагогикалық, психологиялық, физикалық жас ерекшеліктер  айырылады. Бұлар бір бірімен ұқсас келме йтіндіктен, жеке басты ішкі  шиеленіске алып келеді, бұл  криминогендік сипаттқа ие болуы мүмкін.

            Жасөспірімдердің қылмыс сипаттамасын  зерттеу барысында, негізінен  қылмыскердің  жеке басы  басты проблема  болып табылады.

            Жасы кәмелетке толмаған қылмыскердің  жеке басы жан –жақты, терең  зерттелгені, ішкі істер органдарының  профилактикалық  қызметтерінің   жетістігі. Егер мүдделі органдар  өз назарларына және профессионалдық күштеріне қылмыскердің жеке басын тануды алдыңғы орынға қоятын балса, көптеген қателіктерді болдырмауға болар еді.

            Жасы кәмелетке толмағандардың  жеке басын қарастыру, тек қана  өмір талаптары мен басқа да  өмірге ықпал тигізетін жағдайларды емес,  ең бастысы – қылмыскердің жасын анықтау керек.

            Жеке басының құрылымында осы  жағдайларға байланысты  белгілі  бір биологиялық, психологиялық,  психикалық өзгерістер  болады. М.Н.Гернет  айтқандай «Жас ерекшелікте  белгілі бір күштердің даму деңгейі келісілген, интеллект, әуестік сияқты, сол себептен «физикалық» жағдайына байланысты белгілі бір қылмыстар жасауы мүмкін»

            Адам әлеуметтенуінің процесі   жас шағынан басталады. И.С.  Кона  былай  деп айтқан: « Адамның жеке даралық сапасы  балалық шағынан бастап рольдерді меңгере бастайды». Негізінен «орташа статистикалық жас…» нақты айтқанда болмайды. Заңға сыйымды жасөспірім жас өзін даралық вариация арқылы танытады, бұл қоршаған орта мен тәрбиелеу талаптарына  ғана  байланысты емес, сонымен қатар  ағза мен жеке басының ерекшелігімен тығыз байланысты.

            Криминологтар қылмыскердің жас  ерекшеліктерін белгілей отырып, негізінен кәмелет жасқа толмағандарды  мынадай  топтарға бөледі: 14-15 жас- жасөспірім, жас балалар тобы; 16-17 жас- кәмелет жасқа толмағандар тобы.

            14-17 жас интервалындағы балалардың  жүріс–тұрыстары континеті криминологиялық,  әлеуметтік, психологиялық негіздемелердің  куәландыруы бойынша, бұл жас  аралықта, олардың өмірлерінің жағдайы және  тәрбиесі, сондай –ақ « жас ересектер» ықпалын тигізеді. Осыдан мынадай қорытынды шығаруға болады: кәмелет жасқа толмағандардың құқықбұзушылығы мен қылмыстылығына байланысты 14 жасқа дейігі тұлғаларды және 17 жастан  жоғары тұлғаларды қарастыру керек. [5]

            Ақтөбе облысының статистикалық  мәлеметтеріне сүйінсек, қылмыс  жасағын кәмелет жасқа толмағандардың  жартысынан көбі 16-17 жас санатына  жатқызылады, ал 14 -15 жасар жаспірімдер  қылмыстың 20-25% құрайды және ол  жылдан жылға 0,6-0,7% өсіп келеді.                      [9] 

 

1.2. Кәмелет  жасқа толмағандардың  қылмыс  жасауының мәні, себептері.

            Бүгінгі таңдағы білім алудағы  қиындықтар, жастар ұйымдарының   қызметін үйлестіретін  бірегей  орталықтың жоқтығы, жасөспірімдердің  бос уақытының  шамадан тыс молдығы, олардың арасында  бақылаусыздық пен қараусыздықтың болуы, тағы басқа осы сияқты жағдайлар  кәмелетке  толмағандар  қылмыстылығының күрт өсуіне негіз болып отыр.

            Десек те, бүгінде жасөспірімдерге  жан-жақты құқықтық тәрбие беретін  жеткіншектерді дер кезінде тәртіпке шақырып, толыққанды тәлім-тәрбие беріп отыратын  мектептер азайып барады, бұрынғыдан балалардың басын қосатын, ілім-білімге жетелейтін  орталықтардың күннен күнге жабылып жатқандығы, ұстаздардың мардымсыз жалақыларын сылтауратып, оқушылардың тәрбиесіне селқос қарайтындығынан балалар өмірінен  теріс  көрініс табуда.

     Мемлекетіміздің болашағы, тірегі жасөспірімдер дейтін болсақ, не алатын  сапалы  білімі, не тиянақты тәлім-тәрбиесі  болмаса,  олардан  не қайыр, не үміт?

            Осындай себептермен  соңғы   кездері  жасөспірімдердің  қылмысқа  ұрынулары  күрт көбейіп кетті.

            Кәмелетке жасы толмаған адам  деп  қылмыс  жасаған кезге  қарай  он төрт жасқа толған  бірақ, он сегізге толмаған  адамды айтамыз. Бүгінгі таңда жастар  арасында  криминалды белсенділік  өте  жоғары  деңгейде. Әсіресе  кәмелетке толмағандар арасында қылмыстылықтың  өсуі  алаңдатады,  өйткені олар  ересектерге  қарағанда  тәжірибесі  мен  білімінің  жеткіліксіздігінен  көптеген  проблемаларды  шеше алмайды. Сот кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы істерді қарау барысында кәмелетке толмаған адамның жас шамасын (туған жылын, айын, күнін) дәл анықтауға шаралар қабылдауға міндетті. КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1976 жылғы 3 желтоқсандағы «Соттардың кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық және басқадай қоғамға қарсы іс-қимылдарға баулу жөніндегі істер туралы заңдарды қолдану тәжірибесі туралы» Қаулысында (кейінгі енгізілген өзгертулерімен қоса) қазіргі кезде де ресейлік соттар, тергеу және алдын ала анықтау органдары басшылыққа алып жүрген мынадай ережелер белгіленген. Адам белгілі бір жасқа дәл туған күні емес, келесі тәуліктерден бастап толған болып есептеледі. Жас мөлшерін соттық-меициналық сараптама бойынша анықтағанда, сотталушының туған күні болып сарапшы атаған жылдың соңғы күні есептелуі қажет, ал жас шамасын ең төменгі және ең жоғарғы жылдар арқылы белгілегенде, ондай адамның сараптама ұсынған ең төменгі жасына табан тіреу керек. Кәмелетке толмаған сотталушының ақыл-ойдан кемшін екендігін куәландыратын деректер болса, сот қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес кәмелетке толмаған адамның ақыл-есі қаншалықты толық емес екендігін анықтауға міндетті, оның әрекеттерінің мағынасын сезіне алып, оларына басшылық жасауының шегін белгілеуі керек.

            Алдында аталып өткендей, ҚР Қылмыстық  кодексінің 15-бабының 1-бөлігіне  сәйкес, қылмыстық жауаптылық жас  шамасы он алты жасқа толғаннан  басталады. Осы баптың 2-бөлігіне  сәйкес, қылмыс жасаған кезге  дейін он төртке толған адамдар 15-бапта көрсетілген қылмыстар бойынша (кісі өлтіргені, денсаулыққа қасақана ауыр және орташа ауырлықтағы зардап келтіргені, зорлағаны, жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері, ұрлық жасағаны, кісі тонағаны, шабуыл жасап тонағаны, қорқытып алғаны және т.б.) қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс. Ондайда заң шығарушы он төрт жасқа жеткен айыпкерлер бұл қылмыстардың қоғамдық қауіптілігін біледі сезіне дегенге арқа сүйейді.

            Статистикалық мәліметтерге қарағанда,  кәмелетке толмағандар қылмыстылығының деңгейі уақыт өткен сайын өсіп барады. Мәселен, КСРО-да кәмелетке толиағандар өздері жасаған немесе олардың қатысып жасаған қылмыстарының үлес салмағы (барлық қылмыстардың көлемінде) мынадай сандармен сипатталады: 1985 ж. – 10%, 1986 ж. – 9,4%, 1987 ж. – 11,0%, 1988 ж. – 14,1%, 1989 ж. – 16,5%, 1990 ж. -16,2%. Ал Ресей Федерациясына келсек, жағдай мынадай: 1991 ж. – 17,0%, 1992 ж. – 16,4%, 1993 ж. – 16,0%. Ресейде бұл қылмыстар үлес салмағының 1990 жылдан бастап төмендеуі кәмелетке толмағандар қылмыстылығының ресми түрде тіркелуден тыс қалатын жасырындылығымен байланысты, 1994 жылдың 10 айы ішінде тіркелген кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар саны 1993 жылы осындай уақыт аралығымен салыстырғанда, 0,6%-ға көбейген.   [5]

            Статистикалық көрсеткіш жасөспірім қылмыстарының құқық бұзушылық саласындағы белсенділігі мықты екендігін айғақтап отыр. Кәмелетке толмағандардың тонау және қарақшылық шабуыл жасау тәсілдеріне келер болсақ:

            Жасы кәмелетке толмағандар жасаған  қарақшылық шабуылдардың 74,3% суық қару түрлері қолданылған. Оқты  қару –жарақ мұндай шабуылдардың 7% –да пайдаланылған. Қарулы  қарақшылық шабуылдардың  44,8% –ы көшеде, 41,3% –ы тұрғын жайға басып  кіру арқылы алынады екен.  Қорқытып алушылық 2008 жылы 75 рет жасалған болса, сол қылмыс  саны 2009 жылы 221 –ге, қарақшылық 268 –ден 327 –ге, адам тонау қылмысы 618-ден 961 –ге, ал ұрлық 3330 –дан 4562 –ге жеткен.

            Жасы кәмелетке толмағандар қылмысына  жасы 14-пен 18–дің арасындағы адамдардың  жасаған қоғамға қауіпті іс -әрекеттері жатады. Жасөспірімдер қылмысы жылдан–жылға өсе түсуде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он екінші қылмысты  жасөспірімдер жасайды, оның ішінде 14-15 жастағы жастардың қылмыстық көрсеткіші  16-17 жастағы жасөспірімдердің іс -әрекетіне қарағанда едәуір белсенділікті  байқатады. Жасы кәмелетке толмағандар  жасайтын  қылмыстың  жекелеген түріне келсек, олардың орта есеппен  60 %-ы ұрлық, 8-9%–ы тонау, 7% –ы бұзақылық іс -әрекеттер, Ал, қасақана кісі өлтіру, адамның денесіне ауыр зақым келтіру, зорлау сияқты  өте ауыр қылмыстардың көрсеткіші 1%–дан аспайды. Қылмыс жасаған жасөспірімдердің әрбір бесіншісі бұрын қылмыс жасап сотталғандар, осы тұрғыдағы  қылмыскерлер қылмысты көбінесе топ болып жүзеге асырады (65%). Некен –саяқ болса да ұйымдасқан қылмыстық топқа біріккендер де кездеседі.