Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда жаза қолданудың тиімділігі

            Жасы кәмелетке толмағандардың 90-95%-ы  – ер балалар. Жасөспірімдердің  қылмысына не себеп? дегенге  келсек, бұлардың көпшілігі  оқуға,  адал еңбекке ынта қоймайды, бос  уақыттарын көбінесе қаңғыбастықпен, құмар ойындарға, ішімдікке, нашақорлық және басқа да есеңгіртетін заттарды пайдалануға, ойынханаларда жат музыка  тыңдауға, жыныстық немесе  нәсіпқұмарлық іс -әрекеттермен айналасуға арнайды. Қоғамға жат осындай іс -әрекеттер сөз жоқ, оларды қажетті қаражатты табу үшін әртүрлі ұрлыққа, тонауға және басқалай  пайда күнемдік қылмыстар жасауға итермелейді.

            Жасөспірім қылмыскерге тән қасиетке  келсек, олар өздерінің іс -әрекеттерін  жоғары бағалайды, жауапкершілікті  сезінбейді, ұят, ар –намыс дегеннен жұрдай  болады, бұлардың көпшілігі ызақор, кекшіл, мақтаншақ,даңқұмар болып келеді.Қылмыс жасаған  жасөспірімдердің  бір бөлігі ақыл ойының кемістігі барлар, жүйке ауруымен ауыратындар болып отыр. Бұлардың  көпшілігі  тәрбиенің, бақылаудың жоқтығынан ерте бастан  ішімдікке, есірткілік заттарды тұтынуға үйренген, қаңғыбастықпен, үйден қашып, кездейсоқ қылмыстық элеметттермен   байланыс жасағандар.

            Жасы кәмелетке толмағандар арасында  қылмыстық кәсіпті, қылмыстық  нормалар мен дәстүрлерді жете меңгергенде кездеседі. Көптеген отбасылардың материалдық жағдайларының қиындығы, ата–аналардың моральға жат теріс қылықтары, әке мен бала арасындағы өзара кикілжің, түрлі діни уағыздардың кері әсер етуі, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы порнографиялық заттардың, қатыгездік, күш қолданудың таралуы  жасөспірімдер қылмысының  өршуіне себеп болып отыр.

            Көптеген жасөспірім қылмыскерлерінің  күнделікті іс-әрекеттеріне отбасы, оқу орындары, еңбек ұжымдары  тарапынан ешқандай бақылау болмағандықтан, соңы қылмыстық әрекетте ұласатынын тәжірибе көрсетіп отыр.Сарапшылар соңғы кезде бас бостандығынан айырылғандардың ішінде адам өлтірген, зорлық жасаған, өзгенің денсаулығына  қасақана ауыр зардап келтірген жасөспірімдердің салыстырмалы түрде көбею үстінде екендігін  жасырмайды.

            Кәмелетке толмағандар жасайтын  қылмысардың арасында пайдакүнемдік  және пайдакүнемдік-зорлық пиғылмен  жасалатын ауыр қылмыстардың  үлесі өте жоғары. Ондай қылмыстарға  көбіне аса қатыгездік пен  тағылықтың (вандализм) сипаттары тән болып келеді. Мұндай қылмыстардың көпшілігі қоса қатысу (көбінесе бірге орындаушылық түрінде), әсіресе топқа қатысу (жартысына жуығы) түрінде жасалады, ал мұның өзі жасөспірімдердің психологиясының өзіндік ерекшеліктеріне орайлас келеді. Жобамен алғанда олар жасаған үш қылмыстың біреуі ересектермен қосарласып істеледі.

            Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының  көрсетілген өзіне тән сипаттары  заң шығарушыны кәмелетке толмағандардың  қылмыстық жауаптылығын ықтиятты  түрде реттеу қажеттілігіне қарай (кей-кейде бұл жағдай қылмыстық жауаптылық пен жазаның жалпы ережелері мен бастамаларынан алшақтау жататыны болады) жетелеп әкеледі.

            Жасөспірімдер жасайтын қылмыстың  келесі түрі – ұрлық олардың  үлесіндегі қылмыстың 53 %–ын,  тонау 10 %–ын, қырықшылық шабуыл 15% –ын құрап отыр.Бұл тұста да бала санасының мейірімнен  жұрдай  бола бастағанын байқауға болады. Өйткені аталған қылмыстың дені пайдакүнемдік-зорлық  сипатта жүзеге асырылған. Қылмысқа баруы ықтимал балалардың  тағы бір тобы кезбелікпен күн кешуде. Кейбір деректерге сүйінсек, мектепке бармай, отбасынан алшақ қалған  қараусыз жасөспірімдердің саны жүз мыңнан асады. Бұлардың көпшілігі  түзеу мекемелері мен  балалар үйінің бұрынға түлектері.

            Жасөспірімдердің адамға, қоғамға, еңбекке, мемлекет пен ұлтқа, соның ішінде өзінің ана тіліне деген көзқарасы ата–ананың көрсеткен үлгісіне қарай қалыптасады. Социологиялық зерттеудің бір қыры – «Жасөспірімдердің теріс жолына не ықпал етеді?» деген сауалға төмендегідей  жауаптар алынған. Олардың 7,5% –ы теріс жолға түсуіне туыстарының жасаған қылмысы әсер еткенін айтса, ал 14,1%-ы отбасы мүшелерінің ішімдікке салынуын тілге тиек етеді. Үйдегі жанжал, көзге шөп салуға  байланысты бұзылдым деушілердің көрсеткіші – 2,3% көшенің ықпалы тиді деушілердің саны  саны -73,6% болып отыр.

            Соңғы жылдары мынадай пікір  қалыптысты. Кәмелет жасқа толмағандардың  қылмыстылығы және оның жедел  өсуінің басты себебі, экономикалық  жағдаяттардың күрт нашарлануы  және  қоғамдағы шиеленістердің  өрбеюі болып келеді. Әрине, бұның барлығы ересектердің  қылмыстарына  ерекше әсерін тигізеді. Алайда  өмір деңгейінің  төмендеуі, негізінен  жас балаларға  ерекше зиян келтіреді.  Өйткені  кәмелет жасқа толмағандар  барлық уақытта да қоғамның «осал»  бөлігі болатын.

            Олардың «осалдылығы», ересектерге  қарағанда, осы айтылған факторларға   қарсы тұра алмауы.

            Өз қажеттіліктерін заңды түрде  қанағаттандыра алмағандықтан, жасөспірімдердің  көбісі өз мүмкіндіктеріне және  күштеріне сай, қылмыс жасау  жолымен, «ақша істеп», өздеріне қажетті заттар, тамақ жасай бастайды.

            Кәмелет жасқа толмағандар белсенді  түрде рэкетте, заңсыз бизнесте  және  басқа да қылмыстық іс -әрекеттермен айналысады.

            Экономикалық дағдарыстың келеңсіз  көріністерінің бірі–жұмыс орындарының қысқартылуы. Кәмелет жасқа толмағандарды жұмыспен қамсыздандыру мүмкіндігінен  шектеді, соның ішінде тәрбиелеу колониясынан жазасын өтеп келгендер үшін аса қиын болды.[6]

            Кәмелет жасқа толмағандар қылмыстылығы  мектеп пен колледжден босатылуына  алып келді. 

            Сауықтыру  жүйелерінің бұзылуы  жалғасып  жатқаны және  жазда   бос уақыттың көп болуы да  жас өспірімдердің қылмыстылығына  себеп бола алады. Балалар мен  жасөспірімдерге арналған көптеген  сауықтыру лагерьлері  жабылып қалды, ал аз қамтылған отбасылар  үшін қымбат жолдама алуға  оңайға соқтырмайды.

            Отбасыда болған проблемалардың  нашарлануы, қайыршылық пен қажеттілік, моральдық және әлеуметтік деградация  аса қауіпті келеңсіз салдарларға  алып келеді.

            Соңғы жылдары  республикамызда   жүргізілген  социологиялық   зерттеулерге орай «Сіздің отбасыңыз  тату ма?»  деген сұраққа   оқушылардың 72,2% –ы «иә, өте  тату» деп жауап берсе, ал 24,4%–ы  «онша  емес» десе, қалған 1,8%-ы  «мүлдем тату емес» деген келісімді тұжырым айтқан. 1% –ы болса мүлдем жауап бермеген. Міне, осының өзінен-ақ қылмыс әлеміндегі жасөспірімдердің алатын орнын екшеуге келгенде отбасының атқарар  рөлін анық байқауға болады емес пе?

            Отбасындағы қолайсыз жағдай үшін республикада жыл сайын 25 мың бала үйінен кетіп қалады. 10 мың бала мектеп –интернаттарын тастап кетеді.

 Сонымен  қатар балалар суициды өсіп  барады.

            Ата–анасынан кетіп, кәмелет  жасқа толмағандар қоғамнан пана  іздей бастайды.  Жас өспірімдерді «ересектер өмірінен» нашақорлық, жыныстық қатынас толқыны қызықтыра бастайды. Кейбір елдерде бұл қылмыстар жасы кәмелетке толмағандар қылмысының тікелей себебі болады.

            Жасөспірімдердің қылмыс жасауының  тағы бір себебі, кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстылығымен күресу органдарының қызметі әлсіз болғанынан. Үлкен кемшіліктер құқық қорғау органдары мен ішкі істер органдарының қызметтерінен бар.Өйткені балалар мен жасөспірімдер арасында профилактикалық жұмыс жүргізетін қоғамдық мекемелер өте аз.[7]

            Жасөспірімдердің қылмысы беймәлім, сондықтан кейбір зерттеулер  көрсеткендей, кәмелет жасқа толмағандарды  алғаш рет жазалағанға дейін,  олар бірнеше қылмыс жасауы  мүмкін.

            Бұл жазалаусыздық атмосфераны  қалыптастырады.

            Қылмыстық жүріс–тұрыстағы басты  құралдар ескерту қолданылмай  қалады. Жасөспірімдер қылмыс жасауының  себептері мен талаптары қылмысты  алдын –алудын жолдары жоқ  екенін  білдірмейді. Белгілі  дәрежедегі себептер мен талаптар  реттеу , бейтараптандыру, түзету  жолдарына жатады.

            Кәмелетке толмаған адамды ата-аналарына  немесе олардың орнындағы адамдарға  не мамандандырылған мемлекеттік  органның қадағалауына беру кәмелетке  толмаған адамға тәрбиелік әсер  ету және оның жүріс-тұрысын  бақылау жөнінде әлгі адамдарға не органға міндеттер жүктеуден тұрады.

            Кәмелетке толмаған адамның қоғамдық  қауіптілік дәрежесі және оның  тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу  шараларын қолдану жолымен түзелу  мүмкіндігі жөніндегі мәселені  шешу айыпкердің жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты сан түрлі мән-жайларды анықтауға тәуелді болып келеді. Ішінара жүргізілген әлеуметтік зерттеулердің деректері бойынша бұл мәселені шешерде мына жағдайлар ескерілді:

- кәмелетке  толмаған адамның қылмыс жасағанға  дейінгі мінез құлқы (63%);

- алғаш рет  қылмыс жасауы (55%);

- шын жүректен  опық жеуі (38%);

- бұрын сотты  болмағандығы (84%);

- келтірілген  зиянның орнын толтыруы (18%);

- кінәсін мойындап  келуі, айыбын мойындауы, қылмыстың  ашылуына белсене жәрдемдесуі  (5%

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 тарау.    Жасы  кәмелетке  толмағандармен  жүргізілетін

профилактикалық  жұмыстар

 

2.1.  Жасы кәмелетке толмағандардың  қылмыстылығының алдын алуда  жаза қолданудың тиімділігі

 

   Кәмелетке толмаған адам қауіпті қылмыс жасағанның өзінде, барлық уақытта, тұлғалық қасиеттері өте қатты бұзылған сипатта болмайды. Кәмелетке толмаған адам бойындағы тентектік, сотқарлық сияқты белгілер адамның есеюіне байланысты бірте-бірте жойылып отырады, ал жақсы қасиеттері біршама өседі. Бала уақыт өте келе жақсы мен жаманды саналы түрде ажырату қабілетіне ие болып, ес тоқтатады. Сондықтан да кәмелетке толмаған қылмыскер бойындағы жағымсыз қасиеттерді жою үшін оларға міндетті түрде қатаң жаза тағайындап, бас бостандығынан айырудың қажеті жоқ. Бұндай әрекеттер, қайта керісінше, теріс нәтиже береді.

Қылмысты кім  жасаса да, мейлі ересек адам жасасын, мейлі кәмелетке толмаған бала жасасын, бұдан қылмыстың қоғамға қауіптілігі, одан туған зиянды нәтижелер көлемі көбеймейді де, азаймайды да.

Бүгінгі таңда  кәмелетке толмаған бала тым мейірімсіз, қатыгез жауызға айналуда. Бұған дәлел, теледидардан берілетін «Всем постам», «Тревожная зона» атты хабарларды көтеретін болсақ онда адам өлтіру, оны балталап, құдыққа тастау, кәрі кемпірді, жас қызды зорлау сияқты адам жанын түршіктірер қылмыстарды кәмелетке толмағандар жасауда. Ал мұндағы қылмыстың себебі сол адамның ақшасын алу, кек алу немесе мас күйінде жасалған. Бұл жағдайлар бізден қырағылықты, жасөспірімдерге талаппен, сақтықпен қарау қажеттілігін талап етіп отыр.

Кейбір авторлар заң шығарушының кәмелетке толмаған қылмыскерге арналған қылмыстық жаза жөніндегі нормаларына баға бере отырып, оларды кәмелетке толмағандарға белгіленген «жеңілдік» шаралары – деп атайды.

Дәл қазіргі  таңда бұл пікірмен келіспеске болмайды. Біздіңше, кейбір жастардың әрекеті үшін жауаптылықты қатаң түрде жоғарылататын, өз айыбын мойындататын кез келді. Өзінің 15-17 жасында не оқу оқуды, не еңбек етуді, қамқорлық көрсетіп, мейірімділік танытуды білмейтін, бейқам, бірақ ата-анасына үміт артатын, өзімшіл жастар көбеюде.

Ұрлық жасап, адам өлтіріп өзін дүниеге әкелген  ата-ананың абыройына дақ салу, қоғамға  қауіп төндіріп, зиян келтіру сияқты әрекеттер өзімшілдікке жата қоймас бұл барып тұрған жауыздық. Сондықтан  да бүгінгі таңда жасөспірімдерге  қолданылатын жазалау шарасын қатаңдатқан да дұрыс болар.

Егер адам өмірінің 15-17 жасында мұндай жауыздық әрекеттерді  жасап ол үшін тиісті түрде жазасын  тартпаса, ол адам бұдан кейін өз әрекетін одан ауыр қылмыс жасаумен ұштастырмаса, азайтпайды.

Кәмелетке толмағандардың өздеріне тән ерекшеліктерін жан-жақты ескере отырып, олардың қылмыс жасау себебін анықтау, қылмыстық жолға қайта түсуіне жол бермеу, оның алдын алу, сондай-ақ оларға жаза әділ түрде тағайындау сияқты күрделі мәселелерді тиімді түрде шешу үшін кәмелетке толмағандарға арналған заң нормаларын өз алдына бөлек қабылдау қажет сияқты. Әрине бұл мәселені бірден шешу қиын. Алайда, болашақта бұл мәселені қолға алып, кәмелетке толмағандарға арналған Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодексін өз алдына қабылдаған жөн дейміз.

Кәмелетке толмағанға арналған Қылмыстық кодекс қабылдаған  жағдайда, мұнда кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қолданылатын жазаның  түрлері, оларға жаза тағайындаудың  және одан босатудың негіздері, оларға қатысты қолданылатын мәжбүрлеу  шараларының түрлері нақты түрде кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып көрсетілуі қажет.

Бүгінгі таңда  құқық бұзушы кәмелетке толмағандар  құқықтық тұрғыдан мүлдем қорғаусыз  екендігі баршамызға белгілі. Олардың  құқықтары заң жүзінде орындалмай, оған салқындық шырай танытылуда. Бұл жөнінде 2003 жылдың 25 сәуірінде «Шахар» телеарнасында берілген «Открытая Азия» тележурналында да айтылған болатын. Тележурналда балаларға арналған еңбекпен тәрбиелеу колонияларында жазасын өтеп жатқан кәмелетке толмағандар жөнінде және олардың мұнда түсуінің себептері жөнінде мәселе қозғалған болатын. Мұндағы тәрбиеші мамандар «...колониядағы кәмелетке толмағандардың 55 пайызын (ал енді бірі 70 пайызын)  бас бостандығынан айырмай-ақ, альтернативті жаза түрімен де тәрбиелеуге болар еді. Өйткені мұнда тауық ұрлап, не болмаса өзге жасөспірімнің велосипедін тартып алып айдау сияқты болмашы қылмысы үшін жазасын өтеп жатқандар баршылық»,- дейді.