Аударма және өркениет

 

Аудармаға жағдай туғызған тілдердің  көп түрлі болуы түсіндіруді, демек, кеңірек қарастыруды қажет  етеді. Егер вавилондық тілдердің араласып кетуі туралы інжілдік аңызға немесе басқа планетаның тұрғындарының ықпалының мүмкіндігіне шын сеніп, оны қабылдамасақ, онда көптілділік адамзаттың тарихи даму барысында табиғи жолмен шығуы мүмкін болған құбылыс. Ғалым-антропологтар о баста адамдардың бір орталықтан тарағандығы туралы біраз болжамдар айтады. Кейінірек, жер бетіндегі климаттың күрт өзгеруіне байланысты жан-жаққа ыдырап кеткен адамдардың кейбір жеке топтары тамақ іздеу қамымен өз руларынан бөлініп, олардан алыстап, бүкіл байланысты үзуге мәжбүр болған. Соның нәтижесінде олардың тілдері де бірте-бірте өзара тәуелсіз, басқа жағдайларда дами бастаса керек.

 

Тілдердің пайда болуы туралы кең  тараған теориялардың бірі моногенез (грек. monos – біреу,  genesis – туу)  болып табылады. Ол теория бойынша, адамзаттың түрлі тілдері о баста бір көзден, бір тілден тараған. Бұл теория адамның пайда болуының моногенезді теориясымен тікелей байланысты. Көптеген антропологтар мақұлдайтын бұл теория бойынша, қазіргі адам түрі – Homo sapiens Жер бетінің бір жерінде, мүмкін, Африкада шамамен 100 мың жыл бұрын бірегей мутация нәтижесінде пайда болады. Осы уақытта жалпы адамзатқа ортақ тіл де туындаған, сөйтіп бұдан 30-40 мың жыл бұрын ертедегі адамдардың көбейіп, Африкалық және Еуразиялық континентке қоныстануының нәтижесінде ортақ тіл түрлі диалектілерге бөлінген. Демек, кезіндегі бастапқы ортақ тіл алуан тілдерге ыдыраған. Тілдердің көптүрлілігін осылай деп болжамдау – қазіргі антропологтар болсын, лингвистер болсын пәтуаға келер ортақ тұс.

 

Түрлі  тілдердің болған жағдайында бірнеше қоғамдық жүйелердің қатар өмір сүруі зат айырбасының, бір сөзбен айтқанда, “халықаралық қатынастардың” болғандығының тұжырымдалуына мүмкіндік береді. Көптілділік жағдайында қалыптасқан мұндай қарым-қатынастардың алғашқы аудармашыларсыз, яғни басқа елдің тілін білетін адамдарсыз орындалғандығы күмән тудырады.

 

Мифтер ғылыми білім санатына жетпесе  де, көне дәуірлерде орын алып, артынан  ешбір із қалдырмаған белгілі  бір оқиғалардың бетпердесін  ашуға қабілетті және ғылыми талдау үшін нақты дерек бола алатын фактілер санатына жатады. Мифология мен дін тарихын зерттеуші Мирча Элиаде былай деп жазады: “Миф белгілі бір қасиетті тарих туралы, яғни Уақыт басында, ab initio… болған алғашқы оқиғаны сөз етеді. Бұл әрқашанда “жаратылыс” туралы, белгілі бір заттың қалайша қалыптасқандығы, яғни өз тіршілігін қалай бастағандығы туралы сөз” [29, 63 б.].

 

Киелі Жазу мәтіндерінде біз тілдің пайда болуы мен бөлінуінің мифологиялық үлгісін табамыз. Түрлі замандарда айтылған, жазылған алуан әпсана, ертегі, аңыз шығармаларды “құдай сөзі” деп уағыздайтын еврейлердің және христиандардың ортақ діни кітабы – Көне өсиетте әлемнің заттарға атау берудің нәтижесінде құрылғандығы туралы процесс суреттелген.   Басқаша айтқанда, есімін айту, нақтырақ айтсақ, атау Құдайдың әлемді жаратуының негізінде жатыр.

 

“Әуел баста Сөз болған, – деп  жазылады Иоанн (Жохан) Інжілінде (Ізгі Хабарда), – Сөз Құдаймен бірге  болған, Сөз Құдай болған. Ең алғашқыда  “Сөз” Құдаймен бірге болған. Бар  нәрсені Құдай “Сөз” арқылы жаратқан, жаратылған еш нәрсе Онсыз пайда  болмаған. “Сөз” өмірдің бастауы болған, осы өмір адамзат үшін Нұр болған. Нұр түнектің ішінде  жарқырайды, ал түнек Нұрды  жеңе алған емес” (Иоанн, 1:1) [30, 249 б.].

 

Құдайдың әлдеқайда маңызды  объектілерге ғана ат бергендігі қызығушылық  тудырады: ол жарықты күн деп, қараңғыны – түн  деп, қаттыны – аспан, құрлықты – жер деп, судың  жиналған жерін – өзен деп атайды. Жер бетіндегі тірі жандарды айтатын болсақ, оларға ат беруді Құдай Адамға тапсырды.

 

Сонымен бірге, Інжілдік мәтін моногенез  теориясы мен тілдердің кейінгі бөлінісіне дәлел келтірумен де қызықты. Жалпы, есте ұстайтын бір нәрсе – тілдің пайда болуы (глоттогенез) туралы, тіл туралы толассыз сұрақтар толық та жан-жақты жауабын таба алмаған ашық та даулы сұрақтар.

 

Інжілдегі Вавилондық діңгек туралы мифті “тілдік ысырапшылдықты” (Джордж Стейнер) түсіндірер себеп ретінде алу ғылымға жат тәсіл болар еді. Алайда, әрбір мифтің астарында адамзат мәдени тарихының елеулі кезеңіне сай оқиға желісі жатқандығын мойындамасқа тағы да болмас… Сонымен, иаһұдилар мен христиандардың Киелі кітабы былай делінген екен:

N-12

Мақсаты :1.Адамдардың қолдану  сөздері туралы түсінік беру

 

“Бүкіл адамдар жер бетінде  бір тілді, бірдей сөздерді қолданды. Адамдар шығысқа қарай көшіп, Шинар өлкесінде бір жазық  жерді тауып, соған орналасты.

 

Сонан соң олар бір-біріне: “Келіңдер, кірпіш құйып, оны отқа күйдірейік“, – деді. Сөйтіп олар тас орнына күйген кірпіш, әк орнына қарамай алып, бір-біріне: “Біз өзімізге қала және төбесі көкке жететін мұнара тұрғызайық. Осылайша біз өз атымызды шығарайық, сонда біз жердің түкпір-түкпіріне бытырап кетпейміз“, – десті.

 

Сонда Тәңір адамдар тұрғызып жатқан қала мен мұнараны көру үшін жерге  түсті де: “Мынаны қара, олар бір  халық болып, бір тілде сөйлейді. Мынау олардың жұмыстарының басы ғана. Бұдан былай олардың ойындағыларын жүзеге асыруға еш нәрсе де кедергі болмайды, – деді. – Олай болса, біз жерге түсіп, олар бір-бірін түсінбеуі үшін олардың тілін шатастырып жіберейік.”, – деді.

 

Сөйтіп Тәңір оларды сол жерден бүкіл жер бетіне бытыратып жіберіп, олар қала құрылысын тоқтатты. Сондықтан қалаға Бабыл деп ат қойылды, өйткені Тәңір сол жерде бүкіл әлемдегі тілді шатастырып, адамдарды жер бетіне бытыратып жіберді.”

 

(Киелі кітап. Тәурат. Жаратылыстың  басталуы. 11 тарау. Бабыл мұнарасының  салынуы) [30, 26 б.].

 

Тілдердің пайда болуы туралы мифологиялық дәйектің баяндалуы осындай. Бұл не? Тілден “шашу шашылғаны” ма әлде тілдік “қарғыс атылғаны” ма? Кеңпейілділік пе (”тілдік ысырап”) әлде аспанмен (Құдай “топосы”, мекені деп түсініңіз) тілдесетін діңгек орнатпақ болып сабылған адамдардың пенделік кеудесінен туындаған жобаға наразылық танытқан Жаратқан иенің жазасы ма?

 

Вавилондық топыр ненің куәсі? Жаратушы тілден шашу шашты ма екен, олай болса – адамдар әрекетін хош көргендігінің белгісі ғой. Шашу – салтанаттың, қуаныштың, мерекенің рәмізі еді… Әлде бұл тұста шашу емес, жаза басым ба? Өйткені, сол тілдерді бас салып иемденуге асыққан жұртшылық болашақта өздерінің бірін-бірі еш орталық жанама буынсыз тікелей (аудармашысыз, яғни ортадағы үшінші біреусіз) түсінуден қалатындығын білмеген болар?! Нәтижесінде, бір кісідей (түсіністіктің арқасында, яғни ортақ тілдің арқасында) жұмыла кірісіп, бітіруге жақындаған діңгек те жайында қалды, ортақ мекен де жайында қалды, ортақ мақсат та жайында қалды емес пе?!

 

Әлде бұл Жаратқанның адамдарға жіберген сыны ма екен?! Адамзат бір тілде сөйлеп, бірлесе жүріп қана бас қоса алар ма екен, жоқ әлде, әр тілде сөйлеп, әр шетте жүріп те ортақ мүдделі болар ма екен деген?!

 

Егер сын болған жағдайда – адамзат  жақсылы-жаманды ол Талапқа Жауап  тауып келеді. Оның куәсі аударманың болуы, аудармашы мәдени тұлғасының болуы, соның арқасында жеткілікті-жеткіліксіз, мардымды-мардымсыз түсіністіктің болуы дер едік. Жаратқанның кәрі демей-ақ қойдық, шын қаһарланған болса жаратқан аударманы мүмкін етпей тастар еді ғой… Қалай дегенмен де, ортақ мүдделесуге әйтеуір бір саңылау, бір мүмкіндік, бір үміт қалдырып тұр ғой жаратқан…

 

Содан  бері Вавилон көптілділік  бейнесі ретінде көзге елестетіледі. Қазіргі заманғы аудармашылар үшін Вавилон – олардың кәсібінің  рәмізі. Сондықтан болар, аудармашылардың Халықаралық федерациясы “BABEL” деп аталады. Көне еврей тілінде бұрындары Вавилон осылай айтылса керек. Вавилондық мұнара рәмізі аудармаға арналған кейбір кітаптардың беттерінде де кездесіп тұрады.

 

Вавилондық тілдік “шашудан” дәм татқан адамзат балалары бұрынғыдай бір тілде сөйлеуден қалса да, шүкіршілік, аралас-құраластан қалмаған сияқты. Соңыра, екі тілді иемдену нәтижесінде екі ел болып кеткен ағайындарды байланыстырушы дәнекер буындар – аудармашылар пайда болды. “Үзілген жіп қайта сабақталды”, “үзілген байланыс қайта жалғасты”, “өшкен үміт қайта жанды”. Аударма – “үзілгенді” жалғау, аудармашы – жалғаушы, байланыстырушы дәнекер.

 

Әр тілде сөйлейтін адамдар  арасында өзара түсіністік тіптен жоқ  деп айтуға ешкімнің тілі бармасы мәлім, бірақ та сол бір бастапқы, “архе”-дегі, керек десеңіз, адамзаттың алғашқы мекені – жұмақтағы алғашқы адамзаттың ортақ тілі туралы, бастапқы түсіністік туралы тек армандауға ғана болады. Вавилондық апыр-топырдың ақыры – көптілділік тозағы, азабы, әлде қызығы?! Көптілділік тозақ та, азап та емес, жаратылыстың көптүрлілігіне тән адами жауап болар? Әйтеуір, көптілділік – жұмбағы мол күрделілік.

 

Аударма мәселесі тілмен тығыз байланысты болғандықтан осы тұста тіл туралы түсінікті біраз келтіре кеткен жөн. Аудармаға мәдениеттанудан, философиядан гөрі лингвистикалық, тілтануға икемді анықтама берер болсақ, оның, біріншіден, тілдік дәнекерлік, байланысушылық түрі екендігін айтар едік, екіншіден, коммуникациялық тұрғыдан мәтіндік сәйкестілікті қамтамасыз ету жолы деп таныр едік.

 

Сонымен, алдында айтылғандардан ой түйе отырып, аударманы адам іс-әрекетінің ең көне түрлерінің бірі деп қарастырсақ  ақиқаттан алшақтамаймыз. Әрине, ең алғашқы аудармашының кім екенін де, ең алғашқы аударылған мәтіннің қайсысы екендігін де ешкім дәл басып айта алмасы белгілі. Дегенмен де, жер жүзіндегі адамзаттың бәрі түгелдей бір тілде сөйлемейтіндігі, бірақ, соған қарамастан, бір-бірімен қатыспай тұра алмайтындығы да мойындайтын шындықтар. Ендеше көп тілді үлестірген, жаратқан (”Вавилон мұнарасы” мифінің желісінде) аудармашы мамандығын алғашқылардың бірі ретінде әрі қасиетті негізгілерінің қатарында қарастырғанына күмән жоқ…

 

Егер алғашқы адамдардың бірінші  алыс-берісі әйел алмасудан басталса, тарихтағы бірінші тілмаштар  да әйелдер болған шығар‑ау! Архаикалық қоғамдағы  инцесті болдырмау жолдарының бірі ретінде өзге тайпадан қыз ұрлау дәстүрі әйел баласын алғашқы аудармашы болды деуге мүмкіндік береді деп ойлаймын. Қазақ мәдениетіндегі әйелге тән қасиеттер белгісіне “дәнекерлік”  көрінісі ретінде “тіл таба білушіліктің” тұруы да оның о баста екі түрлі жұртты, екі елді байланыстырушы қызмет атқарғандығын (тілмаштық немесе аудармашылық деп ұғына беруге болады емес пе?!) аңғартса керек.

N- 13

Мақсаты:1. Ауызекі аударма туралы түсінік беру

                  2. Аударманы хатқа түсіру кезеңдер туралы мәліметтер .

 

 

Бастапқы жазу-сызусыз мәдени кезеңде (әлгі әйелдердің тілмаш қызметін қажеттілік арқасында емін-еркін жалғыз өздері алып жүрген шақтарда) аударма әрине  ауызекі аударма болса керек. Ал хатқа түсіру мүмкіншілігіне ие болған сәттен бастап-ақ жазбаша аудармалар пайда бола бастады. Оған куә сонау көне шумерлік мәтіндердің арасынан қостілді (біздің дәуірімізге дейінгі 3 мыңжылдықтар шамасы) сөздіктердің табылуы.

 

Тарихшылардың айтуы бойынша, аударманы және аудармашыларды қажет еткен факторлардың мықтыларының бірі – жаулап алушылық соғысының жүргізілуі. Жеңілген, тізе бүккен жаңа ел-жұртына өз жарлығын түсінікті жеткізу үшін билеушіге тілмаштан басқа кім керек?! Тілмаштарсыз көне дүниенің күшпен жаулап алынған әртілді көп халықтардан тұратын империяларын құрған “глобалистерді” көз алдыңа елестете алмайсың.

 

Аудармашылық қызметтің б.э.д. ІІІ  мыңжылдықтан бері келе жатқандығын  Ассирия астанасы Ниневияның кітапханасынан табылған саз тақтайшалар да дәлелдейді. Ассириялық патшалар арасында алғашқы болып хат танығандардың бірі – Ашшурбанипал (б.э.д. 669-633) өз сарайларының біреуінде бүкіл көне вавилондық және шумерлік жазбаларды жинақтауға бұйрық береді. Сонда әлемдегі ең алғаш кітапхананың басым бөлігін шумерлер мен вавилондықтар аудару үшін қолданған көптілді сөздіктер құраған екен. Сол сөздіктердің ең көнелері өз ерліктерін империяның түрлі тілдерінде мадақтауды ұнатқан Саргон Аккадскийдің (б.э.д. 2872-2817жж.)  билік еткен кезіне сәйкес келеді.

 

Көне Мысырдағы тілмаштар туралы христиандардың Киелі кітабынан  дерек жинауға болатындығы туралы жоғарыда біраз айтылған еді. Оған қосымша, тағы бір мифтік аңызға сүйенетін  болсақ, Иосиф пен оның ағалары  туралы оқиғаның баяндалуынан алғашқы  аудармашылар туралы мәліметтерді кездестіреміз. Онда кезінде Мысырға құлдыққа сатып жіберген Иосифқа күні түсіп келген ағаларының онымен перғауын сарайында тілмаш арқылы сөйлескендігі туралы [30] анық айтылады емес пе? Тіпті, метафоралық тұрғыдан сол құдай түсірген кітаптардың өзі алғашқы аудармалар емес пе?  Тауратты болсын, Інжілді болсын, Құранды болсын кәміл құдай сөзінің (Құдайдың тілін кім білген?!) жердегі пенделерге түсінікті аудармасы деп қарастыруға болатын сияқты. Ендеше, Мұса (Моисей) пайғамбарды да, Иса (Иисус) пайғамбарды да, Мұхаммед пайғамбарды да  құдай сөзінің алғашқы аудармашылары десек киелілікті аяқ асты етпейміз деп ойлаймын.

 

Ертеде, аудармашы кәсібі құрметті де сыйлы болған кезде, түрлі тілдерде сөйлейтін алуан елдің өкілдері тұратын ежелгі Карфагенде “кәсіби аудармашылардың” ерекше бір кастасы (жабық қауымы) болған. Карфагеннің аудармашылары сол кезде айырықша құқықтық мәртебеге ие болған көрінеді. Олар аудармашылық қызметтен басқа барлық міндеттерден түгелдей босатылса керек. Кейбір аударма тарихын зерттеумен арнайы айналысатындардың дәлелдеуі бойынша, аудармашылар кастасының мүшелері сыртқы түр кейіптерімен де қалған адамдардан ерекшеленетін: олардың барлықтарының шаштары тақырланып алынған және денесінде татуировка (теріге бояу жағылған инемен пістелене салынатын сурет) болған көрінеді. Олар татуировканы қазіргідей тек сән үшін емес, өзінің кәсіби деңгейінен ақпарат беретін рәміз ретінде қолданған. Бірнеше тілдерден аудара алатындардың денесінде қанатын жайған тотықұс бейнеленген, ал тек бір тілмен жұмыс істейтін аудармашылардың денесінде қанатын жаймаған тотықұстың суреті салынатын болған. Бір қызығы, көне Карфагендегі аудармашылық геральдикадан мүлдем хабары жоқ адамдар көп жағдайда бүгінгі күннің өзінде аудармашыны тотықұспен теңдестіріп жатады.

 

Кейбір зерттеушілердің айтуынша, Ежелгі Римде  interpres (аудармашы) сөзі біршама кемсітушілік сипатта болыпты; interpres деп мәселенің байыбына бара қоймайтын, сөзбе-сөз аударуға дағдыланған, қабілетсіз аудармашыны атаған. Ежелгі Русьте оларды толмачтар дейтін болған. Сірә, ол атау біздің түркі тіліндегі “тілмәш” сөзінен шыққан болар. Сол көне замандардың өзінде-ақ аудармашылар дипломатиялық келіссөздерге қатысып, әскерлермен шетелге сапарларға бірге шығып отыратын болған. Соған қарамастан, аудармашыларға қолбала ретінде жоғарыдан төмен қарау қай мәдениетте болсын кездесіп тұратын жағдай.