Пачатак фарміравання старажытнарускай дзяржаўнасці.Полацкае княства – першая дзяржава на тэрыторыі Беларусі

         Дрыгавічы рэдка згадваюцца ў  старажытных пісьмовых крыніцах. На падставе летапісных паведамленняў  старажытнейшым насельніцтвам Паўднёвай,  Цэнтральнай і Заходняй Беларусі  з’яўляліся дрыгавічы, якія паходзілі  ад старажытных славян, што прышлі  з Падунаўя, належалі да ўсходнеславянскай  моўнай групы, займалі значную  тэрыторыю сучаснай Беларусі  і былі ў ліку найбольш развітых  усходнеславянскіх плямён.

          На тэрыторыі рассялення дрыгавічоў  засталіся шматлікія археалагічныя  помнікі – курганныя могільнікі,селішчы,  гарадзішчы.

          Найбольш ранні пахавальны абрад  дрыгавічоў – трупаспаленне.  Зверху вогнішча і рэшткаў  спалення наспалі курган. З прыняццем  хрысціянства язычніцкі (паганскі) звычай крэмацыі змяняецца трупапалажэнням.  Звычайна нябожчыка клалі галавой  на захад на дзённаю паверхню  зямлі, ачышчанную рытуальным  вогнішчам, і паверх яго насыпалі  курган.

         Для жаночага касцюму плямён  дрыгавічоў былі характэрны вялікія  металічныя пацеркі, ажурныя або  суцэльныя цыліндрычнай ці авальнай  формы, упрыгожаныя напянымі шарыкамі  металічнай (срэбранай) зерні. Іх  называюць буйназярністымі і  прызнаюць этнавызначальным прадметам  дрыгавічоў.

        Асноўная частка насельніцтва  дрыгавічоў пражывала ў сельскай  меснасці на селішчах і гарадзішчах.  У Х-Хістст у дрыгавічоў пачынаюць  узнікаць гарады (Тураў -  980 г., Берасце – 1019 г., Меньск – 1067 г., Пінск – 1097., Случаск -  11097 г., Клечаск – 1127

 

 

 

 

г. , Гародня – 1127 г., Драгічын Надбужны – 1142 г., Рагачоў – 1142 г., Мазыр – 1155 г.,).

 Да  Х-Хістст адносіцца ўзнікненне  Наваградка, Ваўкавыска, Слоніма. У  ХІІІ ст узнікаюць Камянец  (1276), Кобрын (1287). Узнікненне і развіццё  гарадоў з’яўляецца яркім сведчаннем  высокага ўзроўню эканамічнага  і сацыяльнага развіцця дрыгавічоў.

       Аснову гаспадаркі дрыгавічоў  складалі земляробства і жывелагадоўля.  Дрыгавічы займаліся таксама  паляваннем, рыбалоўствам, прадзеннем, ткацтвам, жалезаапрацоўкай, касцярэзкай,  скураапрацоўкай, дрэваапрацоўкай,  ганчарным рамяством, выраблялі  жалеза і сталь, складаныя вырабы  і прылады працы, узбраенне,  прадметы хатняга ўжытку.

        Аб высокім узроўні сацыяльнага  развіцця дрыгавічоў сведчаць  існаванне свайго “княжання”  яшчэ да ўключэння ў склад  Кіеўскай Русі ў Хст, вылучэнне  дрыгавіцкіх зямель у Тураўскае  княства пры першым жа падзеле  Кіеўскай Русі Уладзімірам Святаслававічам  у 988г., існаванне мясцовай дружыны  ў тураўскіх князёў.

       На падставе летапісных паведамленняў   матэрыялаў археалагічных раскопак  дрыгавічы паўстаюць як адно  з найбольш развітых усходнеславянскіх  плямён, што знаходзіліся на шляху  інтэграцыі ўсіх ўсходнеславянскіх  плямён ў адзіную супольную  ўсходнеславянскую народнасць.

       Радзімічы: па летапісу як і вяцічы , прыйшлі з прапольскіх зямель, назву сваю атрымалі ад імя Радзім, які ўзначальваў іх, і рассяляліся па Пасожжы. Летапісец адзначае, што жылі ў міры паміж сабой паляне, драўляне, севяране, радзімічы і іншыя плямёны.

       З летапіснага паведамлення , датаванага 885 г., мы даведваемся, што ў  канцы ІХ ст радзімічы плацілі  даніну спачатку хазарам, а  потым кіеўскаму князю Алегу. 

       У радзімічаў існавала свая  племянная вярхушка і ваенная  арганізацыя. У 907 г. яны ўдзельнічалі  ў паходзе на грэкаў у складзе  рознаплемяннога войска князя  Алега. Пасля смерці Алега радзімічы,  мабыць, адмовіліся падпарадкоўвацца  кіеўскаму князю. Летам 984 г.  ваявода кіеўскага князя Уладзіміра, якога празвалі Воўчы Хвост,  на р.Пяшчань перамог войска  радзімічаў і яны былі канчаткова  ўключаны ў склад Кіеўскай  дзяржавы.

        Радзімічы займалі прастору ў  міжрэччы Дняпра і Дзясны па  берагах Сожа і яго прытокаў. Курганны могільнік каля в.Дзям’янкі  Добрушскага раёна пакуль адзіны  на тэрыторыі радзімічаў некропаль,  які існаваў на працягу некалькіх  соцень гадоў(VII-XIIстст). Раннія пахаванні зроблены па абрадзе трупаспалення на месцы насыпання кургана або непадалёку ад яго. Зрэдку нябожчыка спальвалі ў зрубавай дамавіне.

         З ХІ ст у радзімічаў пахавальны  абрад трупаспалення паступова  пачаў змяняцца трупапалажэнням  у дамавінах, калодах або трунах, здаваліся і двайныя пахаванні.

        Аснову галаўнога жаночага ўпрыгожання  складалі сяміпрамянёвыя скроневыя  кольцы , якіх насілі ад аднаго  да васьмі. Характэрнай асаблівасцю  жаночага касцюма з’яўляюцца  шкялныя рознакаляровыя пацеркі  ў спалучэннях з прывескамі  рознай формы.

 

 

 

 

 

 

        У навуцы даўно абмяркоўваецца  пытанне аб ляшскім паходжанні  раздімічаў. Устаноўлена, што заходнеславянскі  ўплыў на раннесярэднявечнаю  Беларусь адбываўся на працягу  VІІІ-ХІІІстст у розных формах і ахопліваў практычна ўсю тэрыторыю беларускіх зямель. Аднак арэал радзімічаў не вылучаецца пераважнай прысутнасцю заходнеславянскіх элементаў у параўнанні з іншымі абласцямі Беларусі.

       Зародкі ўсходнеславянскіх народаў  на землях радзімічаў узнікаюць  у канцы 1-га тысячагоддзя н.э.: Гомель, Чачэрск, Крычаў, Прупой(Слаўгарад). У выніку шырокага археалагічнага  вывучэння Гомеля ўстаноўлена,  што паселішча калочынскай культуры  ўпадзення р.Гаменюк у Сож і значны неўмацаваны пасёлак. У VІІІ-Хстст. На паселішчы адбылася змена жыхароў. Замест плямён калочынскай культуры сюды пранікла іншае славянскае насельніцтва. Паселішча ў Гомелі пачало выконваць ролю племяннога цэнтру радзімічаў. У Х-ХІ стст вакол яго пачынае засяляцца сельская акруга. У ХІІст Гомель ператвараецца ў буйны ваенна-адміністратыўны цэнтр Ніжняга Пасожжа і ў цэнтр хрысціянскай культуры.

       Аснову эканомікі радзімічаў  складала земляробства, таксама  былі развіты разнастайныя рамёствы,сярод  якіх першарадным з’яўлялася  кавальскае.

      У часы феадальнай раздробленасці (з канца ХІ ст) тэрыторыя радзімічаў  была падзелена паміж чарнігаўскімі  і смаленскімі князямі. Пры  гэтым асобныя населеныя пункты  ў выніку міжусобнай барацьбы  неаднаразова пераходзілі з рук  у рукі. У летапісе радзімічы  названы ў апошні раз пад  1169 г. як этнаграфічная адзінка  ўсходняга славянства.

 

5. Славянская каланізацыя ў землях Панямоння.

На працягу другой паловы 1-га тысячагоддзя славяне асвоілі амаль усю  тэрыторыю Беларусі, паступова асімілявалі  балтамоўнае насельніцтва, якое тут  пражывала. Частка балцкага насельніцтва была, відавочна, выціснута на паўночны захад,невялікая яго частка, верагодна, была знішчана, але асноўная маса заставаласяжыць  на ранейшых месцах, утвараючы часам  даволі значныя астравы сярод  прышлых слвян. Пастаяннай этнічнай граніцы паміж славянамі і  балтамі ў раннім сярэднявеччы не было.

        Да вырашэння  пытання аб вытоках славянскай  каланізацыі панёманскага краюрашаючае  значэнне маюць данныя археалагічных  даследванняў. Аб тым, што каланізацыя  басейна Нёмана ішла ў першую  чаргу з паўднёвых і паўднёва-заходніх  зямель, сведчаць дакладна зафіксаваныя  праявы ў пахавальным абрадзе  і пахавальным інвентары курганных  могільнікаў Навагрудчыны рыс,  характэрных для дрыгавічоў, драўлян  і валынян.

       Аналіз пахавальнага  абраду і рэчавога інвентару  паказвае, што славянскае насельніцтва  Верхняга Панямоння было змешанным.  Такім чынам, на рубяжы 1-га  і 2-га тысячагоддзя землі Верхняга  Панямоння былі асвоены славянамі.

 

 

 

 

 

 

6. Становішча на тэрыторыі Беларусі ў ІХ-ХІІстст.

            У IX - XII стст. ва ўсходніх славян складаецца феадальны ўклад. Напачатку асноўная частка насельніцтва была вольнымі супольнікамі, якіх звалі «людзі». Іх сацыяльнае становішча паступова змянялася: частка трапляла ў залежнае становішча, частка заставалася адносна вольнай. Залежных людзей звалі «чэляддзю». У складзе чэлядзі былі катэгорыі насельніцтва, пазбаўленыя асабістай волі - халопы.  Пра станаўленне класавага грамадства сведчыць не толькі залежнае становішча асобнай катэгорыі насельніцтва, але і наяўнасць лютвы. Дружыннікі (ці баяры) атрымлівалі ад князя права збіраць даніну з вызначанай тэрыторыі. Збор даніны з вольнага насельніцтва той тэрыторыі, якой «валодаў» князь, звалася палюддзем. Паступова даніна становіцца феадальнай рэнтай.  

      Стварыліся гарады. Адны выраслі з умацаванага сельскага гарадзішча як Полацак, іншыя як княжыя замкі - Менск, Гародня, Заслаўль. Трэція ўзнікалі на гандлёвых шляхах. Горад складаўся з частак: дзяцінца, умацаванага валамі, равамі, сценамі; пасаду - месца, дзе сяліліся рамеснікі і гандляры; і гандлю - месцы продажу і куплі тавараў.  Славяне вызнавалі паганскую рэлігію. Яны верылі ў бога сонца, агню, Пяруна і інш. Памерлых хавалі ў ямах, насыпая над імі курганы. Верылі ў замагільнае жыццё. Упрыгожванні насілі з косткі, медзі, керамікі.

7. Полацкае княства – першая дзяржава на тэрыторыі Беларусі.

        Гісторыю  Полацкага княства трэба адлічваць  ад пачатку існавання горада  Полацка.  
        Аб’яднанне групіроўкі крывічоў у Беларускім Падзвінні ўжо ў канцы VIII стагоддзя завяршылася утварэннем іх асобнага княства, цэнтрам якога стаў Полацак. Пра Полацак упершыню гаворыцца ў "Аповесці мінулых гадоў" у 862 г. Пад гэтай датай запісана,што скандынаўскі князь Рурык, які прыняў уладу ў Ноўгарадзе, пачаў раздаваць” мужам сваім” гарады, у тым ліку і Полацк. Летапісец адзначыў, што Полацак, як і Смаленск, былі заснаваны крывічамі.

        Сітуацыя, якая ўтварылася ў выніку дзянняў  Рурыка паставіла пад пагрозу  эканамічныя інтарэсы Кіеўскага  княства. Кіеўскія князі Аскольд  і Дзір у 865г. здзяйсняюць  ваенны паход пад Полацк, але  вынікі гэтага паходу застаюцца  невядомымі.

         Ужо ў ІХ ст. Полацк актыўна  ўключаецца ў палітычнае жыцце  ўсходнеславянскіх плямён. Гэтаму  перш за ўсё  спрыяла яго  размяшчэнне  на заходнядзвінскім  адгалінаванні гандлёвага шляху  “з варагаў у грэкі. З 882 г. Полацкія землі знаходзіліся  ў пастаянных палітычных і  эканамічных сувязях з Кіеўскім  княствам. На падставе летапісу  крывічы хадзілі ў паход на  Смаленск разам з кіеўскім  князем Алегам.

 

 

 

 

 

 

Вядомы паведамленні аб удзеле крывічоў у паходзе кіеўскага  князя Ігара на Візантыю ў 944 г.

          Выхад  Полацкага княства з-пад  улады Кіева неабходна адносіць  да перыяду 907-947 г. паўднёвая  накіраванасць палітыкі кіеўскага  князя Святаслава , сына княгіні  Вольгі ў 60-70 гады не спрыяла  збліжэнню паміж Полацкім і  Кіеўскім княствамі.

 

8. Падзеі ў Полацкім княстве ў 970-х – 1003гг.

          Прыкладна ў 70-я гады Хст  у Полацку пачаў княжыць Рагвалод. Да саюзу з Полацкам імкнуліся  наўгародскі князь Уладзімір  і кіеўскі князь Яраполк. Уладзімір,  каб заручыцца падтрымкай з  боку Полацка ў барацьбе супраць  Яраполка, пасватаўся да дачкі  Рагвалода Рагнеды. Рагнеда, ведаючы  аб нараджэнні Уладзіміра ў  выніку адносін паміж ключніцай  Малушай і князем Святаславам,  адказала словамі: “Не хочю розути робинича, но Ярополка хочю”.

 

 

 Таксама летапіс паведамляе  пад 980 г., што Уладзімір сабраў  вялікае войска і выступіў  у паход на Полацк. Горад быў  захоплены прыступам. Рагвалод  і абодва яго сыны забіты, а  Рагнеда гвалтам узята Уладзімірам  у жонкі. Уладзімір стаў Вялікім  Кіеўскім князем. У найбуйныя гарады ў якасці сваіх намеснікаў Уладзімір накіраваў сваіх сыноў. Яго сын ад Рагнеды Ізяслаў атрымаў Полацак.

        Пісьмовыя  крыніцы нам нічога не паведамляюць  пра дзейнасць Ізяслава на  пасадзе полацкага князя, акрамя  таго што ў час яго кіравання  адбываўся працэс распаўсюджвання  хрысціянства на тэрыторіы Полацкай  зямлі. У 1001г. Ізяслаў памёр.  Ён пакінуў пасля сябе дзвух  сыноў – Усяслава і Брачыслава. Першы з іх пражыў да 1003г.. пасля  гэтага Брачыслаў робіцца адзіным  князем Полацкай зямлі.

9. Час Брачыслава.

        Мае  сэнс меркаваць, што да 1015 г.  – года смерці кіеўскага князя  Ўладзіміра – асноўная дзейнасць  Брачыслава была накіравана на  вырашэнне унутрапалітычных пытанняў, якія не закраналі інтэрэсаў  суседніх княстваў, да таго ж  Брачыслаў быў яшчэ падлеткам  і не меў вопыту ў дзяжаўных  справах. Пакуль у Кіеве жыў  Уладзімір, Полацкае княства не  магло праяўляць венную актыўнасць, бо адразу сутрэла бы адпор  з боку княстваў, дзе правілі  яго сыны.

       Пасля смерці Уладзіміра стабільнасць у Кіеўскай дзяржаве была парушана. Яго сыны біліся за прастол да таго моманту, пакуль ініцыятар міжусобіцы – князь Святаполк не ўцёк у Польшчу. Менавіта гэта сітуацыя стварыла спрыяльныя ўмовы для Брачыслава ў вырашэнні пытання аб поўным кантролі Полацка над заходнедзвінскім адгалінаванні шляху “з варагаў у грэкі”.