Пачатак фарміравання старажытнарускай дзяржаўнасці.Полацкае княства – першая дзяржава на тэрыторыі Беларусі

       З дадзенай  мэтай у 1021 г. Брачыслаў ажыццявіў  імклівы паход на Ноўгарад. Горад  быў захоплены і разрабаваны.  Калі Брачыслаў вяртаўся з  Ноўгарада ў Полацк,яго сустрэлі  войскі кіеўскага князя Яраслава , і ў бітве войска Яраслава  адалела Брачыслава, вярнула Ноўгарад, а Брачыслаў уцёк у Полацк. Пасля яны заключаць перамір’е,  і Яраслаў аддасць Полацкаму  князю Віцебск і Усвяты, каб  пазбегнуць вайны с Полацкам  і ўмацаваць свае становішча. Атрымаўшы кантроль над волакамі, Полацкае княстве эканамічна  замацоўвае сваю незалежнасць. Брачыслаў  развівае заходні напрамак дзейнасці  – падтрыманне крывіцкай каланізацыі  і распаўсюджванне сваёй улады  на балцкія плямёны. Уключэнне  Менскай воласці ў склад Полацкага  княства таксама адбылося  ў  час княжання Брачыслава.

         У 1044г. заканчваецца перыяд  княжання Брачыслава, пры якім  Полацкае княства вырасла тэрытарыяльна  і замацавала сваю незалежнасць  эканамічна праз усталяванне  кантролю над волакамі . З 1044г.  пачынаецца новы этап у полацкай  гісторыі, спалучаны з дзейнасцю  яго сына – Усяслава Брачыслававіча.

 

 

 

 

10.  Час Усяслава Чарадзея. 

   З’яўленне Усяслава  на палітычнай арэне ХІ ст. было незвычайным. У летапісе  гаварыцца аб тым, што маці  нарадзіла яго ад чаравання  і “бысть ему язвено на главе  его”. Застаецца невядомым, якая  прыкмета была ў князя на  галаве, але яна спрыяла ўтварэнню  мянушцы князя – Чарадзей, якая  стала вынікам міфалагізацыі  сучаснікамі далейшай палітычнай  дзейнасці князя. Трэба сказаць,  што Чарадзей з’яўляўся прадаўжальнікам  палітыкі свайго бацькі.

    У час княжання  Усяслава Чарадзея адносіны з  балцкімя плямёнамі насілі  мірны,  дамоўны характар. Падтрыманне міру  з балтамі стала вынікам працягу Усяславам балцкай палітыкі Брачыслава, якая грунтавалася на двух прынцыпах – захаванні мірных адносін з балтамі і распаўссюджанні на балцкую тэыторыю дамоўна-данінных адносін.

У першыя два дзесяцігоддзі  свайго княжання Усяслаў не ўносіў ніякіх змен і ў паўднёвы напрамак палітыкі Брачыслава, развіваючы мірныя стасункі з кіеўскім княствам, палітычная стабільнасць і моц якога да 1054г. падтрымлівалася Яраславам Мудрым, а пазней Ізяславам, які са сваімі братамі Усеваладам і Святаславам не дапускаў міжкняжацкіх усобіц і ў ваенных справах выступаў з імі заадно. Да хаўрусу з паўднёвымі князямі быў прыцянут і Чарадзей, які прыняў удзел у 1060г. у сумесным пераможным паходзе зімі супраць торкаў.

Палітычная стабільнасць Полацкага княства ў гэты час  абумовіла тэрытарыяльный рост самога Полацка. Прыкладна ў гэты час  пачылося будаўніцтва Сафійскага сабора – як адлюстраваннемоцы дзяржавы і незалежнасці Полацкага княства.

1065 год стаўпаваротным  у палітычнай гісторыі Полацкага  княства. Гэтым годам датуецца  ваенны паход Усяслава Чарадзея  на Пскоў, што азначала пераход  Полацкага княства ад мірнага  суіснавання з суседзямі да  венных адносін. Можна меркаваць,  што выправы полацкага князя  на Пскоў і на Ноўгарад(1066г.) мелі пад сабой эканамічны  інтарэс і з’явіліся найбольш  простым спосабам барацьбы Полацка  супраць сваіх паўночнаеўрапейскіх  гандлёвых канкурэнтаў. Але аблога  Пскова з боку полацкага войска  не мела поспеха і палачане  былі вымушаны вярнуцца назад.

Адсутнасць супрацьдзеяння з паўднёвага боку схіліла Усяслава да ваеннай выправы на Ноўгарад. Ён разграміў ноўгарадскае войска і  бесперашкодна авалодаў горадам. Захоплены  Ноўгарад быў разрабаваны, у палон  былі ўзяты жанчычы і дзеці, а  з Сафійскага сабора зняты званы  і панікадзілы.

Гэтыя дзеянні не маглі  заставацца незаўважанымі з боку паўднёварсукіх князёў, і яны пачалі рыхтавацца да нападу на Полацкае княства. У склад кааліцыі ўвайшлі кіеўскі  князь Ізяслаў Яраслававіч, чарнігаўскі  князь Святаслаў Яраслававіч, пераяслаўскі князь Усевалад Яраслававіч. У лютым 1066г. вайскі Яраслававічоў рушылі да меж Полацкага княства.

 

 

 

 

 

 Першым пад удар  трапіў Менск. Горад быў узяты  прыступам,разрабаваны і знішчаны. Абцяжараныя злабычай, войскі Яраслававічоў  падышлі да р. Нямігі,дзе іх  перанялі войскі Усяслава Чарадзея. 3 сакавіка 1067г. на Нямізе адбылася  жорсткая бітва. Паўдневарускія  войскі не змаглі канчаткова  акружыць і знішчыць палачан  і захапіць Усяслава – ён  уцёк. Летапіснае паведамленне сведчыць, што 10 ліпеня 1067г. Ізяслаў, Святаслаў  і Усевалод выклікалі Чарадзея  на перагаворы, гарантуючы яму  бяспеку прыясай на крыжы. Яраславічы  парушылі прысягу, схапілі князя  з яго двумя сынамі і пасадзілі  іх у вязніцу-поруб у Кіеве.  Гараджане Кіева паднялі паўстанне  ў 15 верасня 1068г., вызвалілі Усяслава  Чарадзея разам з сынамі з  поруба, абвясцлі яго кіеўскім  князём, а Ізяслаў збег з горада.

Вялікім кіеўскім князём Усялаў быў усяго 7 месяцаў. У 1069г. Ізяслаў  з дружынай польскага караля Баляслава  рушыў на Кіеў. Жыхары Кіева сабралі  войска.якое ўзначаліў Усяслаў Чарадзей. Войска кіеўлян падышло пад Белгарад, адкуль уначы, не чакаючы бітвы полацкі  князь збег у Полацк.

У 1069г. Усяславу не ўдалося  замацавацца князем у Полацку. Княжыць  там стаў сын Ізяслава – Мсціслаў,які  хутка памёр. Пасля смерці Мсціслава  Ізяслаў пасылае ў Полацк свайго другога сына Святаполка. У 1071г. Усяслаў  Чарадзей знянацку з’явіўся пад Полацкам і выгнаў Святаполка з горада.

З 1071 па 1073 г. назіраецца зацішша  паміж Полацкам і Кіевам. І толькі у 1077г. Уладзімір Манамах(сын Усевалада) спрабуе захапіць Полацк, але яго  спрбы не ўвянчаліся поспехам.

Увосень 1078г. Чарадзей зрабіў самы рашучы крок у ажыццяўленні савёй  усходняй палітыкі: напў на Смаленск і  спаліў яго. Манамах спрабаваў дагнаць  Усяслава, не дагнаў і ў адпомстку  спаліў ваколіцы Лукомля, Лагойска і  Друцка. У 1084-1085г. Уладзімір Манамах  спрабуе нанесці яшчэ адзін удар па Полацкаму княству і разам  з полаўцамі захапіў Менск.

Перыяд полацкай гісторыі, спалучаны з дзейнасцю Усяслава Чарадзея скончыўся ў 1101 г. разам  з яго жыццём. Па-рознаму можна  ставіцца да асобы Усяслава і яго  дзейнасці, але адно застаецца бясспрэчным: гэта быў адзін з выдатнейшых  палітычных дзеячаў старажытнай  Беларусі. Асноўным вынікам палітычнай дзейнасці Усяслава трэба лічыць захаванне цэласнасці і палітычнай незалежнасці Полацкага княства  – першай дзяжавы на беларускіх землях. Невядома, якім чынам князь, які прайграў шэраг ваенных сутыкненняў, пакінуў такі глыбокі след у народнай памяці.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      Заключэнне

 

З’яўленне славя на тэрыторыі  Беларусі моцна паўплывала на ўсе астатнія плямены. Яны пераўзыходзілі іх па ўзроўню сацыяльнай арганізацыі, мелі больш развітую гаспадарку. Ў выніку інтэнсіўнага засваення славянамі тэрыторыі Беларусі, дзе раней жылі балты, у VIII - IX стст. склаліся этнічна блізкія паміж сабой племянныя звязы: крывічы, дрыгавічы, радзімічы, часткова валыняне. На іх аснове ўтварыўся старабеларускі этнас. У яго фармаванні прынялі ўдзел яцвягі і некаторыя іншыя балцкія плямёны. Усходнія славяне прынеслі больш прагрэсіўную форму земляробства – ворную. Сем'і, аб'яднаныя агульнасцю гаспадарчага жыцця, утварылі сельскую (суседскую) ці тэрытарыяльную абшчыну. Апрацоўваная зямля, лясы і вадаёмы былі ўласнасцю ўсёй абшчыны. Сям'я карысталася асобным участкам супольнай зямлі - надзелам.  У IX - XII стст. ва ўсходніх славян складаецца феадальны ўклад. Напачатку асноўная частка насельніцтва была вольнымі супольнікамі, якіх звалі «людзі». Іх сацыяльнае становішча паступова змянялася: частка трапляла ў залежнае становішча, частка заставалася адносна вольнай. Залежных людзей звалі «чэляддзю». У складзе чэлядзі былі катэгорыі насельніцтва, пазбаўленыя асабістай волі - халопы.  Пра станаўленне класавага грамадства сведчыць не толькі залежнае становішча асобнай катэгорыі насельніцтва, але і наяўнасць лютвы. Дружыннікі (ці баяры) атрымлівалі ад князя права збіраць даніну з вызначанай тэрыторыі. Збор даніны з вольнага насельніцтва той тэрыторыі, якой «валодаў» князь, звалася палюддзем. Паступова даніна становіцца феадальнай рэнтай. Тым часам утворацца гарады. Адны выраслі з умацаванага сельскага гарадзішча як Полацак, іншыя як княжыя замкі - Менск, Гародня, Заслаўль. Трэція ўзнікалі на гандлёвых шляхах. Горад складаўся з частак: дзяцінца, умацаванага валамі, равамі, сценамі; пасаду - месца, дзе сяліліся рамеснікі і гандляры; і гандлю - месцы продажу і куплі тавараў.  Славяне вызнавалі паганскую рэлігію. Яны верылі ў бога сонца, агню, Пяруна і інш. Памерлых хавалі ў ямах, насыпая над імі курганы. Верылі ў замагільнае жыццё. Упрыгожванні насілі з косткі, медзі, керамікі.

   Невядома, колькі  б часу заняў пуць пераходу  да станаўлення дзяржаўнасці  без уплывы славян.

                     Найвышэйшага росквіту Полацкае княства дасягнула пры князю Брачыславе (1001-1044гг.) і Ўсяславе (Чарадзею) (1044-1101 гг.). Тым часам пашырэлі межы княства. Яно займала тэрыторыю цяперашняй Віцебскай вобласці, паўночную частку Менскай і некалькі суседніх раёнаў. У васальнай залежнасці ад княства былі землі, якія распасціраліся па ніжняй плыні Заходняй Дзвіны, дзе знаходзіліся гарады Кукенойс і Герцике. Палачане кантралявалі гандлёвы шлях «з вараг у грэкі», збіралі даніну з балцкіх плямёнаў.

 

 

Паміж Полацкам і Кіевам вялася барацьба, якая працягвалася з  перапынкамі больш 100 гадоў. Полацкія князі двойчы займалі Ноўгарад, вялі барацьбу за Пскоў і Смаленск. У 1067г. адбылася бітва на рацэ Няміга, ішла вайна з Уладзімірам Манамахам. У 1127г. сын Манамаха Вялікі князь  Кіеўскі Ізяслаў арганізаваў  вялікі паход кааліцыі паўднёва-рускіх князёў супраць Полацку. Затым полацкая зямля распалася на ўдзельныя  княствы: Полацкае, Менскае, Друцкае, Изяславское, Лагойскае і інш. Так скончылася гісторыя самай першай і адной з самых моцных дзяржаў.

 

 

                                           Спіс літаратуры.

1. Гісторыя Беларусі, т.1 ,мінск “современная школа”.
2. Нарысы гісторыі Беларусі, акадэмія навук беларусі,мінск “беларусь”.
3. Е.К. Новик, И.Л. Качалов,Н.Е.Новик История Беларуси,минск «вышэйшая школа».
4. М.В. Довнар-Запольский история Белоруссии,минск «Беларусь».