Абыл Тілеуұлы

Абыл Тілеуұлы

(1777-1864) 

 

МАҢҒЫСТАУ АҚЫНДАРЫНЫҢ АБЫЗЫ 

 

1848 жылдың шамасы. Маңғыстау жері. Жаздың бір жайма-шуақ күні. Ауыл алдындағы биік белесте төрт-бес ақын, жыршы. Бұларға ауыл жақтан бір қария келіп қосылады. Ақ орамалды басына жай ғана орай салған ақ көйлекті, ақ сақалды абыз атаның өзі.

• Балалар, не хабар?
• Абыл-еке, Махамбет жұмбағын айтып тұрмыз.
• Айтыңыздаршы, айналайындар.

...Қанды көйлек  жолдасы Исатайдан айырылып, қолы  ыдырап, көңілін бұлт торлап, көкірегінде кек ойнаған Махамбет бірде тілеулес досы Шернияздікіне келеді.

Ауылға таянған  Махамбетті көріп, Жарылғас баласы Шерниязға  ақыл айтады:

• Махамбеттің көңілі мұңды, көкірегі дертті шағы, жақсылап қонақ ет. Өз үйіндей аунап-қунасын. Егіздің сыңары, ердің сойы еді. Балам, екеуміз шұқанақпыз да, Махамбет пен Абыл телегей теңіз ғой. Әңгімесін есіңе тұт. Шәлкем-шалыс сөзден бүгінше тыйыл. Қалжыңның кезі емес...

Әке сөзіне құлақ  асқан Шернияз түн бойы Махамбетті тыңдаумен болады. «Махаңмен шешіліп бір сөйлеспей қалғаным қалай?» деген ой мазалаған Шернияз  таңертең ақынды аттандырып жатып, үзеңгіге аяғын сала бергенде өлеңмен ғибрат сұрайды:

Көлдеуде  көкала үйрек көл көріпті,

Ғалымдар  кітабынан жол көріпті.

Жолдасы Ер Исатай – ер Махамбет,

Сөз бар  ма тыңдағандай ескілікті?

Сонда Махамбет қолтығынан демеп, сөз сұрап тұрған Шерниязға жалт қарап былай деген екен:

Арғымақ алты айшылық жер сойқаған,

Өтерін  бұл жалғанның кім байқаған?!

Тас түлек  темір үзіп тепсінгенде,

Көп қағып дауылпазды, көл шайқаған.

Күн тұман, ай қараңғы, жортар құлжа,

Шернияз, ақын болсаң, мұны болжа:

Болғанда  таң мезгілі мұнар шалып,

Төрт  бүркіт бір аққуды қылған олжа.

Он бүркіт отыз аққу көлден ұшқан,

Бір сұңқар дамыл көрмей қанат қаққан.

Телегей теңіз тасып шамданғанда,

Жемсау  құс тұғырдағы қайда жатқан?

Болғанда  тапа тал түс күні батқан,

Болғанда  үш ай тоқсан көктеп жатқан,

Болғанда  үш ай шілде мұзы қатқан.

Отыз  қаз, он екі үйрек шыр айналып,

Бір кезде көгі шығып шешек атқан.

Тар жерде  сөз сөйледің бол әзір деп,

Сөз айттым талалайлар қыл әзір деп.

Баласы  Жарылғастың ер Шернияз,

Қайтқанша жауабымды қой әзірлеп*.

_____________________________

* Бұл  жұмбақтың жазушы Б.Аманшин атыраулық  ақын Құмар Жүсіповтен жазып  алған нұсқасы Махамбет жинағында жарияланды (А.1947) 

 

Сыйлас, сырлас, тілектес-тілеулес болған жылдары еске түскендей Абыл Махамбет сөзін тыңдап, мұңайып қалады.  Исатай, Махамбет бастаған көтеріліс жеңіліспен аяқталды. Есіл ерлер қаза тапты. Қайран Махамбет-ай!

• Абыл-еке, бұл жұмбақты Шернияз да, содан бері естіген ақындардың ешқайсысы да шеше қоймапты.
• Е-е, кез-келген шешетін сөзді Махамбет айта ма?»
• Абыл одан әрі тебіреніп кетеді. Махамбет сөзіндегі бұқара басына үйірілген алмағайып заманды, күнбе-күн туындап жатқан қым-қуыт, қарама-қайшы өмір құбылыстарын, бұл кездегі ер-азамат міндетін, хан ордасындағы қаздай тізілген жемқор билерді – бәр-бәрін жырлап өтсе керек...

Бізге осы әңгімені жаздырған маңғыстаулық Алданов  Өрісбай да, атыраулық ақын –жыршылардың қай-қайсысы да Махамбет жұмбағын шешкен Абыл сөзін дәл өз күйінде айтып бере алмады. Бірақ ақындар мен жыршылардың бәрі де сол жұмбақты тек Абыл ғана шешіпті деседі.

Абыл – бұқара арманын өз шығармаларының өзекті идеясы еткен қазақтың көрнекті ақпа-төкпе, суырыпсалма ақындарырының бірі. Ол Маңғыстау түбңндегі  Бозашы мекенінде дүниеге келген.

Абыл Қазақстан  Республикасы Ғылым академиясының  Орталық ғылыми кітапханасы қолжазбалар  қорындағы (1121-бума) деректер негізінде 1982 жылға дейін Өтембетұлы делініп  келді. Шежіреші Алшын Меңдәлиев  пен ақын туысы Молдағали Түркпенбаев мәліметтері бойынша, Абылдың өз әкесі Тілеу, атасы Өтембет екені анықталды.

Ақын туралы бағалы мәліметтер беруші Боқанов Қайшыбай мен Қосдәулетов Бөкенбай деректері бойынша, Абыл 1777 жылы туып, 1864 жылы 87 жасында өлген. Бейіті Маңғыстаудағы Қаратөбе деген жерде.  1993 жылы белгілі құрылысшы-сәулетші Сайын Назарбекұлы Тоқтамыс басшылығымен ақын мүрдесі басына сәулетті ескерткіш орнатылды.

Абыл туралы айтқанда, басын ашып алуға тиіс бір мәселе бар. Біреулер «Абыл әрі ақын, әрі күйші болған» деседі. Маңғыстау қазақтары арасында Абыл есімді ақын да, күйші де болған. Ел аузындағы  Абыл күйші туралы аңыздың толық нұсқасы  академик А.Жұбановтың «Ғасырлар пернесі».

(Алматы, 1958) зерттеуінде  берілген. Ә.Тәжібавтың «Абыл» поэмасына, Ә.Кекілбаевтың «Күй» повесіне негіз болған да осы аңыз. Бұл аңызды кәрі құлақ қариялар Абылай күйші туралы деседі. 1964 жылы Жетібай деген жерде өз үйінде кездескенімізде, Сәттіғұл ақын: «Қазіргі Абылдың күйі «Абыл» деп тартылатын күйді біз «Абылайдың қоңыр күйі» дейміз. Абылай күйшінің ауылы қырда (Үстірт үстінде. Қ.С.) түркмендерге шектес жүрген, ол Адайдың Түрікменадай руынан. Ал Абыл ақын күйші болды деп естігеніміз жоқ. Ауылы үнемі Маңғыстаудың Ойын жайлаған», - деген еді. Расында да, күйші Абыл мен ақын Абыл бір түбекте, бір заманда өмір сүрсе де, екеуі Адайдың екі руынан шыққан. Халық сазгері Абыл Адайдың Түрікменадай руынан болса, ақын Абыл Адайдың Мұңал бөлімінен. Жас жөнінен де едәуір айырмашылығы бар. Ақын Абыл 1777-1864 жылдарда өмір кешкен болса, күйші Абыл 1820-1892  жылдарда өмір сүрген. Сәттіғұл ақын күйші Абылды Абылай деп әңгімелеген.  А.Жұбанов «Ғасырлар пернесі» атты еңбегінде  күйші Абылдың әкесі Тарақ (ақын Абылдың әкесі Тілеу, атасы Өтембет. – Қ.С.), әуелгі аты Абылай, кейін үй-іші Абыл атап кеткендігін айта келіп: «Кейбір ауыз әдебиетін жинаушылар Абыл әрі жүйрік жыршы, әрі композитор ақын да болған деседі. Бірақ бұл әңгімелерді бекіте түсетін бізде ешқандай материал жоқ», -дейді. Келтірілген деректер күйші Абыл мен ақын Абылдың дербес өнерпаздар екендігін танытады.

1942 жылы дәуіріміздің атақты жырауы  Мұрын Абыл туралы бірқатар маңызды деректер айтады: «Менің әкем Сеңгірбек Абыл ақынның  үйінде зергерлік құрып жатқан уағында:

• Сіз қалай ақын болдыңыз?-деп сұрағанда , Абыл айтыпты:
• Отызға келген кезім, ерте қой өргізіп келіп, ұйықтап қалсам, біреу бір сұйық нәрсені аузыма құйып жіберді, жұтып жібердім. Ояна келсем, кеудемді өлең сөз кернеп барады екен. Осыдан былай қараай ақын болып кеттім,- депті».

Және Мұрын жырау Адай Нұрым ақыннан естігенін баян етеді: «Абылдың әкесі айтатын еді. Түрікмен Мақтұмқұлы: «Түсімде Абыл және қарақалпақ Қаңлы руынан шыққан Ақтәжі  деген ақын қыз үшеуміз бір жерде кесемен ас іштік. Қыз бен екеуіміз кесенің ішіндегі асын іштік те, Абыл кесені жұтып қойып еді. Абыл бізден кейін ақын болар, бірақ ақындығы артық болар»,-деген екен» (Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Орталық кітапхана қоры, 1121-бума).

Мұндай аңыз-әңгімелердің негізгі түйіні наным, сенімге негізделгенін, түсінде ғайыптан ешқандай ақындық келіп қонбайтындығын, мұндай түс көру өнерпаз жастың жан дүниесі мен ақындық өнерге құмартуының әсері екендігін Е.Ысмайылов «Ақындар» (Алматы, 1956) атты еңбегінде келісті дәлелдеп береді. Және осы тектес аңыз-әңгімелер өнер адамын арқалы, құдіретті, ұлы етіп көрсеткісі келген ниеттің, оны қадір тұтудың белгісі  болып табылады.

Мұрын жыраудан жазылған аңыз-әңгіме деректерге жүгінсек, Абыл қоныстас қарақалпақ, түрікмен ақындарымен жете таныс болған. Олар Абылдың дарындылығын, ал Абыл Мақтұмқұлы жырларын бағалай білген.

«Абылдың Махамбеттің  жұмбағын шешуі», «Үш ақынның өздерін  таныстыруы», «Шерниязға айтқаны» деген  материалдарға қарағанда Абыл замандас ақындарының ішінде Махамбет, Есенбақ, Шернияз, Нұрым сияқты атышулы  сөз зергерлерімен достық байланыста болған. Олардың бірқатары Абылдан ақындық өнеге алған. Махамбет, Шернияздармен пікірлес Абыл халықты аяусыз қанаған Баймағамбет Айшуақов, Қайыпқали Ешімов сияқты озбыр сұлтандарды жалтақсыз әшкерелеп отырған. Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі жеңіліспен аяқталғаннан кейін көтеріліске қатысқандар мен соған пікірлес болғандарды қатаң жазалаған ауыр жылдарда Абыл да біраз қуғын-қудалау көрген.

Абыл Қазақстанның батыс аймағы, түрікпен, қарақалпақ жерлерін түгел аралап, өз тұсындағы өнерпаздардың көбімен кездескен.

Абыл Қаным дейтін жұбайынан Арыстан, Артығалы дейтін екі ұл, Қырмызы, Қытайы деген екі  қыз көрген. Абылдың Арыстаннан өрбіген  әулетінің бірқатары Маңғыстауда. 

   Абылдың  бізге жеткен мұрасы терме, толғаулары мен шағын айтыстары. Ақын жырлары алғаш «Сана» (Ташкент, 1924, N2-3) журналдарында, кейін «Коммунистік еңбек» (Гурьев, 30.VII.1967), «Жұмысшы» (Красноводск, 22.1.1972), «Коммунистік жол» (Ақтау, 13.1.1983) газеттерінде, «Ертедегі әдебиет нұсқалары» (А., 1967), «Ақберен» (А., 1972), «Өсиетнама» (А., 1982) «Бес ғасыр жырлайды» (А., 1984, 1989), «XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы» (А., 1985) жинақтарында жарияланған.

Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Орталық  ғылыми кітапханасы мен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорларында Абылдың бірқатар терме, толғаулары бар.

Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорындағы (1121-бума) «Айтайын басымдағы мәніс жайды», «Абыл ақынның сөзі», «Жарандар  шалықтаңыз жан барында», «Кәрілік туралы» толғауларды айтушылар Абыл, Әубәкір, т.б. өзге ақындар сөзін шатастырып жіберген, кей ретте Абылдікі деп жаңсақ берген.

Абыл 1960 жылдан бері жоғары оқу орындары бағдарламасында  бұқара мүддесін жырлаған ақпа ақындар қатарында аталады. Жекелеген еңбектер мен мақалаларда  оқта-текте ғана аталып келген Абыл ақын жөнінде соңғы кезде жарық көрген бірқатар зерттеулер мен оқулықтарда арнаулы тараулар берілді (Қ.Сыдиықов. Ақын, жыраулар. 1974, 22-51-б; Х.Сүйіншәлиев. XVIII ғ. қазақ әдебиеті. А., 1980, 51-53 б.).

Абыл жырлары  өз дәуірінің тарихи  шындығын елестетеді. Оның терме, толғаулары өз ортасының нақты жағдайларына байланысты шығарылған.

Абыл өмір сүрген кезең – ел өміріндегі елеулі оқиғалар дәуірі. XIX ғасырдың I жартысында Қазақстанның батыс аймағында хан қанауына  төзе алмаған Бөкей шаруаларының көтерілісі, Хиуа феодалдарының езгісіне қарсы бұрқаған бұқара ызасы  үдей түсті. Еңбекші бұқара шектен тыс алым, салықтан бас көтере алмады, рухани езгіде болды.

Кіші жүз қазақтарының бірқатар рулары (Табын, Адай, Шекті) сауда айырбасы, қоныс тарымшылығы жайынан  XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың 50-жылдарына дейін Хиуа хандығымен байланыс жасауға мәжбүр болды. Хиуа ханы оларға ауыр салықтар салды. Төлемесе, хан қаһарына ұшарыда. Хан талабын орындаудан бас тартқан кездерде Хиуа бектерінің жасақтары  қазақ ауылдарын шауып, дүние-мүлкін тонап, әйелдері мен балаларын тұтқын етті. Қоқан және Хиуа феодалдарының зорлығынан қашқан қазақтар орыс қамалдарының панасына көшіп баратын болды. Хиуа ханы Россия үкіметіне арқа сүйегендерге ерекше қаталдық көрсетті.

Сондай озбырлықтың  бір көрінісі – 1832 жылы Маңғыстау  қазақтарына істеген Хиуа ханы мен  Аллақұлдың әрекеті. Хиуа хандығынан үнемі  қысым көріп  отырудың мүмкіндігі жоқтығын сезген Сүйінқара батыр Үргешбайұлы (1756-1841) 1832 жылы Кіші жүздің батыс бөлігін  билеуші сұлтан Баймағамбет Айшуақовқа Россияға қосылу туралы уәде береді.  Мұны естіген Хиуа ханы Аллақұл Сүйінқара ауылын және өзге Маңғыстау елдерін үш мың әскерлі қол жіберіп, аяусыз талатқан. Халық санасында елеулі із қалдырған бұл қайғылы оқиғалар суреті әлі ел есінде:

...Бозашы түбегін  түтіп жіберердей қалың қол келеді. Астарында ауыздығын қарш-қарш шайнаған  өңкей ақалтеке арғымақ. Жол сілтеуші  Бәлкет пен Күсеп екеуі да бастарына құлынжарғақ құлақшын киіп, қарасұр ат мінген. Бұл екі қазақты жаңа ғана жолдағы  ауылдардан еріксіз ертіп алған.

Сүйінқара ауылы  жеткізер емес. Түн көзге түртсе көргісіз. «Қатпастың соры» дейтін бір қап-қара қойнау, айналма батпақ. Жол сілтеуші екі қазаққа  жасауыл басы Мәмбетнияз зығырданы қайнап, қалшылдап келеді.

• Әлі біршама жер, деп қояды олар.

Кенет Хиуа нөкерлері  шұрқырасып, шаңқылдасып қалды. Жол бастаушылардың қулығын енді түсінді. Шапқыншылар бағанағы жолда түсіп қалған қалы қоржынның үстінен қайта шықты. Қазақтар Қатпастың сорын айналдыра беріпті. Алда келе жатқан Бәлкеттің басын қатігез жасауылдың  қайқы қылышы ұшырып жіберді. Олар екі қазақтың: «Жауды Сүйінқара ауылына түнде құлатпай, айламен кідірте тұрайық. Таң атып, хабар біліп, амал табар ма екен?»- деген ойларын сезіп қалды. Жау шырт ұйқыда жатқан ауылдың үстінен түсті. Шапқыншылар ауылды тонап, адамын тұтқын етті, малын айдады. Хан  олжасы болғандардың ішінде Сүйінқараның Айсалқам, Жансалқам атты екі қызының  зарлы даусы көш жерге дейін естіліп  бара жатты.