Жусуп Баласагын (Болжолу 1015-1016- жылдары туулган – 1070-жылдан кийин олгон)

            Балдардагы адеп-ахлактык сапаттардын  калыптанышы ата-энелердин жана  курчап турган чойронун таасирри  менен байланыштуу деп эсептейт  Жусуп. Ошону менен катар ал  табиятттын кубулуштарынын да, коомдук  кубулуштар менен процесстердин да жалпы детерминациясы тууралуу

 

идеяны озгочо белгилеп корсотот. Анын пикирине ылайык индивидди  тарбиялоо оспурум кезинде ийгиликтуу ишке ашырылат. Ата-эненин милдети баланы тура жана шайкеш тарбиялоодо корунот:

 

 

 

(1) Нарынбаев А.И.,Касымов А. Мироввозрение Юсуфа Хаджиба Баласагуни// Общественно-философкая мысль народов Средней Азии.-Бишкек, 1991.С.-113.

 

                  

                                                                                                                          13

 

 

 

 

идеяны озгочо белгилеп корсотот. Анын пикирине ылайык индивидди  тарбиялоо оспурум кезинде ийгиликтуу ишке ашырылат. Ата-эненин милдети баланы тура жана шайкеш тарбиялоодо корунот:

        Бала оссо ар тараптуу таалим  алып,

        Ата – эненин андайда жузу жарык.

        А уулун оскон болсо эрке  талтан,

        Умут уз адам чыкпайт андайлардан.

        Ушул теманы терендетуу менен Жусуп Баласагын балдарга тарбия беруудо мисалдын ролу озгочо экендигин ырастайт, ошондуктан «жакшы» жана «ыймандуу» тарбиячыны тандоо керектигин белгилейт. Ушул принципти ал уй-булолук тарбияда колдонуу керектигин айтат. Тарбиячынын негизги милдети болуп, баладагы жакшы сапаттарды калыптандыруу жана оркундотуу эсептелет. Ушуга байланыштуу чондорду туураган (имитациялык) журум-турум теориясына таянууну айтсак болот, анткени ал ан-сезимге чон таасир берет.

         Жусуп Баласагындын философиялык ой-пикирлери мына ушундай озгочолукторго ээ. Анын табиятка жана коомго карата болгон коз караштарында позитивизм элементтери арбын, аларга табията жана коомдо журуп жаткан процесстер тууралуу ой жугуртуудо материалдык  факторлордун озгочо ролуна  негизделген рационалисттик ыкма муноздуу.

         Ойчул акындын дуйного болгон  коз карашы – бул ХI кылымдын маданий жетишкендиктеринин синтези.  Ал оз доорунун жетишкендиктерин жана мучулуштукторун чагылдырган. Реалисттик идеяларга, табияттын жана коомдун кубулуштарына карата болгон  рационалисттик ыкмаларга каныгып, ойчул тарабынан онуктурулгон пантеисттик окуу иррационалдык идеяларды тану учун зарыл болгон коптогон мумкунчулукторду камтыйт. Ошону менен катар эле, Жусуп Баласагын копчулук философиялык жана социологиялык  ойлордун проблемаларын чечуудо, рационализм менен иррационализмдин  ортосунда арсар болуп, теологиянын жана мистиканын таасирлеринен чыга албай, коптогон жанылыштыктарды кетиргенин    белгилоого болот.

          Жусуп Баласагындын дуйного болгон  коз карашы ушундай чектелуулугуно  карабастан, анын адеп-ахлактык дидактикасы  жон ле кенири таралып тим  болбостон, оозунон кийинки бутундой эле Чыгыш элдеринен, анын ичинде турк элдеринен чыккан прогрессивдуу коз караштагы ойчулдардын дуйного болгон коз карашына чон таасир берген. Бул маселе

 

 

                                                                               

                                                                                                                           14 

 

 

 

 

 

 

тууралуу А. Алтмышбаев мындай деп жазат: « Жусуп Баласагындын чыгармачылык мурастарынын жалпы эле  реалисттик маданияттын онугушуно, анын ичинде турк элдеринин алдынкы коомдук – саясий жана философиялык ойлорунун онугушуно кошкон салымы зор болушу шексиз.

Анын гуманисттик акыл- насааттары фольклорго да, Орто Азия элдеринин  бардык региондогу жазма адабиятында  да кенири чагылдырылган. Орто кылымдагы турктордун улуу ойчулунун философиялык ойлорунун таасири кыргыздардын алдынкы коомдук ойлорунда да байкалат(1).

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(1)Касымжанов А.Х. Мажииденова  Д.М. Очарование знание.-С. 103.

1. Алтмышбаев А.А Очерк истории развития общественно-политической и философской мысли в дореволюционной Киргизии.-С.75.

 

 

 

                                                                                                                                15

 

 

 

 

 

Махмуд Кашкаринин дуйного болгон философиялык коз караштары.

        Жусуп Баласагындын дуйного болгон коз карашы менен болгон коптогон жалпылыктарды биз турк тилдуу элдердин орто кылымдагы маданиятынын жаркын окулу – махмуд Кашкаринин коз караштарынан да табабыз. Анын ото баалуу тарыхый маалыматтарды жана маданий баалуулуктарды камтыган «Туркий тилдер соз жыйнагы» («Дивану лугати ат-турк»)  аттуу зор эмгеги орто кылымдын маданиятына таандык эн сонун маданий эстелик болуп саналат. Махмуд Кашкари ушул эмгегин жаратуу менен жалпы эле адамзаттык цивилизацияга озгочо салым кошкон ойчул, турколог-окумуштуу, лингвист жана лексикограф, этнограф жана фольклорчу, тарыхчы жана географ катары дуйнолук маданияттын тарыхына кирген. Анын мурастары турк тилдуу элдердин, анын ичинде кыргыз элинин философиялык ой-пикирлеринин онугушуно озгочо таасир тийгизген.

          Махмуд Кашкаринин омуру жана  чыгармачылыгы тууралуу маалыматтар  ото эле аз. Бизге болгону ал  ошол кездеги Чыгыштын  маданий  жана илимий борборлору Кашкардан,  Бухарадан, Самарканддан, Нишапурдан, Багдаддан араб тилинде эн жакшы филологиялык билим алгандыгы белгилуу. Махмуд араб тилинде эркин суйлогон. Копчулук турк тилинде суйлогон элдердин жашоо-турмушун эн жакшы билген жана алар тууралуу китптерге жазылган маалыматтарга таянып жазбастан, оз козу менен коргондорунун негизинде жазган. Ушул жагдайда «Дивани лугати ат-турктун» авторунун озу мындай деп жазат: «Мен ото таза тиллде суйлогон..,озунуну келип чыгыш теги боюнча эн биринчи орунда турган турктордон     чыксам да.., булл эмгекти жазууда карыш жер калтырбай бут турктордун бардык айылдарын, талааларын аралап чыктым. Мен турктордун, туркмондордун, огуздардын, чигилдердин, ягмалардын, кыргыздардын куюлушкан ыргактуу жандуу создорун озумдун акыл-эсимде толук сактап калдым… Мына ушул китепти мен ото коп узакка изилдоодон жана изденуудон  сон, ото так тилде жаздым.(2)

         Махмуд Кашкаринин создугу ушул  создун толук маанисинде орто  кылымдагы турк элдеринин энциклопедиясын  элестетет. Азыркы учурда «Дивану  лугати ат-турк» А.Н.Кононовдун созу менен айтканда «ХI кылымдагы турктордун жашоо-турмушу жонундогу маалыматтардын бирден-бир булагы болуп эсептелет. Мында турктордун материалдык маданиятынын, турмуш-тиричиликтеринин ар кыл буюмдары, этнонимдери,

 

 

 

                                                                                                                        16

 

 

 

 

 

топонимдери, уруулук  болунуулору, ар кандай кызмат адамдарынын  титулдары жана  кызматтарынын  аталышы, туугандык терминдер, тамак-аштын, уй жана жапайы жаныбыарлар менен  канаттуулардын аттары, мал

чарбачылыкка байланыштуу  терминдер, осумдуктор, астрономиялык  тушунуктор, элдик календарь, ай жана кун аттары, шаарларга байланыштуу 

байланыштуу географиялык аталыштар, ар кандай оорулар жана аларга колдонулуучу дары-дармектер, анатомиялык терминдер, металлдар жана минералдар, согуштук, спорттук жана администрациялык  башкарууга байланыштуу  терминдер, ар турдуу тарыхый  жана мифтик каармандардын аттары, диний жана этностук терминдер, балдар оюндары жана  конул ачуулары тууралуу коптогон маалыматтар бар.

           Албетте, Махмуд Кашкаринин создугу  ошол мезгилдеги турк элдеринин  жана урууларынын тектеш тилдеринин  улгулорун ачып корсотууго эле  арналган эмес, ошол эле учурда оз доорундагы мусулман дуйносу жетишкен филология илиминин  жетишкендиктеринин денгээлинде  аларды классификациялоого да багытталган лингвистикалык эмгек болуп эсептелет. Азыркы изилдоочулор Махмуд Кашкари бир жагынан турк тилдеринин морфологиялык озгочолугуно таянуу - менен ал озунун лексикографиялык методикасын иштеп чыкса, экинчи жагынан ал мурда иштелип чыккан араб тилине жана озуно чейинки  филология илиминин изилдоо объектиси боло элек турк тилдерине салыштырма талдоо жургузуу менен айрым бир грамматикалык кубулуштардын окшоштугун тактаган деп белгилешет. Башкача айтканда тар маанидеги  практикалык максатта жазылган ага чейинки тилчи-окумуштуулардын эмгектеринен айырмаланып, Махмуд кашкаринин создугундо биринчи жолу таанылган илимий принцип катары тектеш тилдердин салыштыруу методу колдонулган. Тилдерди окуп-уйронууго, анын ичинде турк элдеринин тилин окуп-уйронууго карата болгон Махмуд Кашкаринин салыштырма методу жана тарыхый мамилеси орто кылымдагы иилим учун жаны кубулуш болгон. Ошол себептуу Махмуд Кашкаринин  тилдерди окуп уйронууго кошкон салымы эбегейсиз.

        Махмуд кашкаринин создугу анын  корунуктуу жолун жолдоочусу  Абу Райхан ал-Бирунинин чыгармасы  сыяктуу эле Борбордук жана  Орто Азияда  жашаган орто кылымдын  алгачкы мезгилдериндеги турк  элдеринин  тарыхын  окуп-уйронуудо маанилуу болуп саналат. Анын дуйнонун айлана турундогу картасы жана коомдун социалдык структурасы, экономикалык турмуштун негиздери жана экинчи маанидеги тармактары, турктордун, анын ичинде кыргыз, казак, уйгур, каракалпак, туркмон, озбек, алтайлыктардын маданий жетишкендиктери жонундогу маалыматтары ото кызыгууну туудурат.

      

 

                                                                                                                            17

 

 

 

 

            Эгер Фараби  илимдерди классификациялоодо табиятка  жана адамдын организмине муноздуу табигый процесстерди окуп уйронуучу илимдерди биринчи планга койсо. Ал эми Махмуд Кашкари жогоруда белгиленгендей, тил проблемаларын окуп уйронууго озгочо конул болот.  Учкул создор менен анын грамматикасынын ортосундагы окшоштуктарды корсотуу менен ар турдуу  турк урууларынын тилдеринин тузулуш ыкмаларындагы маанилердин табиятына жана алардын  байланыштарыно конул бурат.

          Тил белгилердин системасы катары адамзаттын пикир алышуусунун. Ой жугуртуусунун жана туюнтуусунун каражаты катары кызмат кылат. Тилдин жардамы менен адамдар дуйнону таанып билет, билимдерин, ойлорун, ишенимдерин туюнтушат

   .    Тил-бул маалымат беруунун жана анны сактоонун, ошондой эле адамзат журум-турумун башкаруунун атайын социалдык каражаты. Ой-пикирдин болушунун жана анны туюнтуунун формасы болуу менен тил ошол эле учурда ан-сезимдин калыптанышы учун олуттуу мааниге ээ. Бул туралуу Махмуд Кашкари: «Тарбиянын башы-тил»-деп жазат.

          Махмуд Кашкари озунун создугундо турк элдеринин жана урууларынын  бай лексикалык материалдарын эле чогултпастан, илимдин ошол мезгилдеги жетишкендиктеринин денгээлинде  аларды классификациялаган. Ал тилдердин оз ара баюу процессин изилдеп, анын айрым бир социалдык функцияларына кызыккан.Тил маселелерине карата мындай ыкма оз мезгилинде орто кылымдардагы турк элдеринин жана урууларынын дуйнону тушунуу денгээлин, табиятттын жана коомдун кубулуштарына карата болгон адамдардын мамилелерин, алардын ишенимдерин жана баалуулук багыттарын аныктоого мумкундук берип, Борбордук жана Орто Азиядагы турк тилдуу элдердин философиялык ой-пикирлеринин онугушу учун ото зор роль ойногон. Махмуд Кашкари озунун «Дивану лугати ат-турк»эмгегинде мындай деп жазат: «Булл китепти мен макалдар, саждалар (рифмалык проза), лакаптар, ырлар, раджазалар (согуштук маанидеги ырлар) жана прозалык чыгармалардын узундулору менен кооздоп алфавиттик тартипте туздум. Оор создорду женилдетип, тушунуксуздорду тушундуруп, коп жылдар бою эмгектендим… Мен окурманды турктордун тажрыйбасы жана билимдери менен тааныштыруу учун алар окуган ырлардан, ошондой эле уккандар бири-бирине айтуу учун жакшылык жана жамандык кундору даанышман ойлор катары алар колдонуучу  макал-лакаптардан мисал колдондум. Ушул создор менен бирге

 

 

 

                                                                                                                           18

 

 

 

 

 

мен китепке коп колдонулуучу  предметтердин аттарын жана кенири белгилуу создорду топтодум, ошентип  китеп жогорку кадыр-баркка  жана эн мыкты артыкчылыкка чейин которулду».(1)

          Махмуд Кашкаринин создугу этикалык  идеялар жана айтымдарга ото  бай. Албетте, анда моралдын  манызы тууралуу маселеге карата  берилген туздон-туз жооптор жок. Ошентсе да ойчулдун ушул проблема боюнча  коз карашы анын философиялык жана социалдык коз караштарынан келип чыгат, анын негизин рационализм жана гуманизм тузот.

           Махмуд Кашкаринин этикалык коз караштарынын ичинен «эмгек», «достук», «акыл-эс» ондуу тушунукторду озгочо болуп корсотууго болот. Ал адамдын адеп-ахлактык жетилуусунун негизин ушул тушунуктордон коргон. Ошол эле учурда жаман журуш-туруш сапаттар тууралуу ой-жугуртуу менен, Махмуд Кашкари аларга сын коз караш менен карап, кату сынга алат. Анын тушунугундо адамдын кадыр-баркы жана доолот-наркы анын изгиликке умтулуусунда. Ошондой болсо да, ойчулдун булл тушунукторду чечмелоосу тарыхый жактан чектелип, карама-каршылыктуу экендигин белгилоого болот. Бир жагынан ал этикалык жактан жетилуу процессин табияттан сырткары турган башат менен байланыштырса, экинчи жагынан адеп-ахлактык башталманын булагы адамдын озундо, анын рухий изденуусундо экендиги тууралуу жобону иштеп чыгууга озгочо конул болот.

            Албетте, создукто автордун эмгек  тууралуу ой-жугуртуулоруно кенири  орун берилген. Махмуд Кашкаринин  пикирине ылайык, адам жакшы сапаттарды курчап турган чойронун таасири жана пратикалык иш-аракет процессинде аларын белгилейбиз. Эмгек адамзат жашоосунун эн зарыл, олуттуу компоненти болуп саналат. Адамзат жашоосунун баалуулугу жана мааниси адамдарга пайда алып келген эмгектен корунот. Адам байлыгына, социалдык абалына карап эмес, пайдалуу иш жасаганына карап бааланат.Маселен «Дивану лугати ат-турктон» буларды окуйбуз: «Эмгек эч качан олбойт», «Ким жайында эмгектенсе, кышында ырахатын корот», «Эмнени эксен ошону аласын».

         Создукто достук идеясы кенири чагы лдырылган.Анда келтирилген орто кылымдагы турк учкул создоруно талдооо жургузуудон автор учун достук- булл адамдардын ортосундагы жекече сый-сапаттарды жана жылуу мамилени туюнткан адамдын туруктуу ички сезими экендигин корууго болот. Адам мамилелеринин бул формасынын кыйла маанилуу шарттары болуп бир пикирде болуу, оз ара тушунушуу,оз ара сыйлашуу