Халықаралық экономикалық жүйедегі арнайы экономикалық аймақтар

Тақырып 7. Халықаралық  экономикалық жүйедегі арнайы экономикалық аймақтар

1. Арнайы экономикалық аймақтардың пайда болуы және қалыптасу мақсаттары

Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы экономикада оффшорлық  орталықтардың пайда болуына  әкелді. Соңғы 10 жылдықта аталмыш орталықтардың қаржылық активтері айтарлықтай өсіп, экономикасы дамыған елдерде ғаламдық бизнеске айнала бастады.  1970 жылдары оффшорлық аумақтарға шетелдік капитал салымдары 6,7 млрд. долларды құраса,  1983 ж олар  50 млрд. долларға жетті және осы жағдайда АҚШ капитал салымдарының жалпы көлемі бүкіл әлемде 227 млрд. долларға жетті. Айта кету керек, бұл жерде  1970 ж. АҚШ – тың типтік типтік трансұлттық компаниясы елден тыс жалпы пайданың 10-20 пайызы көлемінде табыс тапты, ал бұл көрсеткіш 1995 ж шет елдік филиалдар есебінен 50 пайызға дейін жетті.

Дүниежүзілік экономикалық бағыттың либералдануына, сөйтіп қарым-қатынастардың  жаһандануына байланысты арнайы экономикалық аймақтар құру идеясы әлемнің дамыған  және дамушы елдерінде кең таралып  отыр. Шетел тәжірибесі көрсетіп отырғандай, өндірісті әртараптандыру, жұмыспен қамту, экономикалық, ғылыми-техникалық даму мақсаттарындағы АҚШ-тың – “Силикон-Веллс”, Ирландияның – “Шеннон”, Бразилияның – “Манаус”, ҚХР-дың шет аумақтарындағы және РФ-ның “Липецк” арнайы экономикалық аймақтары дамуы жағынан артта қалған өңірлерде құрылған.

Экономиканы әртараптандыру, жоғары технологиялық және экспортқа  бағытталған өнімдер шығару, инвестиция тарту, жаңа өнімдер түрлерін игеру мақсатында Президент Жарлығымен 2002 жылғы 26 сәуірде Маңғыстау облысында “Ақтау теңіз порты” арнайы экономикалық аймағы құрылып, ол 2015 жылға дейін қызмет етуге тиіс болатын.

Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде жиырма жылдан бері халықаралық экономикалық бірлестік  жетегінде бола отырып сыртқы экономикалық қызметті құқықтық реттеу аясындағы интеграциялық процестерден шет қала алмады, яғни оффшорлық бизнес механизмдерінің бір бөлігі отандық заңдылықтарда көрініс тапты.

Оффшорлық белгілерді қарастырмастан бұрын оффшорлық белгілері бар оффшорлық қызмет субъектілеріне сипаттама берейік.

Оффшорлық қызмет субъектілері – арнайы территориялық бірлестік  заңдылықтарына сәйкес құрылған салық  салудың жеңілдетілген режиміне негізделген және ұйымдастыру-құқықтық міндеттемелерді орындаудың жеңілдетілген режиміне сай қызмет ететін тұлғалар, бұлар көбінесе корпоративтік құрылмыдағы заңды тұлғалар.  Сәйкесінше салық салудың жеңілдетілген режимі «резидент емес» немесе басқаша жеңілдік статустарына сай инкорпорация территориясында шаруашылық қызметін шектеп жүргізуімен сипатталады.  Ұйымдастыру-құқықтық міндеттемелерді орындаудың жеңілдетілген режимі тіркеу, басқару, валюталық бақылау және оффшорлық қвызмет субъектісінің есептілігімен сипатталады.

Енді арнайы экономикалық аймақтардың дамуының тарихи аспектлерін қарастырайық:

Арнайы экономикалық аумақтардың  дамуы өткен жүзжылдықтың 70 жылдарынан басталады, көптеген елдерде шаруашылық жүргізудің жеңілдетілген жүйесі арқылы экономикалық өсу байқала бастады.

Арнайы экономикалық аймақтардың  құрылу мақсаты:

• Инвестиция тартуға жағымды жағдайларды қалыптастыру; 
• Аудандарды дамытуды жеделдету; 
• Нарықтық инфрақұрылым мен кәсіпкерлікті дамыту жағдайларын қалыптастыру; 
• өндіріс пен сауда, қазіргі жетілген технологияларды, әлемдік озық тәжірибелерді пайдалану.

Арнайы экономикалық аймақ – капиталды инвестициялау және экономиканы дамыту үшін жағдай туғызатын шетел және отандық кәсіпкерлерге ерекше экономикалық жеңілдіктері бар ұлттық-мемлекеттік шектелген аумақ бөлігі. Арнайы экономикалық аймақтар ішкі сауда, жалпы экономикалық, әлеуметтік және ғылыми-техникалық мәселелерді шешу үшін құрылады.

2. Еркін кеден аймағы.

Еркін кеден аймағы — бұл тауарлардың қауіпсіздігі жөніндегі  талаптардан басқа, импортталатын тауарлардан акциз алуды қоспағанда, кедендік баждар, салықтар алынбастан, тарифтік емес реттеу шараларын қолданбастан шетелдік және қазақстандық тауарлар арнайы экономикалық аймақтың тиісті аумақтық шекараларында орналасатын және пайдаланылатын кедендік режим.

Еркін кеден аймағының  кедендік режиміне орналастыруға рұқсат етілетін тауарлар. Арнайы экономикалық аймақ құру мақсаттарына қол жеткізу үшін  қажетті тауарларды, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, арнайы экономикалық аймақ аумағына еркін кеден аймағының кедендік режиміне орналастыруға рұқсат етіледі. Арнайы экономикалық аймақ құру мақсатына қол жеткізу үшін  қажетті тауарлардың тізбесі Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес бекітілетін арнайы экономикалық аймақ туралы ережемен белгіленеді. Еркін кеден аймағының кедендік режиміне орналастырылған тауарлармен жүргізілетін операциялар.

Еркін кеден аймағының  кедендік режиміне орналастырылған  тауарлармен операциялар арнайы экономикалық аймақ туралы ережемен белгіленген тізбе бойынша жасалады. Тауарлардың еркін кеден аймағының кедендік режимінде болу мерзімі.  Арнайы экономикалық аймақ жұмыс істеген жағдайда тауарлар мерзімдері шектелместен еркін кеден аймағының кедендік режимінде бола алады.

Арнайы экономикалық аймақ  таратылған жағдайда, қайта өңдеу  жөніндегі операциялар жүргізілген және арнайы экономикалық аймақ құру мақсатына жету үшін пайдаланылған тауарларды қоспағанда, бұрын еркін кеден аймағының кедендік режиміне орналастырылған тауарлар Қазақстан Республикасының заңдарымен айқындалған арнайы экономикалық аймақты тарату рәсімдерін жүзеге асыру мерзімі ішінде өзге кедендік режимге мәлімделуге тиіс.

Арнайы экономикалық аймақтарда Қазақстан Республикасының кеден  заңдарының сақталуын қамтамасыз ету  жөніндегі шаралар. Кеден  органдары арнайы экономикалық аймақ аумағындағы еркін кеден аймағының кедендік режиміне орналастырылған тауарларды кедендік бақылауды жүзеге асырады.

Арнайы экономикалық аймақтардағы тауарлардың есебін жүргізу 
Арнайы экономикалық аймақтарда қызметін жүзеге асыратын тұлғалар еркін кеден аймағының кедендік режиміне орналастырылған тауарлардың және олармен жүргізілген операциялардың есебін жүргізеді және кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті  орган белгілеген тәртіппен кеден органдарына олар туралы есептеме ұсынады.

Кедендік баждар, салықтар алу және тарифтік емес реттеу шараларын қолдану

1. Шетелдік тауарларды  еркін кеден аймағының кедендік  режиміне орналастыру кезінде  импортталатын тауарлардан акциз  алуды қоспағанда, кедендік баждар  және салықтар алынбайды және тауарлар қауіпсіздігі жөніндегі талаптардан басқа, тарифтік емес реттеу шаралары қолданылмайды. Көрсетілген тауарларды арнайы экономикалық аймақтың аумағынан Қазақстан Республикасының кеден аумағының қалған бөлігіне әкету кезінде мәлімделген кедендік режимнің шарттарына сәйкес кедендік баждар және салықтар алынады және тарифтік емес реттеу шаралары қолданылады.

2. Еркін кеден аймағының  кедендік режимінің  шарттары  мен талаптарын сақтай отырып, қазақстандық тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағының қалған бөлігінен арнайы экономикалық аймақтың аумағына әкелу, сондай-ақ арнайы экономикалық аймақтың аумағынан Қазақстан Республикасының қалған кедендік аумағының бір бөлігіне әкету кезінде  кедендік баждар және салықтар алынбайды және тарифтік емес реттеу шаралары қолданылмайды. Көрсетілген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тыс жерлерге әкету таңдалған кедендік режимнің шарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

3. Арнайы экономикалық  аймақтың аумағына еркін кеден  аймағының кедендік режиміне  орналастырылатын тауарлар кедендік  төлемдер және салықтар алу мақсатында Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тыс орналасқан деп қарастырылады.

4. Тауарлардың арнайы экономикалық  аймақтың аумағынан шығуы тауардың  шыққан жері туралы сертификатпен  расталады. Көрсетілген сертификат  болмаған жағдайда, тауар:

1) Қазақстан Республикасынан  тысқары жерлерге әкету кезінде  кедендік әкету баждарын алу және тарифтік емес реттеу шараларын қолдану мақсатында — қазақстандық тауар ретінде;

2) Қазақстан Республикасының  кедендік аумағының қалған бөлігіне  әкелу кезінде кедендік әкелу баждарын және салықтарды алу, сондай-ақ тарифтік емес реттеу шараларын қолдану мақсатында – шетелдік тауар ретінде қаралады.

Су (теңіз және өзен) көлігі Қазақстанның біртұтас көлік жүйесінің  құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақстан территориясы бойынша елдің   поселоктары мен ауылдарын, қалаларын қосып отырған отандық көлік коммуникациялары  болып табылатын өзендер ағып жатыр. Сол себепті, тек қана экономикалық емес, сондай-ақ географиялық жағдайларға байланысты су көлігі Қазақстан Республикасының халықаралық және ішкі экономикалық байланыстарын қамтамасыз етуші маңызды фактор болып табылады.

10-бап

Еркiн кеден аймағының  кедендiк рәсiмiнiң мазмұны

      1. Еркiн кеден  аймағы - тауарлар ЕЭА аумағының  немесе оның бiр бөлiгiнiң шегiнде кедендiк баждарды, салықтарды төлемей, сондай-ақ шетелдiк тауарларға қатысты тарифтiк емес реттеу шараларын қолданбай және кеден одағының тауарларына қатысты тыйым салулар мен шектеулердi қолданбай орналастырылатын және пайдаланылатын кедендiк рәсiм.

      2. Еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған шетелдiк тауарлар шетелдiк тауарлар мәртебесiн сақтайды, ал еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған кеден одағының тауарлары кеден одағының тауарлары мәртебесiн сақтайды.

      Еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған кеден одағының тауарларынан дайындалған (алынған) тауарлар, сондай-ақ еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған кеден одағының тауарларынан және еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылмаған кеден одағының тауарларынан дайындалған (алынған) тауарлар кеден одағының тауарлары мәртебесiн алады.

      Еркiн кеден  аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған  шетел тауарларынан дайындалған  (алынған) тауарлар мен еркiн  кеден аймағының кедендiк рәсiмiне  орналастырылған шетелдiк тауарлардан  дайындалған (алынған) тауарлар  және кеден одағының (бұдан әрi - еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған шетел тауарларын пайдалана отырып дайындалған (алынған) тауарлар) осы тармақтың төртiншi және алтыншы бөлiктерiнде көрсетiлген жағдайларды қоспағанда, шетел тауарларының мәртебесiн алады.

      Егер еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмi мұндай тауарларды кеден одағының кедендiк аумағынан тысқары шығарумен аяқталатын болса, еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған шетел тауарларын пайдалана отырып дайындалған (алынған) тауарлардың мәртебесiн айқындау осы Келiсiмнiң 19-бабына сәйкес жүзеге асырылады.

      Еркiн кеден  аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған  шетел тауарларын пайдалана отырып  дайындалған (алынған) тауарлардың  мәртебесiн айқындауды осы баптың 3 және 4-тармақтарының ережелерiн ескере отырып, осы Келiсiмнiң 19-бабына сәйкес 2012 жылғы 1 қаңтарға дейiн тiркелген резиденттер жүзеге асырады.

      Еркiн кеден  аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған  шетел тауарларын пайдалана отырып  дайындалған (алынған) тауарлардың  мәртебесiн айқындауды мемлекеттiк тiркеуi Калининград облысында жүзеге асырылған және 2006 жылғы 1 сәуiрдегi жағдай бойынша «Калининград облысындағы ерекше экономикалық аймақ туралы» Ресей Федерациясының 1996 жылғы 22 қаңтардағы № 13-ФЗ заңының (бұдан әрi - Ресей Федерациясының № 13-ФЗ Федералдық заңы) негiзiнде қызметтi жүзеге асырған тұлғалар осы баптың 3 және 4-тармақтарының ережелерiн ескере отырып, 2016 жылғы 1 сәуiрге дейiн осы Келiсiмнiң 19-бабына сәйкес жүзеге асырады.

      3. 2010 жылғы  1 мамырға дейiн тiркелген резиденттер, сондай-ақ мемлекеттiк тiркеуi Калининград облысында жүзеге асырылған және 2006 жылғы 1 сәуiрдегi жағдай бойынша қызметтi Ресей Федерациясының № 13-ФЗ Федералдық заңының негiзiнде жүзеге асырған тұлғалар үшiн Кеден одағының комиссиясы осы Келiсiмнiң 19-бабында айқындалған жеткiлiктi қайта өңдеу өлшемдерiн орындауға қарамастан, шетел тауарлары мәртебесiн алатын еркiн кеден аймағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған шетел тауарларын пайдалана отырып дайындалған (алынған) тауарлар тiзбесiн белгiлеуге құқылы. Көрсетiлген тауарлар тiзбесi егер мұндай тауарлар кеден одағының кеден аумағынан тысқары әкетiлмеген жағдайда қолданылады.

      4. 2010 жылға  дейiн тiркелген жекелеген резиденттерге,  сондай-ақ мемлекеттiк тiркеуi Калининград  облысында жүзеге асырылған және 2006 жылғы 1 сәуiрдегi жағдай бойынша қызметтi Ресей Федерациясының № 13-ФЗ Федералдық заңының негiзiнде жүзеге асырған жекелеген тұлғаларға қатысты Кеден одағының комиссиясы егер мұндай тауарларды кеден одағының кедендiк аумағында шығару кеден одағына мүше мемлекеттердiң экономика салаларына елеулi экономикалық залал келтiретiндей немесе мұндай залалды келтiру қаупiн туғызатындай мұндай өспелi көлемде және шарттарда жүзеге асырылған жағдайда, кеден одағының тауарлары болып танылуы мүмкiн еркiн кеден одағының кедендiк рәсiмiне орналастырылған шетел тауарларын пайдалана отырып дайындалған (алынған) тауарлар саны бойынша шектеу белгiлеуге құқылы. Көрсетiлген шектеулердi белгiлеу туралы шешiм кеден одағының Комиссиясы айқындаған тәртiппен ымырамен және егер мұндай тауарлар кеден одағының кедендiк аумағынан тысқары әкетiлмеген жағдайда қолданылады.