Салык механизми

Салықтар бойынша нақты тапсырмалардың өңделуі есепті жылға, бір қатар өзара байланысты әрекеттерді қосады:

- қалыптасқан экономикалық  тенденция есебімен салықтық режим варианттарын іздеу;

- оптималды салық салу варианттына баға беру;

- алдағы салық режимдерінің  негізділігі,

- салықтық табыстар проектісін  есептеу, өткен жылдың бюджеттік  орындалуына экспертиза өткізу  нәтижиелері есебімен;

- үкімет пен парламент  салықтық міндеттемелерді талқылау, олар бюджеттік жіктелуіне сәйкес болуы және бюджет табыстарының соңғы келісімі заңға сәйкес негізінде болуы.

Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге нақты салықтық түсімдердің есебіне үш принципиалды мағыналы қондырғылар үлкен маңызға ие.

1. Салық төлеушімен бюджет  арасындағы қарым қатынастардың негативті және позитивті жақтарын жекелеп талдау;

2. Бюджет салық жүйесінде  факторлық талдауды жүргізу,  оның мақсаты  жалпы  салық  жүйесінің  әсерін,  жекелеген  салық түрлерінінің қаржы-шаруашылық  көрсеткіштеріне керісінше;

3. Экономикалық фискалдық, бюджеттік және салықтық құбылыстардың пайда болу мүмкіншіліктеріне болжамалы баға беру, салық төлеуші мақсатымен бюджет мақсаты арасындағы аймақтық. Оларды толық жою немесе сәйкестендіру мақсатында кешенді шараларды өндеу.

Бүгінгі таңда салық ғылымы бюджеттегі салықтық түсімдердің көлемін болжау әдістерінің арнай тәсілін құрды. Тәжірибеде, салықты болжау мен жоспарлауда жалпыға белгілі және кеңінен қолданылатын дәстүрлі әдістер қолданылады: баланстық, экстрополяциялық, нормативті және тағыда басқалар.

Сонымен, табысты болжау бұл заңмен белгіленген салық пен алымдардың құрылымындағы бюджеттік табысты жоспарлау. Осындай болжаулар негізінен бюджеттік процесте қолданылады, яғни болашақ бюджеттік баланысты анықтау үшін, шығынды жіктеу, қарызды қаржыландыратын құралдар және үлестік принцип негізінде табысты үлғайту.

Табыстың анықтамасын бергенде дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджетке табыстың түсім көлемі салық құрылымының өзгерісіне әсерін айқындайды. Табысқа әсер еткен өзгертулерді перспективті жақсартулар деп санауға болады. Мұндай есеп, заң органдарына жеткізімді, яғни енгізілген өзгертулер салық заңдылығында орталық және жергілікті басқару органдарының табысына әсерін айқындайды.

Қаржылық болжамда келесі әдістер қолданылады:

1. экстрополяциялық әдіс (немесе коэффициенттер) қаржылық көрсеткіштерді  динамикалық  қаулы  негізінде  анықтаудан тұрады. Есеп кезінде тұрақты түрдегі өсу немесе төмендеу түзету жетістіктер негізінде жүргізіледі.

2. кең тараған әдістердің  бірі ретінде нормативтік әдіс, жоспарлы қаржылық көрсеткіштер бекітілген норма мен нормативтік актілер негізінде жүргізіледі.

Осы айтылған екі негізгі әдістен басқа болжауда кең орын алған баланыстық әдіс болып табылады. Программалық мақсаттық әдіс және кең түрде қолданылатын экномикалық-математикалық моделдеу әдісі.

Баланыстық әдіс шығыс пен қаржылық көрсеткіштер жоспарында өзара қүрылымдағы қайнар көздерімен келісімдік түрде жүргізіледі және де өндірістік, қаржылық көрсеткіштер. Қаржылық банланстың талаптарын сақтау өнеркәсіптен экономиканың барлық салаларын қамтып табыстары мен шығыстарының арасындағы қарама-қайшылықтарды алдын-ала ескертуге мүмкіншілік туғызады.

Программалық - мақсаттық әдіс қаржылық болжаудың ғылыми техникалық бағдарлама әдістерінің бірі ретінде нарық жағдайында дамыту, яғни әртүрлі деңгейде жүзеге асырылады. Есептің әртүрлі варианттылығы экономикалық-математикалық әдістердің қолданылуы кең түрде жүргізілуін қолайлы шешімердің таңдауына әкеліп айқындайды.

Қазақстан Республикасында табысты болжаумен Республикалық және облыстық бюджетті болжау осы бюджеттің табыс бөлімін айқындау қаржы министірлігіндегі табыстарды болжау департаменті айналысады. Департамент барлық табыс түрі бойынша бір жылға болжау жасауға міндетті. Департамент табыс бойынша болжау жасауда, барлық ұйымдардан соның ішінде министрліктерден ақпараттар мен мәліметтер жинайды. Қаржы министрлігінің табысын болжау әдісі өте кең, яғни жан-жақтылықты салық кодексіндегі және бүкіл мемлекеттің қаржы саясатында болған өзгерістер есепке алынбайды.

Болжауды құру әдістемесінде негізінен қаржы министрлігінде қолданылуы салыстырмалы түрде қарапайымдылыққа ие және де кесімді түрде бекітіледі.

Сонымен қатар ортақтандырылған болжам әрбір табыстың түріне байланысты табыстың жалпы сомасын құрайды. Бюджеттік департамент салықтық түсімдер бойынша өткен жылдың есеп негізінде мәліметтер береді, ол салық комитеті Қазақстан Республикасының экономика министрлігі бойынша ақпарат береді. Табысты болжау департаменті түбегейлі алғанда қиын әдісті қолданады, яғни кейбір табыстың түрі негізінде, нақты көрсете " айтса занды тұлғалардан алынатын табыс салығы. Сонымен мысал ретінде табысты болжау осы салықтан бөлек-бөлек сектордан құралады және жалпы табыстық болжауы олардың қызмет әрекетіне байланысты.

Осы кезде әрекет етуші жүйелік тәжірибеде табысты болжау. Біріншіден, ол салық кодексіне өзгертулер енгізуге мүмкіншілік бермейді. Екіншіден, бұл әдіс қаржы министрлігінде сектор ішінде қозғалысы кем есепке алынуы, олар облыстарда жүргізілуі мүмкін, яғни осы әдістің мүмкіншілік бермеуі және тудырмауы.

Осының өзі біздің республикамыз үшін "Бюджет жүйесі" туралы заңды 1999 жылы 1 сәуірінде қабылданғанға дейін үлкен мағынаға ие болды, оған дейін әртүрлі бюджет деңгейлері арасында табыстарды бөлу жүйесі түрақсыз болды.

Шаруашылық өмірге тигізетін салықтардың реттеушілік әсері әр жақты мінездемелерге ие. Қаржы шаруашлық салаларын салықтық реттеу, бюджет табыстарын реттеуден ерекшеленеді.

Бүгінгі танда салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір буынына бекітілген. Осы мақсатпен Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі " туралы заңына реттеулі салықтардың аударымдары нормасы бекітілген. Салықтардың пайыздық аударым әдісі- дәстүрлі болып табылады.

Пайыздық аударымдар әдісі ол жоғары тұрған бюджетке бюджет аралық қарым-қатынас тәжірибесі трансферттік реттеуді енгізді. ("Трансферт" - сөзі латын сөзі - кейінге қалдыру, орнын ауыстыру). Трансферт дегеніміз аймақтарға қаржылық көмекті көрсетуді білдіреді, ортақтандырылған табыс базасын толтыруды қажет ететіндіктерге. Ол реттеуші салықтардан түсетін пайыздық аударымдар.

Экономиканы салықтық реттеу саласында (өндірістік күштердің дамуы темпімен деңгейі, инвестициялық процесстер т.б.) салық ставкалары айырықша орын алады. Бұл процесстің теориялық мазмұны жеткізілген тепе-тендікті білдіреді. Нақты соманың беделдігі тәжірибиеде мағыналы болып табылады. Барлық экономистер үшін белгілі "Лаффер" әсері онда шектен асқан салықтық алымдар (жылдық жиынтық табыстан -35%) салықтық түсімдермен табыс соммасының төмендеуіне әкеледі. Сол себебтен бюджет жүйесінің ішінде салықтардың бөлінуі салықтарды болжау мен реттеуге тәуелді болып табылады. .

Салықтық реттеу - салық механизмі элементтерінің ішінде және мемлекеттік салық менеджменті саласында мобилді болып табылады.

Салықтық реттеу - бұл өндірісті дамыту үшін мемлекеттің жанама шаралар жиынтығының әсері, ол жалпы салық салу деңгейін төмендету немесе жоғарылату арқылы бюджеттік алымдардың нормасын өзгерту жолы арқылы.

Салықтық реттеудің мазмұны мен мақсаты, салық салу жүйесінің реттеушілік қызметінде қарастырылған. Салықтық реттеу әдістерінің мақсаттарымен салаларына байланысты, ол үшін өзара әрекет ететін салаларға бөлінуі мүмкін: салықтық жеңілдіктер жүйесі (преференциялар), санкциялық әдістер шарасы және бюджеттік салықтық тепе-теңдік әдістері. Бүгінгі таңда салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір топтарына тіркелген (ҚР 1.04.1999ж. "Бюджет туралы заң" 7 және 11 бап). Олар өзіндік және тіркелген болып саналады, басқалары бөлшектеп сол немесе басқа бюджеттерге түседі. (реттеуші табыстар). Мысалға, корпоротивтік табыс салығы оның бөлінуі 50 % және 50 % болып табылады, ал мүлікке салынатын салық толығымен жергілікті бюджетке түседі.

Тиімді салық жүйесін құру үшін, оның ішкі экономикалық құрылымы ең алдыменен салық ставкаларының мөлшерін дұрыс қолдану қажет. Салық ставкаларының градациясы, салықтық реттеу жүйесінің негізгі бір буынын көрсетеді. Салық ставкаларының оптималды деңгейін есептеу процессі өте қиын және қүбылмалы болып табылады.

Сол себептен, салықтық реттеудің негізгі бір қүралы салық ставкасы болып табылады. Салық ставкаларын бекіту методологиясы және оның базасы өте маңызды сұрақ болып табылады.

Мемлекет бекітетін әртүрлі салық ставкалары, өндіріс шығындарын жоғарылатады (әлеуметтік бағдарламаларға арналған шығындар және т.б.).

Бұл жинақтық мүмкіншіліктерін кеміту, соған сай инвестицияға әсерін тигізеді, ол өз негізінде өндірістің өсуін кемітеді де ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып жатқан теория "Лаффер" қисығына негізделген. Ол салықтардан түскен бір табыс екі деңгейлі салық салуды береді - төмен және жоғары. Мысалға, мемлекет нөлдік табысты, салықтық ставкасы (Т) немесе 100% болған жағдайда алады. 100% салықтық ауыртпалық жағдайында өндіріс тұншықтырылады да келешек уақытта іс әрекетін тоқтатады.

Лаффердің қисығына сүйенсек, белгіленген шектен (Т) салық салудың нормасының жоғарлауы бюджет табыстарының соммасын өсіреді. Себебі нарықтық экономикалық агенттердің қызығушылығын тимейді.

Теория жүзінде оптималды салық ставкасы (Т) бар деген ойлар бар, ол мемлекетке максималды табыс әкелуге (Дтах) және сол уақытта рентабелді кәсіпорындар үшін қуатты әсер тигізеді. Тауар өндірісін жоғарылату үшін мемлекет жоғарғы салық ставкасын бекітпеу керек (тиым салынған зона), ол өндірісті кеңейтуде тежеу жасайды, кәсіпорындардың өнім өндірісінің нәтижесіне деген қызығушыльіғын төмендетеді.

А. Лаффердің ойынша "егерде нарықтың сәттілігі жоғарғы және прогрессивті салықтармен кездессе, онда экономикалық белсенділік төмендейді". Салық ставкасын төмен белгілеу мемлекетке максималды табыс әкелмейді.

Салықтық реттеудің тәсілдері екі өзара байланысты салаға бөлінеді: салық жеңілдіктері және салық санкциялары. Бұл ішкі жүйелердің оптималды сәйкестілігі салық салуда икемділікті қамтамасыз етеді жән соңында салық саясатының нәтижелігін көрсетеді. Салықтық техниканың ағымдағы түзетулері экономикалық конъюктураның дамуына әсерін тигізеді. Инвестициялық процесстерімен сыртқы экономикалық әрекетті салықтық реттеу. Жалпы елдің шаруашылық комплексінің құрылымына позитивті әсер етеді.

Әлеуметтік салықтың тәжірибиеде салықты қуаттау жүйесінің бірқатар ұйымдастыру принциптерін өңдеп шығарған. Олардың негізгілері төмендегідей:

- салық жеңілдіктерінің  қолдануы, менщік түріне, әрекет  түріне, оның парламенттегі  тобының  субъективті бағалауына байланысты  таңдамалы мінездемеге ие болу  керек;

- салық жеңілдіктері, оның  ішкі табиғаты бойынша әкімшілік жоспарлы мінездемеде қолдануы;

инвестициялық салық несиесі тек қана инвестициялық бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ететін салық төлеушілерге беріледі.

Жалпы мемлекеттің мағыналар:

- салық жеңілдіктерін  қолдану бюджет табыстарына шығын  жасамауы қажет не корпоротивтік не жеке тұлғалардың экономикалық қызығушылыққа әсерін тигізбеу керек;

- салықтық жеңілдік портфелін  қалыптастыру тәртібін анықтау  жалпы мемлекеттік деңгейде анықталады  да ортақтандырылған билік заң  тәртібіне бекітіледі;

- жергілікті деңгейде жеңілдікті қолдану жоғарғы заңдылықпен анықталады.

Сонымен, салықтық реттеу экономикалық негізделген жеңілдіктер жүйесі арқылы жүзеге асырылады, ол өзара келісілген стратегиялық әрекеттегі салықтық преференциялар комплексі арқылы жаңа және бәсекелестік деңгейі жоғары өнімді шығаруда шығатын қаржы шығындарын, технологиялық процестің модернизациялауды толықтырылады, шағын және орта өндірістік бизнесті қалыптастырады.

Салықтық механизмді жүзеге асыру салықтық бақылаудың мәліметтерсіз мүмкін емес. Мемлекет салықтық бақылауға тек қана фискалдық мәселелерді шешуге ғана үлкен мағына бермейді. Ол шаруашылық субъектілердің әрекетін әлеуметтік экономикалық реттеуде, экономикалық қылмыс деңгейін төмендетуде және құрамды тұрақтандыруда ерекше көңіл бөлінеді.

Салықтық бақылау, салықтардың бақылау функциясының түрі болып табылады. Одан басқа, фискалды және реттеуші функциясының жүзеге асырылуын атқарылуы нақты салықтардың бақылауы механизмі  арқылы өтеді. Соныменен, салықтық бақылау қаржы сияқты салықтың және қаржылық тексерістер әрекеттерімен операциялармен байланысты шаруашылық субъектілердің әрекеттерінің сүрақтары және арнайы түрлерді қолдануды басқару. Оның ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтармен басқа да міндетті төлемдерді негізгі түрде мобилизациялауды өткізудің жиынтығы болып табылады.

Бюджетке уақытылы және толық салықтардың төленуімен есептелінуінің толық тексерістердің өткізілуі, бірінші орынды салық органдарына заң арқылы берілген құқықтар мен міндеттеріне тәуелді болады, оларға құжаттар ревизиясын өткізу.

Салық органдары өткізетін салықтық тексерістерді камералды және құжатты болуы мүмкін.