Салықтардың мәні, қағитаттары, қызметтері мен жер салығының алатын орны

  Салықтардың мәні, қағитаттары, қызметтері мен жер салығының алатын орны

Салықтардың экономикалық мәні, қызметтері, қағитаттары, түрлері

Салық салу  қазіргі кезеңде  ең маңызды проблемалардың бірі болып  табылады. Ол қоғам өміріндегі барлық әлеуметтік- экономикалық сфераларды қамтиды. Бірде бір мемлекет салықтық түсімдерінсіз бола алмайды. Қоғамдық категория ретінде салықтар мемлекеттің және адамдардың өмірінің нақты тарихи- экономикалық жағдайларын бейнелейді.

Салықтарды зерттеу барысында  ғалым экономисттер әр түрлі анықтама берген. Мәселен, Д. Рикардоның ойынша:  “Салықтар үкіметтің басқаруына түсетін елдегі өнім мен еңбектің үлесін құрайды ”. [2]             

Салықтар-мемлекеттік бюджетке заңды  және жеке тұлғалардан белгілі бір  мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен  заң жүзінде белгілеген, белгілі  бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз  сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. 

Салықтар шаруашылық жүргізуші  субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен  екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын  экономикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні олардың  өзінің функциялары мен міндеттерін  жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып  табылатындығында.

Салықтар мемлекетпен бірге  пайда болды және мемлекеттің  өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді,игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

Салықтар барлық елдерде олардың  қоғамдық- экономикалық құрылысы мен  саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі- ұлттық табысты қайта бөлудің  басты қаржылық құралы, мемлекеттің  кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табысымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу- әрбір азаматтың борышы деген еді. [3, 211 б.]             

Салықтар- мемлекет біржақты тәртіппен  заң жүзінде белгілеген, белгілі  бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз  және өтеусіз сиппата болатын  бюджетке төленетін міндетті ақшалай  төлемдер. 

Салықтардың экономикалық мәні:

• салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілері мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
• шаруашылық жүргізуші субьектілері мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесін жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Салықтардың фискалдық, реттеуші және қайта бөлу қызметтері белгілі. Фискалдық қызметі- барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті анықталды. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс т.б. шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көзі салықтар. Қазіргі кезде еліміздің бюджетінің кіріс көзінің 90 пайызы салықтардан тұрады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны байқалады. Себебі,салықтардың экономикалық табиғаты өндіріске байланысты, өндіріс бар жерде табыс бар, онан алынатын салықтарда бар. Сондықтан салықтар өндірістің дамуына барынша өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасау қажет.

Реттеушілік қызмет-салық механизмі  арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктері салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтың реттеушілік тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай сонымен қатар ақша және баға саясатын, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыру қажет. Әрине салықтың реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқада экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтардың мөлшерлемесін көбейту мақсатында салық ставкасын шектен тыс жоғары деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын жоғалтуына әкеліп соғуы мүмкін.

Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі  субьектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру дәрежесін көрсетеді. [3, 213 б.]              

Салық жүйесі-бұл мемлекетте өндіріліп  алынатын салықтар мен міндетті төлемдердің, сонымен қатар олардың бекіту әдістері мен түрлерінің, өзгертулерінің, бақылау, төлену мен өндіріп алулардың  жиынтығы.

Салық салудың төмендегідей элементтері  болады:

• Салық обьектісі- заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын: табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. тауарлы материалдық игіліктер.
• Салық субьектісі- бұл салық төлеуші, яғни жеке және заңды тұлға.
• Салық көзі- табыстан төленетін салық.
• Салық ставкасы-бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Салық жеңілдігі-салық төлеушіні толығымен немесе жартылай салықтан босату.

- Салықты төлеу мерзімі-салықтар  мен басқада міндетті төлемдердің  бюджетке төлеу уақыты. [2, 65 б.]             

Салықтарда ежелден салық жүйесін  бөлудің екі қағидаты қалыптасқан: пайда (алынған игіліктер) қағидаты, “қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты.

Салықтық төлемдердің мәнін  терең түсіну үшін ең алдымен салық  салудың негізгі қағидаларын  анықтап алу қажет. Адам Смит классикалық қағидаларға айналған төрт жағдайларды бөліп көрсеткен. Олар келесілер:

1. Мемлекеттің қол астындағылардың әрқайсысы өз мүмкіндігінше Үкіметтің шығындарын жабуға ат салысуы керек,  яғни Үкіметтің қорғауында бола отырып, мөлшерленген табысына сәйкес. Бұл  жағдайды орындау немесе орындамау салық салу барысында теңдікке немесе теңсіздікке алып келуі мүмкін.

2. Әрбір адам төлейтін салық нақты анықталған болуы қажет. Салықтың мөлшері, төлеу мерзімі және тәсілі салық төлеушіге түсінікті, әрі жариялы болуы керек.

3. Әрбір салық салық төлеушіге ең ыңғайлы уақытта және тәсілмен өндіріліп алынуы қажет.

4. Әрбір салық салық төлеушінің қалтасынан мемлекеттің кассасына түсетін қаражаттардан әлде қайда аз қаражат алынуы қажет. [2, 157-158 б.]              

Қазіргі таңдағы салық салудың  қағидалары:

1. Салық ставкасының деңгейі салық  төлеушінің мүмкіндіктерін ескере  отырып бекітілуі қажет, яғни  табыс деңгейіне байланысты. Табыстан  алынатын салық прогрессивті  болуы қажет. Бұл қағида кейде қолданылмайды, себебі көптеген елдерде салықтарды пропорционалды түрде есептейді.

2. Табыстарға салық салу бір  жақты болу үшін барлық күш  жігерді жұмсау қажет. Табыс немесе капиталға көп жақты салық салу мүмкін емес.

3. Салық төлеудің міндеттілігі. Салық  жүйесі салық төлеушіге күмән  келтірмеуі керек. 

4. Салық төлеу жүйесі мен процедурасы  салық төлеушілерге жеңіл, анық  және ыңғайлы болуы қажет. 

5. Салық жүйесі өзгеріп жатқан  қоғамдық-саяси қажеттіліктерге  икемді, әрі жеңіл бейімделе алуы керек.

6. Салық жүйесі  қалыптасып жатқан  жалпы ішкі өнімді бөле алуы және мемлекеттің экономикалық саясатының тиімді құралы бола алуы қажет.[4, 123-124 б.]              

Салық механизмінің қызметі белгілі  қағидаларға сүйеніп іске асырылады. Сондықтан  Қазақстан Республикасының салық кодексі салық ісін мынадай қағидаларға негіздеп жүргізілуін талап етеді:

• міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті;
• айқындық қағидасы бойынша  Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар айқын, әрі нақты болуы қажет;
• әділеттілік қағидасы бойынша  Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады;
• біртұтастығы қағидасы бойынша Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады;
• жариялылығы қағидасы бойынша салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс. [6, 7 б.]              

Барлық өркениетті елдерде салықтардың  бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

• салық салу обьектілері бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
• пайдалану тәртібі бойынша;
• обьектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтар негізінен мынадай  тәсілдер арқылы алынуы мүмкін:

• Табыс көзінен ұсталынатын- салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алған жерде есептеп, ұстайды (төлейді). Мәселен  жеке тұлғалардың табыс салығы.
• Мағлұмдама (деклорация) негізінде- салық төлеушінің мағлұмдамада көрсетілген табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып анықталады. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты,  жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-інші наурызына дейін өткізуі қажет.
• Кадастр бойынша- салық салу обьектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады (жер және мүлік салықтары).
• Патент негізінде- салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент арнаулы салық режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. [3, 216-217 б.]              

Соңғы жылдары батыс елдерінде  бағаның жоғарылауымен және  инфляцияның  күшеюіне байланысты амортизациялық жеңілдіктер  қаржы көзі ретінде өз мәнін жоя  бастады. Көбінесе компаниялардың амортизациялық қорларда жинаған қаражаттары істен  шыққан өндірістік активтердің орнына жаңа машиналар мен құрал-жабдықтарды  алуға жеткіліксіз болып, амортизацияны  жедел түрде пайдаланғанның өзінде көп жағдайларда тиімді нәтиже бермейді. Сондықтан көптеген елдерде  жеке бизнесті қолдау мақсатымен әртүрлі резервтер мен қорларға есептелген табыс салықтарынан босата отырып тікелей қаржылық көмек көрсетеді. Жеке компаниялар өз кезегінде сыртқы қаржыландыру көздеріне көп көңіл бөлуде, яғни банктерден несие, ссудалар алуда. Амортизациялық жеңілдіктердің құнсыздануы лизингтің (машиналар мен құрал-жабдықтарды жалға алу) кең таралуына мүмкіндік берді. Лизингтің көмегімен компаниялар өздеріне қажетті техникаларды жалға алу  төлемдері үшін шектелмеген сомаларды  шығындарға жазу (қатаң түрде лимиттелген амортизациялық аударымдар шеңберінде бұл мүмкін емес) және салық салынуға тиісті табыстарды қысқарту мүмкіндіктері туды. Банктер сияқты көптеген лизингтік компаниялар сырт көзге қарағанда ғана тәуелсіз болып көрінеді, бірақ оларда  ірі корпорациялардың филиалдары немесе бөлімшелері болып келеді. Олар тек салықтық мақсаттар үшін ғана пайда болған. [7]   

Салық жүйесін мемлекет пен заңды  және жеке тұлғалар арасындағы қаржы  қатынастары және осы қатынасты  анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа  қатысты кесімдердің, салық қызметі  органдарының жиынтығы құрайды. Салық  жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болумен  қатар, ел дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік  туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:

1. 1992-1995 жылдары жаңа салық жүйесі базисінің салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы.
2. 1996-1998 жылдары нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды ұйымдастыру және анықтау.
3. 1998-2000 жылдары барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру.
4. 2001-2002 жылдары жаңа салық Кодексі қабылданып іске қосылды.

Қазақстан Республикасының 1991 жылы 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан  Республикасындағы “Салық жүйесі туралы заңы” тәуелсіз салық жүйесін  құрудың ең алғашқы бастамасы  болып табылды. Бұл мемлекеттің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналды. Осы кезеңде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар әсер етті. Атап айтсақ: меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субьектілер мен ел арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және т.б. құбылыстар. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті. Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері болды, атап айтсақ басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйемізде жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибенің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкессіздігі, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және т.б. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туды.