4-5 жастағы балалардың ойлау қабілетіне ойынның тигізетін әсері

Бала тәрбиесі қиын да, жауапты  міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан тыс, оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың  бағыт- бағдармен, тыныс-тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез-келген бүлдіршін үшін бала тәрбиесі ата-анасына берілген тәлім-тәрбиені одан әрі жалғап, жандыратыны сөзсіз

Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы  айлардан бастап-ақ маңайындағылармен  қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты тілді біртіндеп меңгереді [13].

Ойын - бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі қалыптасады.

Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай  сюжетті-рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді.

Ойын барысында сөйлеу қатынасы үлкен рөлді орындайды. Қатынаста балалар ойлармен, әсерленушіліктермен  ауысады, ниет және ойын мазмұнын анықтайды. Ойында ауызша келісім ұйымдастыру  міндетін орындайды, бір-бірін және балалар аралық достықтарды түсіну басталуына және бекітуіне көмектеседі.

Бейненің өзара байланысы, ойындық әрекеттер және сөздер ойындық  қызметінің оқтамасын құрастырады, ақиқат елестетулері құралмен қызмет етеді.

Ойынның негізгі құрылысты  элементтері: ойындық ниет, сюжет  немесе оның мазмұны; ойындық әрекеті; рөлдер; ойынмен күштеп танудың ережелері  балалармен жасалады немесе ересек ұсыныс жасайды. Бұл элементтер өзара тығыз  байланысты және ойынды балалардың өзіне  тән қызмет сияқты анықтайды.

Ойындық ниет - бұл не және балалар қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы: «дүкен», «емхана», «ұшқыштар», «қыздар - аналар» («жанұя»), «балалар бақшасы» және т.б. Ол сөйлеуде тұжырымдайды,  ойындық әрекеттерде әсер етеді, ойындық мазмұнында қалаптасады және ойынның оқтамасы болып табылады. Ойындық ниеті бойынша ойынды азды-көптiлік типтік топтарға бөлуге болады:

а) жасағыш тұрмыс құбылыстарды қайтару («жанұя», («балалар бақшасы», «емхана»);

б) жасағыш еңбекті бейнелеп көрсететін (метроны құру, колхозшылардың еңбегі, үйлерді, фабрикаларды, стадиондарды және т.б. құру);

в) қоғамдық оқиғалармен  дәстүрді бейнелеп көрсететін (мейрамдар, демострация, қонақтарды қарсы алу, саяхат жасау және т.б.).

Сюжет, ойынның мазмұны  – бұл дамуды анықтайды, ойындық  әрекеттердің әр алуандық және өзара  байланысын, балалардың өзара қатынастарын анықтайды. Ойынның мазмұны оны  тартымды болып істейді, ойнауға  тілектес және мүддесін қоздырады.

Құрылысты ерекшелік және ойынның орталығына бала орындайтын рөлі келеді. Бала, олардың бейнесіне  кіргенде, айқын рөліне елiктейді. Бірақ  4-5 жастағы бала бұл рөльді тек қана ойнап көрсетпейді, ол біреудің бейнесінде өмір сүреді және оның шыншылдығына сенеді [14].

Ойын барысында балалар (кейбір ойындарында - ересектермен) ойнаушының өзара қатынасы мен мінез-құлығын  анықтау және реттеуші өзінің ережелерін орналастырады. Олар ойындарға ұйымшылдық, тұрақтылықты қосып береді, олардың  мазмұнын бекітіп қояды және онан ары даму, көңіл болулардың күрделендіру және өзара қатынастарды анықтайды. Ойын ережесі сонымен қатар ұялшақ болмауға, ұялшақ балаларға белсенді қатысушы болуға көмектеседі.

4-5 жастағы балаларға арналған қызықты жұмыс болып, ойын олардың тәрбиелеудің және дамудың құралымен өте маңызды болып келеді. Бірақ бұл ұйымдастырылатын және басқарылатын педагогикалық процеске қосылғанда ғана басталады. Тәрбиелеу құралдарды қолдану жөнінде ойынның даму және маңызды дәрежелер қалыптасады [15].

Ойынды педагогикалық  процеске қосқанда, тәрбиелеуші балаларды  А.Макаренко айтқан сияқты «жақсы ойынды»  ойнауға, жасауға үйретеді. Осындай  ойынға келесі сапалар ерекше: мазмұның тәрбиелік-танырлық құндылығы, бейнеленген  ойынның толықтық және дұрыстығы; ойындық  әрекеттердің творчестволық мінез-құлығы, мақсатқа лайықтылық, белсенділік және ұйымшылдық; ойында жеке және барлық ойнаушылардың  мүддесін есептеп ережелерге бағындыру; ойыншықтарды және ойындық материалдарды  мақсаттылық қолдану; балалардың көңілді  икемдеуі және тілектестік қатынасы.

Ойынды басқарғанда, тәрбиеші баланың барлық жағын әсер етеді: оның санасына, сезімдерге, еріктілікке, мінез-құлығына, зерделі, өнегелі, эстетикалық  және физикалық тәрбиелеу мақсаттарында  оны қолданады.

Ойын барысында балалардың білімдері мен ойға түсіруі тереңдетіледі  және нақтыланады. Ойын кезінде әр түрлі  рөлдерді орындау үшін, бала өз әрекеттерін  ойын түріне ауыстыруға тиісті. Кейде  адамдардың жұмыстары туралы, негізгі  істері туралы, қарым-қатынасы жайында  көптеген түсініксіздіктер туындайды  да оны толықтыру қажеттілігі  туындайды. Балалардың сұрақ қоюы арқылы жаңа білімді игеру қажеттілігі  байқалады. Ойын кезіндегі әңгімелерді  тыңдай отыра, тәрбиеші оларға жауап  береді, ойнаушылар арасында бір-біріне деген сенушілік пен  түсінушілік  орнатуға көмектеседі .

Демек, ойын білім мен  ойларын ғана бекітіп қана қоймай, олардың белсенді танырлық қызметі  өзіне тән түрі болып қалады, сонымен  қатар тәрбиеші басшылығымен жаңа білімдерді басып алады. 

Тәрбиеші ойын арқылы балалардың шындыққа, Отанға, өз халқына деген  сүйіспеншілігінің дұрыс қарым-қатынасын  қалыптастырады, қоғамдық мінез-құлықтарының ережесін үйретеді, қалай меңгергені жайлы тексереді және оларды бекітеді. Ойында және ойын арқылы тәрбиеші 4-5 жастағы балалардың  батылдық,  адалдық, бастамашылық, шыдамдылығын дамытады.

Ойын - өз алдына мектеп болып  табылады, себебі, бала адамдардың ережелері  мен дағдыларын,  еңбекке деген  қатынасын, қоғамдық меншігін, олардың  өзара қарым-қатынасын белсенді және шығармашылық  меңгереді. Ол қайсыда  бір белгілі мөлшерде балалардың өмірге, бір-біріне деген қатынасының  қоғамдық мінез-құлқын қалыптастыратын  қызмет түрі болып табылады [16].

Ойынды ұйымдастыра отыра, оны басшылыққа ала отыра, тәрбиеші балалардың ұжымына әсер етіп, ұжым арқылы әр балаға әсер етеді. Ойын қатысушысы бола отыра, бала ойын кезінде белгіленген  ережеге бағына отыра өз әрекеттерін  міндетті түрде басқалармен келісу керек екендігімен жүздеседі.

Мектептен тыс кезінде  балалар өз бетімен ойнап жүргенде қолайсыз жағдайлар болуы мүмкін. Н. Крупская: «Қатыгездік, дөрекiлiк, ұлтаралық  жеккөрушілік, нерв жүйесіне кері әсер ететін, қызығушылық және менмендік   тудыратын мейірімсіздік ойындар  да бар. Сонымен қатар, әлеуметтік тәрбие беретін, ерікті бекітетін, әділдікті  тәрбиелейтін, қиын кезде көмек көрсететін және тағы басқа ойындар да бар» деп жазды.

Ойын дұрыс ықпалын  қолдану үшін балаларға не жақсы, не жаман айырып тануға үйрету керек, жақсыға белсенді талап етуін  және  жамандыққа ұнатпаушылықты тәрбиелеп  жағымсыз ойындарға тыйым салуға қажет. Осы мақсатпен тәрбиеші ойын арқылы және ойын барысында балаларға  жағымды фактілердің мәнің ашады, олардың бағалауын береді [17].

Тәрбиеші физикалық тәрбиелеудің құралы ретінде ойынды кең қолданады. Көп ойындар белсенді қозғалыстарды  талап етеді,  қан айналысын  күшейтеді, толық және терең зат  алмасуына көмектеседі. Қимылдатқыш  белсенділік денесінің дұрыс  тұрқы жасалуына мүмкіндік туғызады, қозғалыстардың үйлестігін және олардың  сұлулығын дамуына көмектеседі. Тәрбиеші ең алдымен балалардың ойындарына арналған гигиеналық шарттарды сақтауына  қамқорлық жасайды.

Айқын, біртіндеп өркендейтін  ойын жүйесін қолданып, тәрбиеші  4-5 жастағы балалардың физикалық даму нәтижелілігін жоғарылатады. Ойында ол балалардың қуанышты, көтерiңкi көнiлін жасайды

Ойын эстетикалық тәрбиелеудің құралы ретінде кең қолданылады, себебі, балалар рөль және бейне  арқылы әлем қоғамын көрсетеді. Көп  ойын мағынасына таныс әндер, билар, өлеңдер, жұмбақтарды қосылады. Барлық осы тәрбиешіге балалардың эстетикалық  әсерленушіліктерін тереңдетуге мүмкіндік береді.

Сонымен, ойын балаларды  жан-жақты тәрбиелеу және даму құралы болып табылады.

Ойындар мазмұнымен, өзгеше қасиеттермен ерекшеленеді, әсіресе  балалардың өміріндегі  оқыту мен  тәрбиелеу қандай орын алуы болып  табылады.

Тәрбиеші басшылығында балалар  кейде сюжетті – рөлді ойындарды  өздері жасайды. Негізгі түрі – балалар  өнерпазы болып табылады. Кейде осындай  ойындарды шығармашылық сюжетті-рөлді  деп атайды, себебі балалар кейбір істерді тек қана қайталап қоймай, ойын кезінде шығармашылық сезініп, өз кейіпкерлерінде оны іске асырады. Сюжетті – рөлді ойындардың түрлері болып – драмалық және құрылыстық ойындар болып табылады [18].

Балалардың ойындық қызметінің өзіндік қасиеті, олардың барлық жағдайларды, істерді белсенді және ерекше қабылдауы. Балалардың бұлай  қабылдауының себебі, олардың қоршаған ортаны, дүниені сол қалпында көріп, байқауы.

Сюжетті – рөлді ойындарды  орындау қызметі мен рөлі болып  табылады. Өз қасиетіне қарай олар ұқсағыш, шындыққа жақын келеді. Дүкен  ойынын ойнағанда бір бала сатушыға, біреуі сатып алушыға, емхананы ойнағанда  – дәрігер мен науқас адамға ұқсағысы келеді.

Ойынды дамыту барысында  үлкен орын алатын сюжетті – кейіпкер ойыншықтары болып табылады, себебі олар бірде көмекші ретінде болса, сонымен қатар ең керекті болып  есептеледі. Егер балалардың қолдарында керекті нәрселер: қолшатыр, сөмке, киім, ыдыс, көрсетілген белгілер, сонымен  қатар ойынды қызықтыратын картиналар, суреттер т.б. болса олар ойынға қызыға кірісіп кетеді. Мысалы, дүкен бөлімдері  лайықты белгілермен белгіленсе (көкөністер, жемістер, киімдер т.б.). Бейнелеу жүйесінде театралдық киімдер  қолданылады.

Бірақ 4-5 жастағы балалардың білімі және ұсынуларында шамасын сақтау керек. Әсерлердің артық молшылығы ойындарда жеңіл-желпі,  кездейсоқты үстіңгі тойтарысқа ертіп әкеле алады.

Тәрбиеші, балалар экскурсияда, әңгіме және ойында меңгеріп алғанды  жылдам елестетуге асықпау тиісті.

Ойын барысында педагогикалық  басшылығының өз ерекшеліктері болады: ол оның ниетін дамуына мүмкіндік  туғызады, мазмұнды кеңейтеді, рөльдік  және ойындық әрекеттерің анықтауына жағдай жасайды, тілектес қатынасын  көрсетеді. Тәрбиеші осы қатынастарды бекітеді, балалардың  нақты қатынастарын сақтайды. Ойынды басқарғанда, 4-5 жастағы балалардын наразылығын білдірмеу үшін мәжбүр етуге болмайды. Жетекші сұрақтар, ақылдар және кепілдемелер жөнді болуға тиісті.

Тәрбиелеуші балалармен орындалатын  рөльдер арқылы тәрбиелік ықпал  жасайды. Мысалы, ойында дүкен меңгеруші  рөлін орындағанда, касса қайда, кім кассир,  неге дүкенде басқа  заттар жоқ,  сатып алушыға таңдау ыңғайлы ма,  кім сатып алғанды  орайды, осындай сұрақтарды қояды [19].

Басшылық ету ең тиімді жолы, ол ойында педагогтың қатысуы. Орындайтын рөлі және ойындық әрекеттер арқылы, ол ойынның мазмұнын дамуына әсер етеді, барлық балаларды оған қосуға көмектеседі, әсіресе ұялшақ, жүрексiз  балаларды, осындай балалардың сенімділігі  оятылады, басқа балалардың жағынан  оларға ұнатулар сезімін қозғайды.

 

 

 

2 тарау. 4-5 жастағы  балаларға қабылдау, есте сақтау, ойлау қабілеттерін дамытуға арналған ойындар

 

 

2.1 Балалардың ойлау қабілетін ойын арқылы дамытатын ойындар топтамасы

 

 

Халық даналығы. XXI-ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан бүгінгі таңда заманымызға сай зерделі, ой- өрісі жоғары, жан- жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр. Тәрбие мен білімнің алғашқы дәні – мектепке дейінгі тәрбие ошағында беріледі. Отбасында ата-ананың ықыласы мен мейірімінен нәр алған бала балабақшада тәрбиешілердің шұғылалы шуағына бөленеді. Баланың бойындағы жақсы қасиеттер мен мүмкіндіктерді ашып , олардың өнегелі де тәрбиелі болып тәрбиеленуіне тәрбиешілердің маңызы зор. Балаларды тәрбиелеуде ойын әдісінің маңызы көп. Мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. Ойын барысында бала өзін қоршаған үлкендер сияқты, өзінің сүйікті әңгімелері мен кейіпкерлері сияқты өмір сүреді, әрекет жасайды. Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл- қозғалысы дене бітімін жетілдірсе, ал қарым- қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік, мінез-құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен екінші әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын ашады [20].

Ойындардың негізгі  мақсаты балалардың ықылас зейінін, сөздік қорын, байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуғы, икемділікті арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру.

Ойынның маңызы:

Тәрбиеленуші үшін

1. Ақыл-ойы дамиды, оқуға  қызығушылығы белсенділігі, шығармашылығы, артады, тұлғалық қасиеттері қалыптасады.

2. Тәрбиеші үшін:

Ойын түрінде оқыту  жалықтырмайды, оқушы білімінің  сапасын арттыруда, сабақты қызықты өткізуге, мұғалім үшін тиімді.

3. Ата-ана үшін

Бала бойындағы жағымсыз қылықтарды, ойын арқылы тәрбиелейді.

Тәрбиешілерге балалардың есте сақтау қабілетін, қиялын, қабылдау қабілетін, зейін тұрақтандыруға, аңғарымпаздық қабілетін дамытуға арналған көмек құралы ретінде төмендегі ойындар топтамасы ұсынылады.