4-5 жастағы балалардың ойлау қабілетіне ойынның тигізетін әсері

Алданған ойыншылардың жазасы өлең айтып би билеп, мақал-мәтел, жаңылтпаш, тақпақ айтады. Алданушылар көбейген сайын ойын қыза түседі, ендеше ойын жүргізуші мен ойнаушылардың  арасындағы бірін-бірі аңдаушылық та күшейе түседі.  

Бала ойындарының мазмұны  байып, түрі өзгеріп отырады. Ата-ананың ойлау, қиялдау, армандау қабілетін  қалыптастыру үшін халық ауыз әдебиетінің  жанрларын – ертегі, жаңылтпаш, жұмбақтар, санамақтарды айтып үйреткен. 

Мысалы, «Тоғызқұмалақ» ойыны:

Қызықтырған есепшіні, ойлыны,

Бабалардың бұл ежелгі ойыны.

Екі адамға тең бөлінген мал жайы,

Ойнау үшін тақтасы бар  арнайы.

 

Онда бар он сегіз ұя – кіші отау,

Екі қазан – үлкен келген іші отау.

Бір жүз алпыс екі –  барлық құмалақ

Сексен бірден екі ойыншы тұр қамап.

 

Әрқайсының сегіз ұя –  ойы бар,

Әр ұяның дәл тоғыздан қойы бар.

Екі ойыншы – екі қойшы  кезекпен

Түсіреді ұяға қой есеппен.

 

Бір-бірінің ұясына айдайды

Қой – құмалақ санын  жіті аңдайды.

Ұяда қай жұп болса  қой – құмалақ

Бәрі қарсы қазанға  кеп құламақ.

 

Солай талай қой қазанға  түседі

Есепке оны екі қойшы  тізеді.

Кімде-кімнің қазаны тез  толады,

Сол ойыншы ұтып шыққан болады.

 

...Қызықтырған бүгіндерде  ойлыны

Міне, осындай бабалардың ойыны.

 

Халық мұғалімі Байтоғайұлы  Малқай бала өміріндегі ойынды және ермекті  «ол - баланың еңбегі»,- дейді, демек  бұл жай ермек емес, бала әлеміндегі кәдімгі еңбек. «Сондықтан да бала еңбегі – ойын. Ендеше, ойын балалардың күнделікті тіршілігі адамның басынан өтетін өмірінің әр уақытындағы жазғы, күзгі, қысқы істелетін кәсібі сияқты. Тіршіліктің  түрі бар. Сол сияқты балалардың да өзіне меншікті бала кезінде істейтін істері бар. Ол іс – жас уақытындағы  ойын». Сондықтан да қазақ балаларының  негізгі ойындары асық, құмалақ (түйенің, қойдың), бес тас, доп міне мұның  бәрі осы балалар еңбегінің құралдары  болады. Өмір мен өнерге деген талаптың түп негізінің өзі осы асық, доп, құмалақ, ләңгі, қуыршақ, мәшине, үй болып т.б. ойнауларда жатыр. Ендеше халықтың бұл дана сөзін тура мағынасында  түсінуге болмайды.

Ойын баланың көңілін  өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға  тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне  сай оларды көзқарасының, мінез - құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Қазір бізге жеткен ойындарымыз: тоғызқұмалық, қуыршақ, асық ойындары. Қазақтың көне жыр- дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде  ерекше орын алғандығы айқын көрінеді. Мәселен «Қобыланды», «Алпамыс», «Ер  Тарғын» сияқты эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық  сүйіспеншілігіне бөленген ер жігіттердің  ең алдымен ұлттық ойындарда сайысқа  түсіп, одан кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуандық, шабандоздық шеберліктерін  көрсеткендері айтылады. «Домбырамен  күй шерту», «Аттың құлағында ойнау», «Аударыспақ», «Күлкі ойыны», «Балалар ойыны», «Ақсүйек», «Тоғызқұмалық», «Жұмбақ  айтыс», «Асық ойнау» өте ерте заманда  пайда болған. Мұның өзі біздің ата-бабаларымыздың ұлттық ойындарының  ғасырлар бойы өмір сүргендігін айқын  көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын «Ақсүйек» ойыны   байқағыштыққа, қырағылыққа, бытылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа  баулиды. Баланың ақыл-ойын дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі – «Он бір қара жұмбақ». Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы балаңың ойлау қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол. «Санамақ», «Жылдам айт», т.б. тартымды ойындарды үйрету,тіл өнеріне негіз салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ бірдей емес  дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей емес [29].

Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу, қиялына қанат беріп,ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса кез-келген ойынның аяғында жеңу бар да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер айып тартады. Ол көбінесе тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде болады. Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы - балалардың бойында өнердің, білімнің, тәрбиенің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төселдіру екенін аңғару қиын емес.

Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа  ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік  қажеттіліктен туады да, психологиялық  жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр, шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын  отбасы жоқ. Демек ойынның өзі  бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады. Балаларға  ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше әр беріп, жаңартып өткізіп отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары абзал. Өйткені жас өндір бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білсін!

 

 

2.3 Баланың логикалық ойлауын дамытуға арналған ойындар

 

 

Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда негізгі жұмыс түрі - ойын әрекеті.

Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып, жан-жақты  дамуы үшін және тілін дамытып, сөз  байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың маңызы зор.

Ойын үстінде баланың  түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А.С. Макаренко былай дейді: «Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады». Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу - бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын - балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.

Төмендегі ойындар логикалық  ойлау, сөйлеу дамуына, сөздік қорын  толықтыруына бағытталған:

Тауып қой

Бұл ойынға сіріңке керек болады. Біріншіден сірінкеден көрсетілген сурет жасау керек, сондықтан, тапсырманы орындау.

1. Көрсеткіш жасау үшін екі сіріңкені алып тастау керек.

 

2. Үш үшбұрыш жасау үшін екі сіріңкені алып тастау керек.

3. Үш квадрат қалдыру үшін  екі сіріңкені алып тастау керек.

4. Жол таңба жасау үшін бір сіріңкені басқа орынға қою керек.

Сіріңкемен ойын жасағанда, балаларға отпен ойнауға болмайды деп еске түсіруге болады.

Ақыл кесте.

Осы суретке қара, көзінді жап, сосын барлық суреттегі нәрселерді еске түсіріп тізбеле.

Көзінді ашып өзінді тексеріп ал.

Осы суреттегі де нәрселерді еске түсіріп өзінді тексеріп ал.

Бұл суретте бір сөйлем тығылған. Назар аударғанда сол сөйлемді көруге болады. Әрбір балада өзінің сөйлемі көрінеді.

 

 

Мысалы: Күннiң нұрында мұз ерген және оның жанына балапан жақындады.

Енді, бірінші суреттің сөйлемің еске түсіріп, екінші суретке қарап ойланып, сөйлем жаса.

 

 

Мысалы: Күннiң нұрында мұз ерген және оның жанына балапан жақындады.

Қыз сыйлаған сөмкеге  қуанады, енді тез ұйықтап ертен  пілді қарауға хайуанаттар паркiне баруға болады.

Келесі суреттерге қарап басқа сөйлемдерді ойлап  табу керек.

 

Енді ойланып, көрген суреттерді еске түсіріп осы кестеде сурет салу керек.

 

 

 

Қорытынды

 

Оқыту процесі оқушылардың  жас ерекшеліктерінің сәйкестігін  ескере отырып, таным қызметінің формасы  мен әдістерін соған орай өзгертіп отырады.

Оқыту - бұл күрделі процесс. Ол тұлғаға білім беру, тәрбиелеу  және ақыл-ойы мен шығармашылық қабілетін, демек біліктілігі мен дағдысын дамыту негізінде жүзеге асырылады. Мүның мәнісі, жеке тұлғаға біртүтас (комплексті) ықпал жасауды көздейді. Осы негізде, оқыту процесінің бірінші  қызметі - оқушыларға білім беру.

Оқудың дәстүрлі (қайта  жасау - репродуктивті) технологиясы білім, ептілік және дағдыларды ұсынуға  бағытталған. Ол өтіліп жатқан материалдың  игерілуін, қайта жасау деңгейіндегі білім сапасының бағалануын қамтамасыз етеді. Бұл технологияның ежелгі түрі. Ол бүгінгі таңда да кең  таралған (әсіресе орта мектепте). Оның мәні: жаңаны игерту - бекіту – қадағалау - бағалау сұлбасы (схема) бойынша оқу процесін жүргізу. Технология негізіне табысты өмір тіршілігін қамтамасыз ететіндей білім ауқымын анықтауға мүмкіндік беретін және оны оқушыға жеткізу жолын көрсететін білімдік бағыт-бағдарлама (парадигма) алынады. Осыған орай оқу - оқытудың басты әдістері ретінде:

1) көрнекілік және онымен  бірге жүретін түсіндіру; 

2) оқушының жетекші іс-әрекеттері  түрлеріне – тыңдау мен есте  қалдыру; 

3) басты талап және  тиімділіктің негізгі көрсеткішіне  – игерілгенді қалқысыз қайталап  жаңғырту ептілігі алынады. Мұғалім  қызметтері – түсіндіру, әрекеттерді  көрсету, оқушылар орындағандарды  бағалау және реттеу, түзету [31].

Ойынды қолдануда оның күнделікті жаттығу жұмысына айналмауын ескеру керек, ондай жағдайда баланың  қызығушылығы төмендейді. Қандайда болсын ойынды таңдауда баланың жеке психологиялық  қабілетін де ескерген жөн.

Ойын түрлері сабақтар балалардың тілге деген қызығушылығын  арттырып, оқу-тәрбие үрдісін іске асыратын ұтымды бір жолы. Сонымен қатар  ойын балалардың еркін, өзін ұстауға  байланысты этика дағдыларын, сондай-ақ балаларды еңбекке, ұжымдық қызметке дайындайды.

Бала тәрбиесі қиын да, жауапты  міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан тыс, оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың  бағыт- бағдармен, тыныс-тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез-келген бүлдіршін үшін бала тәрбиесі ата-анасына берілген тәлім-тәрбиені одан әрі жалғап, жандыратыны сөзсіз

Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда негізгі жұмыс түрі- ойын әрекеті.

Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып , жан-жақты  дамуы үшін және тілін дамытып, сөз  байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың маңызы зор.

Ойын үстінде баланың  түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А.С. Макаренко былай дейді: «Ойында бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады». Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу - бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге асыралады. Ойын - балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.

Ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы  айлардан бастап-ақ маңайындағылармен  қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты тілді біртіндеп  меңгереді.

Ойын - бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де, ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын барысында тілдесім үлгісі қалыптасады.

Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай  сюжетті-рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді.

Ойын барысында сөйлеу қатынасы үлкен рөлді орындайды. Қатынаста балалар ойлармен, әсерленушіліктермен  ауысады, ниет және ойын мазмұнын анықтайды. Ойында ауызша келісім ұйымдастыру  міндетін орындайды, бір-бірін және балалар аралық достықтарды түсіну басталуына және бекітуіне көмектеседі.

Бейненің өзара байланысы, ойындық әрекеттер және сөздер ойындық  қызметінің оқтамасын құрастырады, ақиқат елестетулері құралмен қызмет етеді.

Ойынның негізгі құрылысты  элементтері: ойындық ниет, сюжет  немесе оның мазмұны; ойындық әрекеті; рөлдер; ойынмен күштеп танудың ережелері  балалармен жасалады немесе ересек ұсыныс жасайды. Бұл элементтер өзара тығыз  байланысты және ойынды балалардың өзіне  тән қызмет сияқты анықтайды.

 

 

 

Қолданылған әдебиеттерінің тізімі

 

1. Бержанов Қ., Мусин Ж. Педагогика тарихы // Қысқаша курс. Жоғарғы оқу орында студенттерге арналған, А: Мектеп, 1984. - 256 б.

2. Шмаков, С.А. Игры учащихся – феномен культуры. – М.: Новая школа, 1994. – с.240.

3. Каменский Я .А. Дидактика. – М., 1998. - 228 б.

4. Жұмабаев М.  Педагогика (баланы тәрбиелеу жолдары). А:  Рауан. 1993. -  112 б.

5. Выготский Л.С. «Воображение  и творчество в детском возрасте»  - М., Просвещение, 1991. – с. 67.

6. Төрениязова С. Бастауыш  мектеп оқушыларын сыныптан тыс  оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың  педагогикалық негiздерi. – А., 1999. – 35 б.

7. Аязбекова Г. Адамгершілік  – асыл қасиет. //Сынып жетекші  №6. - 2005. - 44 б.

8. Пидкасистый П.И. Технология  игры в обучении. – М., Просвещение, 1992. – с.91.

9. Бабаев С.Б. Бастауыш  мектеп педагогикасы. – Аламты: Заң әдебиеті, 2007 – 213б.

10. Любимова Т.Г. Развиваем творческую  активность. - Чебоксары, 1996. – 18 б.

11. Дворник М.В. Игра и игровая ситуация на начальном и среднем ступенях обучения. – 1980. – 37 б.

12. Жұмабаев М. Педагогика. - А:  Рауан,1993. - 102 бет.

13. Қазақстан: Ұлттық энциклопедия, А:1999, ҚЭ, 2 т. - 203 б.

14. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы, 2004. - 365 б.

15. Кашина Е. Ролевые и лингвистические  игры. - Самара, 1992. – 115 б.

16. Морган Л. Ежелгі қоғам. - Алматы, 1956. – 14 б.

17. Минскин, Е.М. От игры к занятиям. – М.: Просвещение, 1982. - с.192.

18. Спивановская, А.С. Игра – это серьезно. – М.: Педагогика, 1981.- с.123.

19. Бегалиев Т.Б. Педагогика. Лекциялар курсы. – Тараз. –  2002. – 133 б.

20. Стронин М.Ф. Обучающие игры. - М., 1981. – 358 б.

21. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы, 2004. - 26 б.

22. Бабаев С.Б. Жалпы  педагогика. – Алматы; Заң әдебиеті, 2005. – 249 б.

23. Карпова Е.В.  Дидактические игры в начальный период обучения. Популярное пособие «Академия развития», Ярославль, 1997. – с.133.

24. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе: Учебное пособие. – М.: Просвещение, 1980. – с.156.

25. Козлова О.А. Роль современных дидактических игр в развитии познавательных интересов и способностей младших школьников. /Журнал «Начальная школа», № 11, 2004 – с. 12.