Психодиагностиканың кәсіби-этникалық принциптері мен психометрикалық негіздері

 в) оларда бір біріне деген сенім жоқ қой.

3. Сіз адамды алғаш рет көріп отырсыз, ол салған жерден өзіңізге анекдот айта бастады. Сіз ол.. деп шешесіз:

 а) сөз тапқыр екен;

 б) ол өзін сенімсіз сезініп отыр және осылайша осы бір жағымсыз күйден шығуға әрекеттеніп жатыр;

 в) Маған жағымды әсер қалдырғысы келеді.

4. Сіз әлдекіммен қызықты тақырыпқа әңгіме құрып отырсыз, әңгімелесуші адамыңыз сөздеріне ыммен, қолдарымен қимыл жасап ілесіп отыр. Сіз ол...деп санайсыз:

 а) толқып отыр;

 б) шынайы емес.

5. Өзіңіздің таныстарыңыздың әлдебіреуін жақсырақ танып-білуге шешім қабылдадыңыз. ...керек деп санайсыз:

 а) оны қандай да бір топқа шақыру;

 б) істе байқап көру.

6. Әлдекім мейрамханада «шайлық пұлды» аямай беріп жатыр. Сіз ... деп сенесіз:

 а) оның әсер қалдырғысы келіп тұр;

 б) оған даяшының оң қабақ көрсеткені керек болып тұр;

 в) бұл жанының жомарттығынан осылай болып отыр.

7. Егер адам әңгімені бірінші болып ешқашан бастамайтын болса, Сіз... деп санайсыз:

 а) ол бір нәрсені жасырып отыр;

 б) мынау тым ұялшақ қой;

 в) ол түсінбей қалудан қорқады.

8. Сіздің пікіріңізше, адамның төмен маңдайы...білдіреді:

 а) ақылсыздықты;

 б) қырсықтықты;

 в) адам туралы кесіп-пішіп бір нәрсе айтуға болмайды.

9. Басқалардың көзіне ешқашан қарамайтын адам туралы не ойлайсыз:

 а) оның бойында кемістік белгілері бар.

 б) ол шын ниетт емес;

 в) ол тым алаңғасар.

10. Табысы жоғары адам әрқашан арзан заттар сатып алады. Сіз...деп ойлайсыз:

 а) ол үнемді екен;

 б) ол қарапайым екен;

 в) мынау нағыз шығайбай екен.

 

  26 дәріс. Шығармашылық міндеттерді шешудің эвристикалық әдістері

 Сіз өзіңіздің өміріңізде, сірә, өзіңізді ең алдымен осылар  жоғары дәрежеде дамыған интуитивті  ойлауға тән болып келетін  аса дамыған қиялы, бірегей  және күтпеген пікірлері, идеялары  бар екендігімен таң қалдырған  адамды кездестірген боларсыз. Мұндай  адамды біз, әдетте, жасампаз тұлға  деп атаймыз. Ал жаңа идеяларды  ойлап шығаруды жасампаз адамның  аса маңызды белгілерінің біріне  жатқызуға толық негіз бар.

Мектепте де, жоғарғы және арнайы орта оқу орындарында да, өкінішке орай, интуицияны, жаңа идкялар  шығаруға қабілеттіліктерді дамытуға жеткіліксі көңіл бөлінеді. Педагогтар негізінен, оның ішінде шығармашылық тапсырмаларды  шешу барысында да, назарларын тапсырмаларды  шешудің логикалық әдістеріне аударып  отырады.

Егер шығармашылық тапсырмаларды  шешудің барлық белгілі әдістерін  логикалық эвристикалық (интуитивтік) рәсімдердің және оларға сәйкес келетін  іс-әрекет ережелерінің басым болуы  белгісі бойынша бөлетін болсақ, онда әдістердің екі үлкен тобын  бөліп көрсетуімізге болады:

а) логикалық әдістер –  бұл осыларда талдаудың, салыстырудың, қорыта талдаудың, жіктеудің, индукцияның, дедукцияның және т.с. логикалық  ережелері басым болып келетін  әдістер;

б) эвристикалық әдістер.

Эвристикалық әдістер  деп нені түсіну керектігін тереңірек  түсіну үшін, сөзбен әдісті ережелердің  қандай да бір жүйесі түрінде, яғни, белгілі бір дәрежедегі тапсырмаларды  шешу барысында қалайша әрекет жасау  керектігінің және не жасау керектігінің баяндалуы түрінде елестетуімізге болатындығына назар аударған жөн  болады. Тапсырмаларды шешу іс-әрекетінің ережелерінің әр алуан жинағынан  нұсқамалардың екі үлкен класын: алгоритмдерді немесе алгоритмдік  нұсқамаларды және эвристикаларды –  эвристикалық нұсқамаларды бөліп көрсетуімізге  болады. Егер алгоритмдер біздің әрекеттерімізді  қатаң анықтап отыратын болса  және оларды дәл орындаған кезде  тапсырмалардың тиісті түрін шешуде табысқа жетуімізге кепілдік берсе, онда эвристикалар және эвристикалық нұсқамалар тек стратегия мен  тактикаға шешу идеяларын іздестірудің ең ықтимал бағытын ғана белгілейді, бірақ шешудің табысына кепілдік бермейді.

Сонымен, шығармашылық тапсырмаларды  шешудің эвристикалық әдістері деп  нені түсінгеніміз жөн?

Шығармашылық тапсырмаларды  шешудің эвристикалық әдістері –  бұл осылар шешушінің іс-әрекетінің оның шешу барысындағы интуитивті ойлауын, жаңа идеяларды шығаруын ынталандыратын және осының негізінде шығармашылық тапсырмалардың белгілі бір класын шешудің тиімділігін арттыратын ең ықтимал страегияларды және тактикаларды белгілейтін қағидалар мен ережелердің  жүйесі.

Шығармашылық тапсырмаларды  шешудің ережелерін көбінесе эвристикалық ережелер деп, ал шығармашылық тапсырманы шешудің жекелей алған ережесін, тәсілін көбінесе эвристика деп  атайды.

Шығармашылық тапсырмаларды  шешудегі эвристикалардың және эвристикалық ережелердің өнімділігі туралы өнертапқыштар  мен рационализаторлар жақсы  біледі. Алайда олар да бұларды көбінесе стихиялы түрде қолданады. Ал бұл  болса олардың іс-тәжірибеде қолданылуын  тым қиындатып жібереді. Сондықтан  да мектеп практикасында да, жоғарғы  оқу орындарының практикасында  да шығармашылық тапсырмаларды шешуге үйретіп, оқыту негізінен алғанда  сынап көру мен қателер әдісімен, яғни онша жақсы емес түрде іске асырылып келді.  Шындығын айтқанымызда, Г. С. Альтшуллердің, Г. Я. Буштың жұмыстарында отандық практикада да, шетелдік практикада да осы әдістемелік ұсыныстарды  өнертапқыштарға қолдана отырып сипаттап, баяндаудың елеулі әрекеттері, мысалға, «мимен шабуылдау» әдісі, синектика әдісі және т.б. бар. Бірақ бұл әдістемелік ұсыныстар, егер оларды ережелер түрінде тұжырымдасақ, менеджердің – қазіргі заман басшысының қызметінде де ең кең қолданысын табуы мүмкін.

Сонымен, менеджердің шығармашылық жұмысында кеңінен қолданылуы мүмкін эвристикалық әдістерді дәйекті  түрде ашып көрсетуге әрекет жасап  көрейік.

 «МИМЕН АТОЙ  САЛУ» ӘДІСІ

  «Мимен атой салу», немесе «мимен шабуылдау» әдісін және терминін американ ғалымы А. Ф. Осборн ұсынған (негіз ретінде Сократтың эвристикалық диалогының варианты алынған).

«Мимен шабуылдаудың»  эвристикалық диалогы бірқатар психологиялық  және педагогикалық заңдылықтарға  негізделеді, бірақ, оларды тұжырымдамастан  бұрын,  осы әдісті жасап шығарушылар  осыларды басшылыққа алған теориялық  алғышарттарға қысқаша тоқтала  кеткеніміз жөн болады. Өнертапқыштар  идеяларды жеке ойлап шығарғанға қарағанда, ұжыммен шығарған тиімдірек  екендігін атап кеткен болатын. Күнделікті жағдайларда адамның шығармашылық белсенділігі көп жағдайда айқын  және айқын емес болып отыратын тосқауылдармен (психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық  және т.с.) тежеліп отырады. Бұл жағдайды «шлюз» үлгісінің көмегімен көрсеткен  ыңғайлы. Адамның шығармашылық белсенділігі көбіне көп, су «шлюздің» көмегімен  баяулатылғанындай, потенциалды баяулатылып  отырады. Сондықтан, оны босатып  шығару үшін, «шлюзді» ашып жіберу керек. Басшылық жасаудың қатаң стилі,  қателесуден және сыннан қауіптену, іске тым кәсіби және аса салмақтылықпен келу, қабілеттірек жолдастардың беделінің  қысымы, дәстүрлер мен әдеттер, оң эмоциялардың жоқтығы – осының барлығы  «шлюздің» ролін орындайды. «Мимен шабуылдау» жағдайларындағы диалог «шлюзді» алып тастауға, шығармашылық тапсырманы шешуге қатысушылардың шығармашылық қуатын босатуға мүмкіндік беретін  құрал ретінде кқрініс табады.

Қазіргі таңда «мимен шабуылдау» әдісінің бірнеше модификациясы  жасалған ".

Тура «мимен шабуылдау» шығармашылық тапсырманы, міндетті шешу идеяларын  ұжыммен ойластыра шығарудың  әдісі болып табылады. Бұл әдістің  мақсаты идеялардың мүмкіндігінще  көбірек санын жинаудан, шығармашылық тапсырманы шешуде ойлау инерциясынан босанудан, ойдың үйреншікті жүрісін  жеңіп шығудан тұрады.

Осы әдістің негізгі қағидалары мен ережелері – қатысушылар  ұсынған идеяларды сынауға мүлдем тыйым салу, сондай-ақ әр алуан ілікпе сөздерді, қалжыңдарды ынталандыру. Әдісті қолданудың табысы көбіне көп  дискуссияның жетекшісіне (немесе, әдетте оны осылай атайтындай, сессия жетекшісіне) байланысты болып келеді. Сессия жетекшісі пікірталастың жүрісін шеберлікпен бағыттап, ынталандырушы сұрақтарды сәтті қойып отыруға, қалжыңдарды, ілеспе сөздерді пайдалануға тиіс. Сессияға қатысушылардың саны әдетте 4 адамнан 15 адамға дейін құрайды, ең оңтайлы деп 7 адамнан 13 адамға дейін тұратын топ саналады. Сессияға қатысушылардың білімнің әртүрлі деңгейінде, әртүрлі мамандықта болғаны құба-құп, алайда белсенділіктің, мінездің және темпераменттің әртүрлі деңгейіндегі қатысушылар арасында баланс сақтау ұсынылады.

«Мимен шабуылдаудың»  ұзақтығы 15 минуттан бір сағатқа  дейін өзгеріп отырады. Идеяларды  іріктеп алуды маман-сарапшылар жүзеге асырады, олар идеяларды бағалауды  екі кезеңмен іске асырады. Алдымен  идеялардың жалпы санынан ең бірегейлерін және ұтымдыларын іріктеп алады, ал содан кейін, шығармашылық тапсырманың  ерекшелігін және оны шешудің  мақсатын ескере отырып, ең оңтайлысы  таңдап алынады.

Дж. Дональдом Филипс (АҚШ) ұсынған жаппай «мимен шабуылдау» үлкен  аудиторияда (қатысушылардың саны 20 адамнан 60 адамға дейін өзгеріп отырады) жаңа идеяларды өмірге әкелудің тиімділігін  елеулі арттыруға мүмкіндік береді. Әдістің осы модификациясының ерекшелігі қатысып отырғандарды 5-6 адамнан  тұратын шағын топтарға бөлетіндігінен тұрады. Аудиторияны шағын топтарға бөлгеннен кейін, топтар тура «мимен шабуылдаудың» өз бетінше сессиясын  жүргізеді. Шағын топтардың жұмысының  іс-әрекеті әртүрлі, бірақ анық белгіленген, мысалға – 15 минут болады. Шағын  топтарда идеяларды шығарғаннан  кейін оларды бағалау жүргізіледі, содан соң ең бірегей идея таңдап алынады.

«Мимен атой салу» - деструктивті жатқызылған бағалумен диалог –  бұл әдісті кеңес зерттеушісі  Е. А. Александров ұсынған және Г. Я. Буш модификациялаған болатын. Бұл  жағдайда диалогтың мәні, одан кейін  қарсы идеяларды тұжырымдай отырып, идеяларды ұжыммен шығарған кезде  өнертапқыштардың шығармашылық потенциалын  белсенді етуден тұрады. Келесі рәсімдерді кезең-кещеңмен орындау көзделеді:

1-ші кезең – саны  және психологиялық үйлесімділігі  бойынша оңтайлы шағын топтарды  құру;

  2-ші кезең – проблемалық жағдайды талдау тобын құру, жалпы түрінде бастапқы шығармашылық тапсырманы қалыптастыру, деструктивті жатқызылған бағалау әдісін баяндаумен бірге,  барлық диалогқа қатысушыларға тапсырманы хабарлау;

  3-ші кезең – ұжыммен тура «мимен шабуылдаудың» ережелері бойынша, идяларды ойлап шығару (творчестволық, қысылып-қымтырылмайтындай жағдай жасауға ерекше назар аударылады);

  4-ші кезең – идеяларды жүйелеу және жіктеу. Осылар бойынша идеяларды біріктіруге болатын белгілер зерделенеді және, осы ережелерге сәйкес, идеялар топтарға жіктеледі. Шығармашылық тапсырманы шешуге жалпы қағидаларды, баптарды білдіретін идеялардың топтарының тізімі жасалады;

5-ші кезең – идеяларды  бейқұрылымдандыру, яғни идеяларды   іске асырушылығына бағалау. Осы  кезеңдегі «мимен шабуылдау»  тек алға жылжытылған идеяларды  іске асыруға ықтимал кедергілерді  жан-жақты қарастыруға ғана бағытталған;

  6-шы кезең – осының алдындағы кезең кезінде айтылған сынды ескертулерді бағалау және іс-тәжірибеде пайдаланылатын идеялардың түпкілікті тізімін құрастыру. Тізімге тек сынды ескертулерге орай осыдан бас тартылмаған идеялар, сондай-ақ қарсы идеялар енгізіледі.

Ең тиімді нәтижелерге  барлық «мимен шабуылдауға» қатысушылар  топтарға бөлінген жағдайларда қол  жеткізіледі: 1) идяларды шығару; 2) проблемалық  жағдайларды талдау және идеяларды  бағалау тобы; 3) қарсы идеяларды  шығару тобы.

«Ми» - физиологиялық түсінік, ал «атой салу», «шабуыл» - әскери адамдардың лексиконынан алынған түсініктер болғандықтан, «мимен шабуылдау» термині онша сәтті  емес болып көрінеді. Сірә, педагогикалық  тұрғыдан алғанда аталған әдістің  сәттірек атауы «бірегей идеяларды  ұжыммен іздестіру әдісі» болуы  мүмкін.

Бірегей идеяларды ұжыммен  іздестіру әдісі келесідей психологиялық-педагогикалық  заңдылықтарға және оларға сәйкес келетін  қағидаларға негізделген.

Шығармашылық тапсырманы шешу барысындағы бірлесіп істегендіктің  бірінші заңдылығы және оған сәйкес келетін қағидасы. Топ жетекшісі, қатынас жасаудың демократиялық  стиліне арқа сүйей отырып, қиялды, күтпеген ассоциацияларды ынталандыра  отырып, бірегей идеялардың туындауына жағдай жасайды және олардың бірлескен  авторы ретінде көрініс тауып  отырады. Әрі, басшының ынтымақтатыққа және бірлесіп істеуге деген қабілеттіліктері неғұрлым көбірек дамыған болса, барлық өзге тең жағдайлар кезінде, шығармашылық тапсырманы шешу соғұрлым тиімдірек болады.

Екінші заңдылық және оған сәйкес келетін бір бірінің шығармашылық пәрмендеріне және қабілеттеріне сенім  қағидасы. Барлық қатысушылар тең  дәрежеде әрекет етеді: жетекші әзіл-қалжыңымен, сәтті ілеспе сөздерімен шығармашылық топ мүшелерінің азды-көпті бастамаларын ынталандырып отырады.

Үшінші заңдылық және қағида – интуитивтіліктің және логикалылықтың оңтайлы үйлесімін пайдалану. Идеялар  шығару жағдайларында логикалық  ойлаудың белсенділігін бәсеңдету  және интуицияны жан-жақты ынталандыру  оңтайлы болып табылады. Бұған  көп дәрежеде сынға тыйым салу, шығарылған идеяларды кейінге қалдырылған логикалық және сындарлы талдау ықпал етіп отырады.

Бірегей идеяларды ұжыммен  іздестіру әдісінің артық тұстары  неде? Бұл әдістің талас тудырмайтын  артықшылықтарына оның топтың барлық мүшелерін теңдестіретіндігін жатқызған  дұрыс, өйткені оны қолдану барысында  басшылықтың авторитарлығына жол  беруге болмайды. Осы әдісті қолданған  жағдайда жалқаулық, ескіше ойлау, рационализм, эмоциялық «ұшқынның» болмауы автоматты  түрде сылып алынып тасталғандай болады. Түзу ниетті психологиялық  климат емін-еркіндік, қысылып-қымтырылмағандық жағдайларын жасайды, интуцияны  және қиялды белсенді етеді.