Тұлғаның типтері

Шындығына келгенде адам күрделі жаратылыс  иесі.Бірақ сіз-бірегейсіз, жаратылыс иесі.Бірақ сіз-бірегейсіз, өзіңіз сияқты, өзіңізді кейбір жақтатарыңыздың ұқсастығы бар адамдарды кездестіресіз.Соған қарамастан нақ өзіңіздей адамның бұрын және болашақтада қайталанбайтынына сенімдісіз.Сондықтан, әр адамның қайталанбас, өзгеше  «Мен»-бейнесі бар. Әрқайсымыз «Мен» сөзін түрліше толықтырамыз «Мен кіммін деген сұраққа берген жауабыңыз Мен –тұжырымын »құрайды.

«Мен» тұжырымы бірнеше элементтерден жинақталған Соның бірі «Мен»-құрылымы Мен –құрылымы –бұл, біздің өз өмірімізді ұйымдастырудағы психикалық модел болып табылады.

1.Адамды  белігілі бір жынысы, күйші, скульптар  т.б. өзіне сай қызығушылығы  бар жан ретінде сезінеді.

3.Өз  мұратына лайық белгілі бір  кәсіп иесі оқушы, студент,  аспирант, ізденуші, малшы, кәсіпкер,мойындайды.

Мен-құрылымы әр адамда әртүрлі  болады. Ол негізінен сол адамның Мінез құру бағытына тікелей байланысты болып келеді. Мен бейнесі бір ситуациядан екенші бір, ситуацияға өзгеріп отырады.Мысалы жолдасымен беріліп ойнап отырады да, екінші біреумен әңгімелеседі.

Мен-бейнесі үнемі өзгеріс үстінде болады және сол бір бейне екі рет туындамайды және одан өзін айқын байқап отырады.Өз бойымыздағы ерекшеліктерді, айырқша қасиеттер жиынтығын яғни, өзімізді өзіміз бағалаймыз.Өзіміздегі «Менге »баға беріп сынаймызМіне, бұл да «Мен» тұжырымының элементтерінің біріне жатады. Мұны «Өзім сүйнетін нәтиже » деген атпен аламын.Адам өзіне өзінің берген бағасымен жектелмейді.Өзіне өзінің берген бағасының қандай деңгейде екенін анықтап білу үшін, айналасындағы адамдардың өзіне берген бағасымен салыстырып көреді.Ол мына, схемадағыдай болып шығады.

Айналадағылардың  бағасы	Өз бағамыз
		Жаспақ
		Мақтаншақ Бөспе
		Азамат

 

 

Адам  өзінің өзгешілігі, мен бағасының нақтылығын болжауға байланысты және дұрыс бағдар түзуге талаптанып, әрдайым салыстырмалы түрде, өзгерлердің бағасына да бағынышты болады.Егер өзгенің өзіне берген бағасы дәл кейін жатса «Азаматтық  келбетінің дұрыс қалыптасып келе жатқанын бабы қойлады.»

Психолог  Б.С. Мерия өзіне-өзі тең екенін білу анықтамасы деп есептейді.

Өзім  сүйнетін нәтиже бойынша өз ісі мен  қылығына да баға береді.

Кемістігіне баға беріп, сәтсіздіктеріне мән  беріп, өзіне талдау жасайды.

Әрекет  үстінде өзін әрдайым бақылап одан қорытынжы шығаруға талпынып отырады.

Міне, бұның барлығы мен –көрсеткіші  болып есептелінеді. Мен –көрсеткішінде сіз өзіңізге тән даралық ерекшелігіңізді  хабарладыңыз Ол мен –адаммын, Мен-жоғарымын, Мен-көпшілмін

Топтық  және әлеуметтік байланысқа орай «Мен мұсылманмын», Мен –Қазақстанпын деген белгілейсіз.

Егер  біз Батыс мәдениетінің психологиясына жүгіртер мүмкіндігін, өзіне дұрыс  бағалай  білген адамды –ең өміршең, ең бай деп есептейді Осыған орай өзгені сүймес бұрын өзіңді сүй деген қағиданы қатты насихаттайды.

Батыс әдебиеті «Илиададан» Гекльберр  Финн ғажайыптарына дейінгі адам ең алдыменөзінің күйшіне сүйену дерек деп түсіндіреді.

Мен –тұжырымы  тек өзіне сену өзіне баға беру мен сондай-ақ мен-мүмкіндігінде  қарастырады. Мен-мүмкіндігінде қарастырады. Мен-мүмкіндігінде адам арманым тұратын қамтиды. Хейзел Маркус «Мен –мүмкіндігі сан қырлы деп көрсетеді».Мен-бақуаттымын мен сүйіктімін, Мен толықпын, Мен данышпанмын деген сияқты жақсы шығындарға мен қосу яғни қара-қармы сен –кедеймін.Мен-жұмыссыздан дағымыз келмейтін қасиеттерді көрсетуімізге тура келеді.Мен мүмкіндігі –біздің негізгі мақсатымызбен қалай өмір сүргіміз келетіндігін көрсететін талпысын көрсетіш.

Мен тұжырымының  ең маңызды элементтерінің бірі-өзін-өзі  силау

Өзіне деген жақсы қатынаста болу «Мен» - құрылымы мен «Мен» мүмкіндігіне жақсы әсер етеді.Өзін-өзі ашудың өзі екі түрлі жоғарғы және төменгі деңгейде болады деп көрсетеді. Кейт Даттон жоғары деңгейде –үнемі жақсы эмоция ал төменгіде-нашар эмоцияларлар ал төменгіде-нашар эмоциялар да, мұңды күйде болу кездеседі.Өзін-өзі терең силайтындар жаман көңіл-күйді болғанның өзінде, өз көңіл-күйін  көтеретін жақсы жағдайларды тарихбарды еске түсіріп, уақытша тап болған келеңсіздіктерде өзін-өзі басқара алады.

Өзін-өзі  силау өзінің сезімі, қабілетін, еске түсіру, ойлау т.б. толық қамти отырып, таңбасын лайықты қалдырады.

Дегенмен  мен индивидализмнің терең қарастырған  проблемасы дегенмен адамдағы мен бірнәрсеге тәуелді екенін түйсінеді.От отбасы, туған туыс жора жолдасынан ұзақтаған  индивид әлеуметтік байланысты үзеді.Бұл оның кім екенін дәлелдеуге құқығынан айырады.

Адамдардағы «Мен» көп қырлы мен және ата-анам, мен және туған-туысым, мен және қызметкер, мен және жолдас-жораңдар Сондықтанда  олар бір біріне тәуелді және да ол сол арқылы мен қасиетін айқындайды.Оның құндылығы –мен көлемінің кеңдігімен емес, оның үйлесімді бірлікте болып бірін –бірі  бағалау, сүю, құрмет көрсетуінен көрінеді.Мына схемадан тәуелсіз және тәуелді мен –тұжырым көреміз.

Мен тұжырымы тәуелсіз және тәуелді

	тәуелсіз	Тәуелді
	Дербес ерекшелікпен мақсаттарды анықтаудағы бірдеменің жеке болуы	Басқалармен байланыстылықты  анықтаудағы бердеменің қоғамдық болуы
Мәні	Мен –менің Жеке жетістігі  пен табысы	Біз-топтық мақсат пен ынтақтастық біздің қоғамдық міндеттеріміз бен өзара қатынас
Мақұлданбау	конформизм	эготизм
Көрнекі ұран	Өзіңе өзің сенімді  бол	Бізде ешкем  адал емес
Мен тұжырымын  қуаттайтын мәдениет	Батыстың индивидуалистігі	Азияның ұжымдығы мен әлемнің үшінші мемлекеттері

Мен сезімі біздің ойымыз бен іс-әрекетімізді ұйымдастыруға көмек береді.Өзімізге қатысты мәліметтерді біз жақсы өңдеп, есте сақтаймыз.Мен-тұжырымының мен –құрылым элементі хабарларды өңдеуге басшылық жасаса «Өзім сүйенетін нәтиже » өзін бағалай білуге үйретеді, ал мен –мүмкіндігі арманымыз бен мұратымыз немесе өзіміз қорғатын нәрселерді дұрыс шешуге ықпал етеді.Өзін-өзі силау өзінің құндылығын сезінуге көмек беріп, ерекшеліктер мен қателікттерді бағалауға көмек береді.

Адамдар өзінің мен –тұжырымымен ерекшеленеді. Ол тек мемлекет ерекшеленеді. Ол тек мемлекет  ішінде емес, өзге мемлекеттердің мәдениетіндегі түрліліктер байқалады.Тәуелсіз және өзара тәуелді бір-біріне қарама-қарсы мәдениет ерекшеліктерінен де әлеуметтік мінез-құлық өзгешелігін көруге болады.  

 

 

 Тұлғаның әлеуметтену  процесінің ең маңызды кезеңі сәбилік шақ болса, бұл кезеңде өзінің әлеуметтік орнын іздеуге көмектесу. Оның негізгі тіректері:

1)өзінің  «Мен» мәнін түсіну; 

2)өзінің  «Менін» жете түсіну.     

 Өзінің  «Менін» жете түсіну мен мәнін  түсінумен олардың дербестігі, «Мен - образы» қалыптасады.      

 Өзінің «Менін» жете түсіну – 2-5 жас аралығында, сәбилік кезеңде жүзеге асады. Жүру, сөйлеу, ойлаудың дамуы, тану, еңбек, сурет салу т.б. күрделі іс-әрекеттерді меңгеру дағдыларымен көрінеді және оларды мектептің орта және жоғарғы балалық шағында өзінің «Менін» жете түсінуі негізгі кезеңі болады.         

Өзінің  «Мен» мәнін түсіну – бұл процесс орта балалық шақта пайда болады және өзіне баға беруі «өзге» адамның «Менін» салыстыру негізінде жүзеге асады. Осы процесс барысында жақсылық, жамандық, өмірдің мақсаты мен мәні, рухани-адамгершілік, дүниетанымдық ұстаным туралы түсініктері қалыптасады. Сондықтан, бұл процесс тұлғалық құндылықтық өзегінің қалыптасуы.   

 Әлеуметтену  процесінде анықталатындар: мазмұны,  кеңдігі, әлеуметтену механизмі,  әлеуметтік институттар, факторлар  мен кезеңдері.   

 Әлеуметтену мазмұны – тұлға әлеуметтік және мәдени «дәзір» ретінде нені ұсынады және әлеуметтену процесінде индивидтің қандай әлемді суреттеу, мақсаттары, стереотиптері, құндылықтары қалыптасуымен  мәнді.   

 Әлеуметтену  мазмұнын екі жақты анықтауға  болады. Біріншісі, барлық әлеуметтік  құбылыстар: саяси бағдарлар мен доктрина, көпшілік ақпарат құралдары, мәдениет жиынтығы; екіншісі, индивидтің осының барлығына қатынасы. Ал бұл қатынас тұлғаның өзінің ерекшелігінен және сол тап болған әлеуметтік ситуацияға байланысты.  

 «Тұлғаның  әлеуметтік мазмұны мінезінен, әдет, еліктеуінен, көзқарасының қалыптасуынан көруге болады» - дейді Т.Шибутани.   

 Демократиялық  мемлекетте әлеуметтену мәнін «Мен» жүзеге асыру, тұлғалық мүмкіндігі мен сол  мүмкіндіктерінің ашылуымен қорытындыланады.   

 Тоталитарлық  мемлекетте барлығы керісінше болады. Мұндай жағдайда Э.Фроммның пікірінше, әлеуметтенудің мынадай, тәсілдері: мазохизм, садизм, деструкция, конформизм мүмкін болады.      

Мазохизм – бағынуға талпыну, моральдық кемсіну. Садизм – басқа адамдарды өзіне жағдайына байланысты тәуелдендіру, олардың алдындағы өлшемсіз билігі мен қорыту арқылы үстемдігін құру.Деструкция - өзінің қауқарсыздығы арқсында айналадағы дүниені күйретумен көрінетін әлеуметтену тәсілі. Э.Фромм пікірінше, айналадағы дүниені күйрету, ол – қарсы тұрудағы жан кешті соңғы тәсілі.Конформизм - өзінің «Менін» қабылдамай, роботқа айналдыру.    

 Г.Маркузе  тұжырымдамасы бойынша, тоталитарлық  қоғамдағы қатал жағдайға байланысты  «біртекті» адам, «іштей бағытталған  адам» (автоматты бағдарланған  тұлға, автоматты конформды тұлға) қалыптасады.   

 «Біртекті»  адамға тән: ақиқатқа, мінездік  және ағартушылық стереотипке  сын көзбен қарамау, даралықтың  жоқтығы, айлалы әрекетке шалдығу,  консерватизм, дүниедегі көргенін  бұрмалау(«Мен» үйлестіру,аса тұтынушылық  бағдарлылықты). Тұлға әлеуметтік тәжірибені белгілі бір механизмдер арқылы меңгереді.    

 Әлеуметтену механизмі – толық тәжірибе арқылы тұлғаның рольдік тұжырым шеңберінде айналық «Мен» теориясы ашылады. Мұндай теория негізін американ әлеуметтік психологы Ч.Кулли салды. Ч.Кулли өзге тұлғалардай өзінің «Мен» айырмашылығын біртіндеп түсінуді зерттеуді мақсаты етіп қояды. Оның теориясындағы индивидтің әлеуметтенуінде шешуші рлльді алғашқы топтардағы (отбасы, балалар ұжымы, көрші қауым және т.б.) формалы емес, интимді, сенімді тұлғааралық қатынасты жатқызады. Мұнда ұжым мүшелерімен баланың тікелей және тығыз байланысы олардың санасында өзіндік психикалық реакцияны тудырады. Ч.Кулли баланың сана және өзіндік санасын қалытастыруда айналасын қоршаған алғашқы ұжымы – ата-анасы, достары, көршілері туралы пікірі мен түйсіктеріне ерекше мән береді.     

 Индивид  үшін айналасындағылардың пікірі  маңызды, әрі мәнді, соған еліктеуде  индивидтің «Мен» сезімі дамиды. Мұны «айналық «Мен» деп атайды.    

 Өзге  адамдар – бала үшін айна, олармен  үнемі қарым-қатынаста болумен оның өзіндік «Мені» қалыптасады, яғни «айналық «Мен» айналасындағы адамдармен индивидтің өзара әрекеттестік нәтижесінде қалыптасады.    

 «Айналық  «Мен» баланың өзіндік санасының  маңызды элементі. Осының арқасында  оның өзіндік бағалауы, өзіне айналадағылардың көзімен қарау білігі қалыптасады.   

 Өзін  қоршаған адамдардан өзін саналы  белгілеуге үйретеді, мұнымен қоса, өзінің «Меніне» мақтанышы, құрметтеуі  немесе керісінше кемсінуі жасалады.     

 Алғашқы  топтардағы әлеуметтік өзараәрекеттестіктің уақыт өткен сайын кеңеюі субъективтік «Мен» барынша тұрақталып, белгіленіп қалады. Соған байланысты индивид  айналасындағылардың талаптарына байланысты өзін-өзі тексеру сезімі жасалынады және ол әлеуметтік топ нормасы мен құндылықтарын меңгерумен байланысты болады.    

 Ч.Кулли  ұсынған тұжырымдаманың жағымды  жағы оның адамның «Мен» қалыптасуын  әлеуметтік топтардағы өзараәрекеттестік  нәтижесі деп қарауында болды.  Дегенмен, алғашқы топтардың мәнін  индивидтің әлеуметтенуінде маңызды  рольін абсолюттендіріп жібереді.  

   Дж.Мид (1863-1931жж) Ч.Кулли сияқты индивидтің әлеуметтенуі әлеуметтік өзараәрекеттестікке айырықша мән береді. Бірақ, оның айырмашылығы өзараәрекеттестік кезіндегі символдар мен ым-ишара рольді барынша ашуға талпынады.    

 Дж.Мид  адам санасының ерекшелігі симолдарды пайдалану қабілеті мен оларға бара-барлықты талдап беруде деп білді. Американ ғалымының пікірінше, өзара түсіністік пен өзараәрекеттестікті келісілгендік балалық шақта өзгелер рольін өзіне қабылдай алуының қалыптасуынан деп түсіндіреді. Оның пікірінше, бұл қабілеттерді қалыптастыруда балалар ойынының маңызы зор. Ұжымдық ойынға ену өзіне белгілі бір рольді қабылдауды оятады, тәжірибе жинақтау барысы мен ересектену барысында ол ойын процесінде ойынға қатысушы адамдардың бірнеше рольін өзіне алады.   

 Сонымен  қоса, оның ақыл-парасаты мен өзіндік  санасы дамиды. Бала әлеуметтік  топтың нормалары мен құндылықтарын,  талаптары мен өзіне деген  мақсатын барынша кең меңгереді.    

 Кемеліне  келген «Мен» белгілеріне «өзгенің  талдап, қорытылған» рольін өзіне қабылдаудағы индивид қабілеті. Мид оны ұжымдық талап пен мақсаттың сол индивидке қатысты талдап, қорытылған образы деп түсінді.   

 Индивид  әлеуметтік топтың мақсаты мен  құндылығының белсенді мүшесі  ретінде онда өзінің субъективті  «Менін» саналы меңгеруімен тұлға ретінде қалыптасады. Сол кезеңнен бастап ұжымның басқа мүшелерімен бірдей топтың жалпы мәселелерін шешуге қатысып, топтың жалпы жұмысы мен қызығушылығына тұтастай бөлісе алады.   

 Француз  ғалымы Г.Тарда пікірінше, әлеуметтенуге мыналарды ендіреді:

1)еліктеу;

2)ұқсастыру;  

3)басқару.  

 Дегенмен,бұл  механизмдер барынша бай және  әр түрлі. Тұлғаның әлеуметтенуі  түрлі қарым-қатынас түрлері (көпшілік, топтық, тұлғааралық, іскерлік, формальды  емес),көпшілік ақпараттық құралдар, мәдениет әсері арқылы жүзеге асады.    

 Әлеуметтену  мазмұны  әлеуметтік институттар, экономикалық ,қоамдық, соның ішінде отбасы, балалар мекемелері, мектептер ,формальды емес топтар, арнайы ұйымдар және т.б. сияқты негізгі параметрлерге де байланысты.