Тұлға және қарым-қатынас

Дамудың әрбір нақты кезеңінде  белгілі қоршаған орта ықпалдарына  деген сезімталдық жоғары таңдамалық сипатқа (сензитивтікке) иелігі¬мен ерекшеленеді.66

Психиканың пісіп жетілуі  мен қалыптасуын ажырата білген орынды.

Психиканың пісіп жетілуі  – бұл адам психикасының іштей  өз бетін¬ше (спонтанное) өзгерістерге түсуі.

Психиканың қалыптасуы –  бұл психиканың сыртқы ықпалдарға және ең алдымен әлеуметтік әсерлерге  тәуелді дамып, белгілі нәтижеге келуі.

Жалпы генетикалық жағдаяттардың  әсері себебінен болатын тек  өкілінің барша морфологиялық, физиологиялық  және психикалық ерекшеліктердің бірлігі  – адам құрылымын (конституциясын) түзеді.

Биологиялық және әлеуметтік жағдаяттардың өзара ықпалдастық  проблемасы психология тарихында психологиялық  дамудың бірнеше теорияларының  пайда болуына негіз қалады.

Биологиялық пісіп жетілу теориясы адамның психикалық қызметтері нәсілдікпен анықталатынын, оның қоршаған ортаға тәуелсіздігін, ағзаның биологиялық  пісіп жетілуі барысында дамитыны жөнінде тұжырым жасайды. Әрбір  тек өкілінің дамуы бүкіл адамзат  тегінің дамуын қайталап отырады (биогенетикалық заң).67

Қоршаған ортаның жетекшілік ролі теориясы бойынша – адамның  психикалық дамуындағы шешуші жағдаят  – бұл қоршаған орта. Бұл теорияны қолдаушылар психикалық дамудағы сапалық  өзгерістерді жастық кезеңдермен байланыстырмай, олардың бәрі білім, ептілік және дағдылардың топталуынан деп  түсіндіреді.

Қазіргі заман ғылым деректері  белгілі биологиялық жағдаяттардың  адамның қандай да психикалық сапаларының  қалыптасуын қиындататын не жеңілдететін шарттар ретінде қызмет ететінін айғақтайды.

Генетикамен сыбайлас психология саласы – психогенетика – тек  өкілінің әрекет-қылық ерекшеліктерінде көрінетін генотип пен орта жағдайларының  өзара байланысын зерттейді.

Номотетикалық бағыт –  тұлға қызметтерінің жалпы, әмбебап  заңдарын талдауды көздейді. Бұл салада қолданылатын басты 68

әдістер – жаратылыстану  әдістері: бақылау, эксперимент, деректерді математикалық – статистикалық өңдеу.

Идеографиялық бағыт –  тұлға бірегейлігін, оның қайталанбас  біртұтастығын дәріптейді де негізгі  зерттеу әдістері ретінде рефлек¬сия және «жекеленген жағдайлар» әдістерін  қолдана отырып, олардан алынған  деректерді теориялық жалпылыққа келтіреді  әрі түсіндіре баяндайды..

Тұлға психологиясының гуманистік бағыты- психоанализ және бихевиоризм  принциптеріне қарсы тұжырымдарымен қалыптасты. Бұл психологиялық теорияның  басты ұстанымы: адам – бірегей  және қайталанбас, әлеммен ашық байланыстағы, өзін-өзі жетілдіріп баруға қабілетті  біртұтас құбылыс

Тұлғаның рөлдік теориясы адам әрекет-қылығын екі түсінік  негізінде сипаттайды: «әлеуметтік  мәртебе», «әлеуметтік рөл». Бұл  теорияның не-гізгі тұжырымдарын берген қалымдар Т.Парсонс, Р.Мертон және т.б.

Әлеуметтік мәртебе (статус) – бұл тек өкілінің қоғамдық құқықтары  мен міндеттері жүйесіндегі басқа  да көптеген амал-әрекеттерімен байланысқан  негізгі де нақты дәрежелік бағыт-бағдары.

Әр адамның әлеуметтік мәртебесі оның ішкі жандүниелік  ұстанымдары мен құндылықтарынан, сондай-ақ сырттай кейпінен (киім киісінен, мінез-құлығынан, жүріс-тұрысынан, сөз  саптау мәнерінен және т.б.) көрінеді.

Әлеуметтік мәртебе өзінің жоғары деңгейінде болса – ол мақтаныш, ол тұлға қанағатының белгісі, ал егер ол төмен дәрежеде көрінсе, жек  көрушілік, тіпті жеркеніш күйзелістерін  туындатады.

Қай деңгейде болмасын, адамның  әлеуметтік бағдар – бағытының ауысуы тұлғалық қасиет-сапалардың өзгеруіне  себепші болады да, оның «Мен» құрылымына ерекшеленген сипат ендіреді, өзіндік  санасы мен өзіндік бағамын жаңа арнаға салады. Адам араласқан әлеуметтік қатынастар жүйесі де жаңаланады, сырттай  қатынастағы адамдар көзқарасы  да ауысып, назарындағы тұлғадан күтетін  тілек-ниеттері жүйесі өткендегі қалпынан шығады.

Тұлғаның әлеуметтенуі және оның даму кезеңдері

Тұлға әлеуметтенуі – бұл  тұлғаның қоғамдық құндылықтар мен  адамзаттық ұнамды әрекет-қылық әдістерін  меңгеруі негізінде қауым тіршілігіне  қажет қабілеттерді қалыптастыруы.

Әлеуметтену үдерісінде адам әлеуметтік қалыптарды меңгереді, әлеуметтік рөлдерді пайдалану әдістері мен  қоғамдық әрекет-қылық дағдыларын игереді. Тұлғаның әлеуметтенуі әлеуметтік шындықты тану негізінде қалыптасып барады.

Тұлға әлеуметтенуінің негізгі  көздері:

1) ерте балалық шақ  тәжірибесі – психикалық қызметтер  мен әрекет-қылықтық қарапайым формаларының қалыптасуы;

2) әлеуметтік мекемелер  – тәрбие, оқу, білім жүйелері;

3) қарым-қатынас және іс-әрекет  үдерісіндегі адамдардың өзара  ықпал-әсері.

Әрқандай әлеуметтік роль өз ішіне көптеген мәдени қалыптар, ереже¬лер және әрекет-қылық үлгілерін  қамтиды. Өмір барысында әрбір адам жасы мен қызмет бабының өсуіне орай бір емес, бірнеше әлеуметтік рөлдерді меңгеруіне тура келеді.

Сонымен, әлеуметтену –  бұл әлеуметтік мекемелердің арнайы бағытталған жағдайларында немесе тұлғаға болған әртүрлі өмірлік  шарттардың кездейсоқ ықпалынан  туындайтын әлеуметтік 76

құндылықтар мен әлеуметке  бейімдескен әрекет-қылық әдістері жүйесін игеру үдерісі (сонымен  бірге – нәтижесі).

Әлеуметтену сапасы мен сипаты көп жағдайда нақты қоғамның әлеуметтік құрылысымен анықталады.

Әлеуметтенген тұлғаның психикалық қалып шеңберінде көрініс бе¬ретін бірнеше ерекшеліктерін атауға болады.

Тұлға өз дамуында әлеуметтік бейімділікпен бір қатар тұлғалық дербестік, өз даралығын тұрақтандыру қажеттігіне ие. Сындар¬лы жағдайларда  мұндай тұлға өз өмірлік бағытын  қорғай алады, өз ұстанымдары мен  құндылықты көзқарастарын сақтап қалу күшіне ие. Қатерлі жағдайларда қандай да ауытқулардың алдын алып, психикалық қорғаныс табуға тырысады.

Өз өмірлік жоспарын түзуде психикалық тұрақтанған тұлға шынайы мүмкіндіктерінен аспай, күші келмейтін  талаптарға ұрынбай, орын¬сыз әрекеттерден сақтана біледі. Дамыған тұлға  жоғары дәрежелі әділдік, ар-намыс және абырой сезімдеріне бай келеді. Ол алдына қойған шындыққа сай да мәнді  өз мақсаттарын орындауда табандылық көрсетіп, көздегеніне жетпей, тынбайды. Қиындау талаптар кезіксе, бұл тұлға  психикалық күйзеліс ауытқуына түспей, тактикалық жол-жосық табуда шеберлік таныта алады. Өз табыстары мен ұтылыстарының  себебін басқадан көрмей, өз мойнына  ала біледі. Күрделі өмір жағдайларында  жауапкершілік көтеруге әрі орынды тәуекелдікке бел буып, қалаған істі бастай алады. Көңіл-күй тұрақтылығынан жетілген тұлға әсемдік пен қастерлі рухани дүниеге сезімталдығымен  ерекшеленеді. Өз сый-қадірін құрметтей  білумен бірге, ол өзіне сырттай  көз жіберіп, бағалауға бейім, сонымен  қатар, әңгіме-сұхбатта орынды әзіл пайдаланып, фәлсафалық сын, күмән айтуда шеберлік танытады.

Әлеуметтенудің келесідей  кезеңдерін ажырата көрсетуге болады:

1. Бейімделу кезеңі (туғаннан  жасөспірімдік шаққа дейін бала 77

әлеуметтік тәжірибені ойланбастан  қабылдайды, соған бейімдеседі, икемделеді, еліктейді).

2. Даралану кезеңі (басқалар  арасынан өзін бөле көрсету  ниеті пайда болады, қоғамдық  әрекет-қылық қалыптарын сындарлы  ой қалыбына сала, қабылдайды).

3. Бірігу (интеграция) кезеңі (қоғамдағы өз орнын табу ниеті  пайда болып, қоршаған ортамен  үйлесім табуға ұмтылыс жасайды).

4. Еңбеккерлік кезеңі (адам  тек әлеуметтік тәжірибені меңгеріп  қана қоймастан, өз еңбек әрекетімен  қоршаған дүниеге ықпал жасап,  сол тәжірибені қайта жасайды,  өңдеп жаңа өнімге айналдырады).

5. Еңбеккерліктен соңғы  кезең (әлеуметтік тәжірибені  қайта жасауда әрі оны келесі  әулетке өткізуде үлкен де  маңызды үлесімен танылатын адамның  егде жасы).

 Тұлға бағыт-бағдары.  Тұлға дамуы

Тұлға бағыт-бағдары –  бұл әрбір тек өкілінің құндылықты бағыт-бағдар жүйесі, өмірлік арқау  еткен қажетері, әрекет-қылықтарына  ықпал жасаушы құндылықтар мен  сеп- түрткілер, тұлғаның өмір жолы жүйесін  құрастырушы негізгі сапа-қасиеттері.

Тұлғалық бағыт-бағдарлар  төмендегідей ерекшеліктерімен ажы¬ралады:

1. Тұлға қарым-қатынастарының  әлеуметтік маңыздылығы, олардың  қоғамдық мәнділігі - күнделікті  әрекет-қылығындағы ізгілік, инабаттылық  нышандары, тұлға адамгершілігінің  прогресті әлеуметтік идеяларға  сәйкестігі, тұлғаның саяси-әлеуметтік  саналылығы.

2. Тұлға қажетсінулерінің  көп қырлылығы, оның қызығушылық  ауқымының кеңдігі мен негізгі  қызықсыну бағдарының нақтылығы  – тұлғаның ізгілікті мұрат  белгілеп, оған табанды ұмтыла  білуі.

3. Қарым-қатынастарының тұрақтылық  дәрежесі – тұлға әрекеттерінің  бірізділігі мен бірегей беріктілігі.

Әрқандай тұлғаның әрекет – қылығы мен мінездік ұстанымы оның мұрат еткен өмірлік бағыт-бағдарына  сай анықталады. Тұлғалық бақыт-бағдар – бұл нақты адам санасының  құндылықты орайласқан категориялық деңгейге көтерілуі. Тұлғаның барша ниеттері мен сенім¬дері, жақын да алыс (тактикалық, стратегиялық) мақсаттар жүйесі осы  категория негізінде қалыптасып барады.83

Қажетсінуден адам ағзасының, тек өкілінің, тұлға және әлеуметтік қауымдастықтың тіршілігі мен даму шарттары түзіледі әрі іске асып

 

                        Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері

 

Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын  бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін  білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата  алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын  толық түсіну қиын болады.

Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психология әртүрлі өзгеріске  түсіп отырады. Осыған орай, оның түркілері  де, мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі  іс-әрекеттің бағыт-бағдарына нәтижесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мөні күшті  түрткі іс-әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.

Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив — оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның  қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек  ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның  өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары  т. б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті  еңбек құралдарымен пайдалану секілді  негізгі материалдық қажеттері  біртіндеп дами келе, қажеттердің  жаңа тобын — рухани қажеттерді (білім, көркемөнер т. б.) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы — материалдық  қажеттерінің қанағаттандырылуына  байланысты. Адам қажеттерінің дамуы  — тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар  қойып отыруына себепші болатын  негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Бүл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері  саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп  өтеліп отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы органы, табиғатты  өзгертуге дейін барады. Қажеттердің  өтелу, өтелмеуі адам психологиясына, оның, күйініш-сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы мәселелерді  шешуге мүмкіндік алады. Өйткені  қажет-адамның ойлау қызметін тудыратын  негізгі себептердің бірі болып  табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса, адамдардың қажеттері — іс-әрекетінің негізгі  мотивтері, яғни оның психологиясының  қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажет — (әсіресе, табиғи қажеттер) өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер, табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Қажет жануарларда да бар. Бірақ бұл — биологиялық сипаттағы қажеттер. Жануарлардың қажеттері — олардың қоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады. Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін салақтатып, аузынан сілекейін шүбыртады. Мысық мұрнына еттің иісі келгенде елең ете түседі де, сол жерден мияулап шықпайды. Сөйтіп, аң біткеннің бәрі өз қажетін өтеу үшін әрекеттенеді. Мүндай қажет аңдарға туа бітеді, олар шартсыз рефлекстік сипатта болады.

                           Қызығу, дүниетаным, сенім, мұрат

Қызығу — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама  тұрақты жеке ерекшелігінің бір  көрінісі. Сонымен қатар, қызығуда бір  нәрсені ерекше таңдап, соған зейін  қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан  нәрсенің бәрі қызығудың объектісі  болып табылады. Қызығудың физиологиялық  негізі —"Бұл не?" дейтін рефлекс. Мәселен, біреуді "футболға қызығады" десек, ол адамның футбол ойынына  үнемі баратынын, футбол жөніндегі  кітаптарды оқып отыратындығын, біреумен әңгімелесуде де, көбінесе, осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір  көретінін байқаймыз. Сөйтіп, адамның  қызығуы бір нәрселерге асыра  зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.

Қызығулар да бейімдіктер  тәрізді балалардың кішкентай кездерінде ерекше байқалады. Мәселен, кейбір балалар  кішкентайында автомобильге, тракторға  жалпы ~ техника атаулыға әуесқой  келеді. Мүндай балалардың есі-дерті  машина болып, уақытының көбін соның  айналасында өткізеді, олардың маркасын жаксы айыра алатын болады. Кейін  осы бала мектеп қабырғасында физика, қол еңбегі сияқты пәндерді бар ықласымен  оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін  сол балалардың біразы жасынан өзі  жақсы көретін техника саласында  нәтижелі жұмыс істеп, өз қабілеттерін жақсы көрсетеді. Қызығу құбылысының  табиғаты өте кұрделі. Ол ең алдымен  өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы  кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар  болады. Қызығуы өте тайыз, ой-өрісі  тар адамның образын Н. В. Гоголь шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, "Шинель" әңгімесіндегі  Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті қызметтен қайтқаннан кейінгі бос уақытының барлығын қағаз көшіріп жазуға арнайтын болған, осы ісіне қуанып, ләззат алған.

Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың  ішінде басты біреуі, ең басыңқы  қызығуы болады. Мұндай қызығулар, әсіресе, оқу әрекетіне аса қажет. Оқу  қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ  үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына  байланысты қалыптасып отырады.

Адамда қызығудың жөнді  көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз  етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші  пысады, зерігіп, берекесі кетеді. Қызығудың  мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнысыз  адамның рухани өмірі дамымайды. К. Маркс бір сөзінде: "Адамға лайықтың бәрі де маған жат емес" деген  екен. Бұл қызығуы жан-жақты дамыған  адамның ғана айтатын сөзі. Қызығуы  тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай "көрсе қызар" әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл — үлкен кемшілік. Қызығуы  тұрақтанбаған адам қызметтің қай  саласында болмасын пәрменді еңбек  ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жөрдемдеседі.