Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру

Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі, өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарына барынша қорғау болып табылады. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай отырып,оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және басқа да толық құқықтарының Қазақстан Республикасының Конституциясында толық жан-жақты көрініс табуы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-ші бабында ең қымбат адам және өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік берілген. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады. Олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған орай анықталады делінген Конституцияның 1,2 тармағында. Яғни, республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып міндеттер атқара алады. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.

Конституцияның ІІ бөлімі адам және азамат, оның құқығы бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес Республиканың кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, діни көзқарастарына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандықтар теңдігіне кепілдік беріледі.Конституцияда адам және азаматтық туралы арнайы тарау бар. Азаматтық құқық пен бостандыққа, саяси құқықтар мен бостандықтарға, эокномикалық және әлеуметтік құқықтарға ҚР Конституциясында ерекше мән беріледі.конституцияда жария етілген азаматтардың осындай құқықтарымен бостандықтарын қорғауды қылмыстық заң өзінің басты міндеттерінің бірі деп санайды (1 бап). Азаматтардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қылмыстық жауаптылық нормалары Қылмыстық Кодекстің арнаулы тарауында көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормалары азаматтардың конституциялық осы құқықтары мен бостандықтарын қорғауда аса маңызды роль атқарады.Айтылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып азаматтардың конституциялық құқықтарымен бостандықтар саналады. Қылмыстардың осы тобы қылмыстың тікелей объектісіне сәйкес және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мәніне қарай, мынадай негізгі топтарға бөлінеді.

Адамның және азаматтың әлеуметтің-экономикалық құқықтарымен  бостандықтарына қарсы қылмыстар, еңбек туралы заңдарды бұзу (148 бап), еңбекті қорғау ережелерін бұзу (152бап).

Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қорғаудың маңызы ерекше. Дегенмен Қазақстан Республикасында жарияланған азаматтардың кейбір конституциялық құқықтары мен бостандықтары қылмыстық құқықтық нормалармен қорғалудан тыс  қалғанын даайта кетуіміз керек.Мысалы, Конституцияда баянды етілген азаматтардың денсаулығын қорғау құқығы, білім алу құқығы, қолайлы табиғи ортаны пайдалану құқығы сот арқылы қорғану құқығы, емін-еркін жүріп тұру және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алу құқығы, демалу құқығы және жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғану құқығы.

Азаматтардың Конституцияда көзделген құқықтары мен бостандықтары-қылмыстық қол сұғудың объектісі. Демек, мұндай қылмыстық құқықтық нормаларға жауаптылық түгелдй Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің 3 тарауында болуы керек еді. Бірақта жаңа қылмыстық Кодексте бұл мәселе басқаша көрсетілген. Қылмыстық Кодекстегі азаматтардың заңды кәспкерлік қызметіне кедергі жасағаны үшін жауаптылық объектісі азаматтардың конституциялық құқығына қол сұғуға бағытталғанына қарамастан ол құрам экономикалық қызмет саласындағы тарауынан орын алған. Адамдардың өміріне, денсаулығына қауіп төндіретін мән-жайлар туралы ақпаратты жасыру (268б.)объектісі азаматтардың конституциялық құқығы Бұл құрамда Қылмыстық Кодекстің 10 тарауындағы халықтың денсаулығы мен адамгершілігіне қарсы қылмыстар деген тауарға көшірілген. Осы жоғарыда көрсетілген заңдағы қайшылықтарды жою және қылмыстық құқықтық нормалармен қорғалатын азаматтардың конституциялық құқықтарымен бостандықтарына қылмыс объектісіне сәйкес келетін қылмыстық жаза белгілеу адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың халықаралық стандартын жүзеге асырудың кепілі болмақ.

Адам өмірі мен денсаулығы ең қымбат игілік. Осы қылмыстық-құқылық қорғауға ерекше мән берген жөн. Адамның құқығы мен бостандығы, өмірі, денсаулығы, адамгершілігі, ар-намысы, қасиеті ерекше құқықтық қорғауда. Осыған байланысты ғылыми жұмыстың өзегі болған денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруді көздеген қылмыстық кодекстің 103 бабы:

Адамның өміріне қауіпті немесе көруден,тілден, естуден, қандай да болсын органның қызметін жоғалтуға немесе бет әлпетінің қалпына келместей бұзылуына әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай ақ өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен  бір бөлігін тұрақты түрде жоғалтуға ұштасқан немесе кінәліге мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын бұзуға, есірткі немесе уытты умен ауыруға душар еткен, денсаулықтың бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру- 3 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.

2.нақ сол әрекет

-екі немесе одан да  көп адамға қатысты;

-адамның қызметтік кәсіптік  немесе қоғамдық борышын орындауға  байланысты немесе олардың жақындарына  қатысты;

-кінәліге жүкті екендігі  белгілі адамға қатысты;

-кінәліге дәрменсіз күйі  екені белгілі,сол сияқты адамды  ұрлауға немесе кепілге алынған  адамға байланысты болса;

-топ болып немесе алдын  ала келісіп топ болып;

-жалдау бойынша;

бұзақылық ниетпен;

-басқа қылмыс жасауды  жеңілдету мақсатымен;

-әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық  тұрғысында;

-жәбірленушінің дене  мүшелерін немесе тінін пайдалану  мақсатында;

-бірнеше рет жасалса немесе оны бұрын осы Кодекстің 96 бабында көзделген кісі өлтірген адам жасаса 4 жылдан 8 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады;

Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көрсетілген әрекеттер:

-екі немсе одан да  көп адамдарға қатысты болса;

-аса қатыгездікпен істелсе;

-ұйымдасқан топпен істелсе-5 жылдан 8 жылға дейінгі бас бостандығынан  айыруға жазаланады.

Осы баптың бірінші, екінші және үшінші бөліктерінде көзделген, абайсызда жәбірленушінің өлуіне әкеліп соқтырған әрекеттер 6 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылады. Осы бап бойынша қосымша жаза ретінде келтірілген залалдың орнын толтыруды белгілеу қажет. Осы тұрғыдағы қылмыстардың алдаын ала мақсатымен жалпы және арнайы сақтандыру шараларын жүзеге асырған жөн.

Денсаулыққа қасақан ауыр зиян келтіру ұғымына келетін болсақ, ол былай: адамның өміріне қауіпті немесе көруден,тілден, естуден, қандай да болсын органның қызметін жоғалтуға немесе бет әлпетінің қалпына келместей бұзылуына әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай ақ өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен  бір бөлігін тұрақты түрде жоғалтуға ұштасқан немесе кінәліге мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын бұзуға, есірткі немесе уытты умен ауыруға душар еткен, денсаулықтың бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру.

Осы баптың 1 тармағын дұрыс қолдану үшін денсаулыққа келтірген зиянды сот медициналық бағалау туралы 1998 жылы 4 мамырда Қазақстан Республикасының білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің денсаулық сақтау комитетінің 240 бұйрығымен бекітілген Ережені қатаң басшылыққа алған жөн.Осы ережеге  сәйкес:

• Адамның өміріне қауіпті зиянға-миға зақым келтірілместен бас сүйегіне келтірілген жарақат;бас сүйектерінің ашық немесе жабық сынуы, ауыр дәрежедегі мидың зақымдануы, өмірге қауіпті түрде миға қан құйылу, бел омыртқаны ауыр зақымдау, адамның іш құрылысын, ас қорыту,  зар шығару органдарын жарақаттау, ауыр дәрежеде күйдіру және т.б. жарақат келтірулер жатады. Өмірге қауіпті жарақаттың тізбегі жоғарыда айтылған Ереженің 7тармағында тұтастай көрсетілген.
• Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан көруден айырылу бқл –адамның денсаулығына ауыр зиян келтіру салдарынан адам көре алмайтын жағдайға душар болады. Айтып кететін бір жайт, адамның көре алмауы емделусіз болуы керек, уақытша көруден айрылу ауыр дене жарақатының элементі болмайды, яғни ол орташа ауырлықтағы дене жарақаты ретінде бағаланады. Бір көздің көруінен айырылу салдарынан адам көзінің көру шеңбері 30 процентке тартылады және бинокулярлық көрудің бұзылуына әкеліп соғады, ал мұндай жағдайлар кейбір кездері белгілі бір нәрселерді нақты қабылдау қабілеттігін қиынға соқтырады немесе көрудің мүмкіншілігін түпкілікті жоғалтады. Себебі, бір көзден айрылған адам мамандық таңдағанда ғана емес, сонымен қатар дем алу кездерінде де қиынщылықты басынан өткереді,ал кейбір кездері бақытысздық жағдайларының объектісі де болуы мүмкін. Сондықтан да көздің көру қабілетін 35 пайыз мөлшерде жоғалту немесе 2 метр қашықтықта бармақтың санын көре алмауы денсаулыққа ауыр зиян келтірілді деп есептелінеду және ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады.
• Қасақана ауыр дене жарақатының салдарынан тілден айырылу, сөйлеу қабілетін, ол ойын айналасындағыларға түснікті түрде біріккен дыбыстармен жеткізу қабілетін біржолта жоғалту. Дауысын жоғалту салдарынан адам өзінің ойларын тек қана сыбырлап жеткізе алады. Мұндай жағдайлар адамның еңбек ету қабілеттігінің 25 пайыз мөлшерінде жоғалтуына әкеп соғады. Сөйлей алмау нәтижесінен адам қоғамдағы қатынастарға белсенді қатыса алмайды, барлық уақытта өзінің бір кемшілігінің бар екенін сезінеді, адамдармен сөйлесуден аулақ жүреду, сондықтан да тілден айрылу адам денсаулығы үшін орасан зиян болып табылғандықтан ауыр дене жарақаты ретінде есептелінеді.
• Қасақана ауыр дене жарақатыың салдарынан естімей қалу деп мүлде айықпайтын кереңдік және зардап шегуші қатты айтылған сөзді өте жақын жерден, құлағынан 3-6 см қашықтықтаайтқанда ғана ести алатындай жағдайда қалуы. Жалпы есту адам организмнің сезім органдарының бірі. Күнделікті қарым-қатынас, жұмыс, деп алу уақыттары, теледидардан, радиодан хабар алу, есту сезімімен тығыз байланысты. Екі құлақтың естімей қалуы-жалпы еңбек қабілетінің 15 пайызын, яғни кемінде үштен бірін жоғалту емес, сондықтан ол денсаулықтың бұзылуына әкеп соққан жеңіл жарақат деп бағаланады.
• Қандай да органнан айрылуға немесе органның қызметін жоғалтуғға-аяқтың, қолдың, физикалық тұрғыда денеден айырылып қалуын немесе сал (паралич)қалпына қалуы жатады және бұл жағдай ауыр дене жарақаты ретінде бағаланады. Жыныс қатынастарының қабілетін жоғалту, екі ені де зақымданып,оларды алып тастауға әкеп соғуы, сондай ақ бала туу қабілетінен айрылу, тұқымдылық қабілетінен айырылу деп саналады да, ауыр дене жарақаты қатарына жатады.
• Сот медицинасы  тәжірибесінде беттің жаралануы тым жиі кездеседі. Бет жарақатын бағалау кезінде бірқатар факторларды: жарақат салған кезде оның адам өміріне қауіптілігін (мысалы, ми шайқалуы), сезім мүшелерінің зақымдануын және бет пішінінің қалпына келмейтіндей болып бұзылуын ескеру қажет. Бет сқынынң бұзылуы туралы мәселені сот шешеді.бет жарақатының жазылуы дегеніміз-тыртық көлемінің кішіреюі, табиғи жағдайлардың нәтижесінде олардың өнінің өзгеруі, мысалы тыртықтардың әжімдерге, мойын қыртыстарына және т.б.ұқсап тұруы болып табылады. Сондай ақ консервативтік емдеу әдістерінің нәтижелері де осыған жатады. Ал егер консервативтік емдеу жақсы нәтижеге жеткізбей, зақымданушыға косметикалық оперциялар  жасалса, жарақат операцияның нәтижесіне қарамастан қалпын келмейтін жарақат деп қаралады да ауыр дене жарақатына жатады, өтйкені мұндай жағдайда орын алатын қайғыруға бет пішіннің өзгеруі ғана емес, адамның қоғаммен байланысының бұзылу қаупі да негіз болады.
• Еңбек қабілетінің кемінде үштен бір бөлігі тұрақты түрде деп жоғалту деп-жалпы еңбек қабылеті, мамандықты талап етпейтін еңбекке қабілеттілік айталады. Еңбек қабілетінің үштен бір бөлігінж жоғалту зардар шеккен адамның жалпы еңбек қабілеті мен оның жоғалту көлемін онша өзгертпейтін жарақат зардаптарының біршама жақсаруы организмдегі өзгерістермен бірге байланысты. Еңбек қабілетін жоғалту тек тұрақты болады. Жалпы еңбек қабілетінің  33 пайызы мөлшерін жоғалту ауыр дене  жарақаты ретінде бағаланады. Кәсіптік еңбек қабілетін жоғалтуды анықта узардап шеккен адамның кәсіптік еңбек қабілетінен айыруға ниеттенгендік анықталатын жағдайда тергеушінің қаулысы немесе сот қаулысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Еңбекке қабілетті адамның еңбек қабілетін жоғалтуына апарып соғатын жарақаттар жас балаға, қарт адамға, кәмелетке толмаған жасқа, 1-топтағы мүгедекке, яғни еңбекке жарамсыз адамдарға салынуы мүкін. Мұндай жағдайларда дене жарақатының қаншалықты ауыр екенін анықтағанда мыналар негізге алынады:

1. Балалар 10 жасқа толған кезде еңбек қабілетін қандай дәрежеде жоғалтқаны көрсетіледі;

2. Мүгедек адамның алынған жарақатқа байланысты еңбек қабілетін біржолта жоғалтуы дені сау адамдардыкі сияқты анықталады, яғни мүгедектігі мен тобы ескерілмейді.

• Егер келтірілген зақымдардың салдарынан түсік болса, екі қабат екндігінің мерзіміне қарамастан, ол ауыр дене жарақатына жатқызылады. Бұл орайда арнайы акушерлік-гинекологиялық  зерттеулер арқылы түсіктің зардап шегуші организмінің жеке ерекшеліктеріне, яғни, аурулығына немесе ішкі жыныс мүшелерінің жетілмегендігіне байланысты емес, қайта оған дене жарақатының тікелей себеп болғаны анықталуға тиіс.

• Жарақат алуға байланысты психикасының бұзылуы ауыр дене жарақатының белгісі болып табылады. Мысалы. Бас сүйек жарақатына байланыста пайда болған қояншық (эпилепсия) осындай ауру. Психика бұзулудың диагнозын қою және оның себебі жарақат алуға байланысты екенін анықтау сот психиатриалыө сарапшының құзыретіне жатады.
• Есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен  денсаулықтың бұзылуын тудыру денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру. Бұл есірткі немесе уытты у арқылы адамды соған душар етіп, оған ауыр дене жарақатын келтіру болып табылады.

103 баптың 1 және 2 тармағында  көзделген іс әрекеттер абайсызда  жәбірленушінің өліміне әкеп  соғуы мүмкін. Ауыр дене жарақатының  салдарынан жәбірленушінің өлімі  бір құрамдағы екі кінә нысаны  ретінде көрініс табады:

• Қасақана ауыр дене жарақатын келтіру,
• Абайсызда жәбірленушіге өлім келтіру.

Денсалыққа ауыр зиян келтіру құрамының объектісі

Қылмыстық құқық теориясында қоғамдық  қатынастар барлық қылмыс объектісі болатыны дұрыс тұжырымдалған. Объектіні осылай түсіну тармағына да қылмыстық құқықта мемлекеттік құрылыс және құқықтық тәртіпке қауіпті болып келетін осы әрекет ретінде қылмысьың материалдық түсінігімен байланыстырылған. Қылмыс объектісі бұл қылмыстық қол сұғушылықтың не нәрсеге бағытталғанын және ол неге істелінді немесе осы әрекетпен қандайә залал келтіргенін немесе келтіретінін білдіреді. Неше түрлі іс әрекетті қылмыс есебіне кіргізе отырып заң шығарушы қазіргі әлеуметтік саяси жағдайларда оның қоғамға қауіптілігін ескереді.

• Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың қоғамға қауіптілігі ең алдымен қол сұғу объектісіне байланысты болады дейді.қылмыс табиғаты барысында қол сұғу объектісін анықтауда кейбір айырмашылықтар кездеседі.кеотіріліп отырған  анықтамалар бөлшектеріндегі кейбір айырмашылықтарды назардан тыс қалдыратын  болсақ онда авторлардың басым көпшілігі зерттеліп отырған қылмыс объектісінің адам денсаулығы екенін құптайтынын көреміз. Қылмыстық құқық әдебиеттерінде дене жарақатын келтірудің объектісі деп адам денсаулығы емес оның денесінің тұтастығы керек деп жазылған жағдайларда бар. Осы көзқарасты жақтайтындар мұны «адамның денесіне қол тигізбеуді дене жарақатының объектісі деп мойындау қылмыс объектісінің теория және практикадағы пағыз орнын дұрыс бейнелей алады» деп дәлел келтіреді. Мұндай көзқарастың негізі ретінде келтіріліп отырған жалпы пайымдаулардың шамадан тыс коп болуы садарынан корсетілген анықтамалар сенімділік туғыза алмайды.Өйткені біріншіден – денеге қол тигізбей ақ денсаулыққа зиян келтірілуі, оның бұзылуы мүмкін. Екіншіден денеге қол тигізбеу шарты бұзылмай ақ ауыр дене жарақатын салуға (мысалы, жүйке ауруына ұшырату, қорқыту, үркіту арқылы т.б. ) болады.

Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі, өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарына барынша қорғау болып табылады. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай отырып,оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және басқа да толық құқықтарының Қазақстан Республикасының Конституциясында толық жан-жақты көрініс табуы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-ші бабында ең қымбат адам және өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік берілген. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады. Олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған орай анықталады делінген Конституцияның 1,2 тармағында. Яғни, республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып міндеттер атқара алады. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс.

Конституцияның ІІ бөлімі адам және азамат, оның құқығы бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес Республиканың кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, діни көзқарастарына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандықтар теңдігіне кепілдік беріледі.Конституцияда адам және азаматтық туралы арнайы тарау бар. Азаматтық құқық пен бостандыққа, саяси құқықтар мен бостандықтарға, эокномикалық және әлеуметтік құқықтарға ҚР Конституциясында ерекше мән беріледі.конституцияда жария етілген азаматтардың осындай құқықтарымен бостандықтарын қорғауды қылмыстық заң өзінің басты міндеттерінің бірі деп санайды (1 бап). Азаматтардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қылмыстық жауаптылық нормалары Қылмыстық Кодекстің арнаулы тарауында көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормалары азаматтардың конституциялық осы құқықтары мен бостандықтарын қорғауда аса маңызды роль атқарады.Айтылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып азаматтардың конституциялық құқықтарымен бостандықтар саналады. Қылмыстардың осы тобы қылмыстың тікелей объектісіне сәйкес және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мәніне қарай, мынадай негізгі топтарға бөлінеді.

Адамның және азаматтың әлеуметтің-экономикалық құқықтарымен  бостандықтарына қарсы қылмыстар, еңбек туралы заңдарды бұзу (148 бап), еңбекті қорғау ережелерін бұзу (152бап).

Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қорғаудың маңызы ерекше. Дегенмен Қазақстан Республикасында жарияланған азаматтардың кейбір конституциялық құқықтары мен бостандықтары қылмыстық құқықтық нормалармен қорғалудан тыс  қалғанын даайта кетуіміз керек.Мысалы, Конституцияда баянды етілген азаматтардың денсаулығын қорғау құқығы, білім алу құқығы, қолайлы табиғи ортаны пайдалану құқығы сот арқылы қорғану құқығы, емін-еркін жүріп тұру және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алу құқығы, демалу құқығы және жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғану құқығы.