Ірі қара терісі

Ірі қара терісі

   Ірі қара терісі жеңіл өнеркәсіпте маңызды шикізат болып есептелінеді.Оның көпшілігі былғарылық көңдік тері,ұлтандық матиралдар жасауға,ботинка,етіктерге кетеді.Күні жетпей туған,жүні өте қысқа түсік төлдердің терісі мех өнеркәсібінде-манто,бешпент,тағы басқа былғары бұйымдарын жасауға қ қолданылады.

Терінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге оның салмағы,қалыңдығы және жалпы көлемі жатады.Бұл көрсеткіштер малдың тұқымына,жынысы мен жасыеа және де тірілей салмағына байланысты.

     Терінің ауырлығы  малдың тірілей орташа есеппен  8-12 пайызындай болса,жаңа туған  бұзау терісінің салмағы10%,үш  айлығында 8%,бір жылдығында 6-7% болады. Бұзау терісінің абсолютті салмағы  3,5-4,0 кг,баспақ,таналардікі 17-50 кг  шамасындай болып келеді.Ірі мал  терісінің бұдан да ауыр болуы  мүмкін.

   Жас мал терісі  жұқа, сақаларының терісі қалын,бұзаулардікі 1,3-2,5 мм, сиырлардікі 3,5 мм, бұқалардікі  5,5 мм.Ал әр тұсындағы тері қалыңдығы  біркелкі емес.Т.Икрамовтың мағлұматы  бойынша қалмақ тұқымды сиырлар  денесінің әр бөлігінің тірі  кездегітері қалыңдығы төмендегідей(мм есебімен):қарындікі-3,95,шынтақтікі-3,06,шаптікі-4,25,тілерсектікі-4,65,жауырындікі-4,5,орта қабырғада-5,1,сүбе қабырғада-5,25,шонданай төмпесінде-5,4,кеудеде-5,15,сегізгөзде-5,4,арқасында-5,6.Бұдан біз қарын,шынтақ,шап терілерінің жұқа ,арқа,сегізкөз терілерінің қалың екенін көреміз.

     Жаңа туған  бүзау терісінің жалпы көлемі 0,78 м²,сақа малдыкі 4,27 м² шамасындай болдады.

     Тірілей салмағын,терінің  қалыңдығын және жалпы аумағын  біле отырып,ірі қараның тірі  кездегі терісінің салмағын анықтауға болады.

Тері қалыңдығын штангенциркулмен соңғы сүбе қабырғаның тұсынан өлшейді.

      Тері аумағын  анықтау үшін малдың мүйіз  аралығынан (шүйдесі) бастап ,шонданай төмпелерін қосатын сызыққа дейінгі дене ұзындығы және орта тұсынан өлшенетін дене орамы секілді екі өлшемі алынады. Осы екі өлшем бір-біріне көбейтіліп, шаршы дециметрге айналдырылады.

      Тірі кезіндегі  анықталған тері аумағы мен  сойылғаннан кейінгі аумағының  айырмашылығы 2,5-4% болады. Жақсы азықтандырылған  малдың терісі көлемді келеді,қоңдылығы  орташа мал терісінің көлемі  коңы ортадан төмендерге  қарағанда  16,1% артады. Ал тірілей салмағы артқанда терінің аумағы 20%-ға дейін ұлғаяды.

    Түсік бұзау терілері жетілу мерзіміне қарай мынадай түрге бөлінеді:

   1.Тықыр жүнді терілер-  құрсағында төлі 6-8 ай дамып,түсік  тастаған сиырлар бүзауларынан  алынады. Олардың орташа көлемі 46 шаршы дециметр, қалыңдығы 1-1,4мм  болады. Сондықтан бұлар былғарылық-галантереялық  бұйымдар және замшы жасауға  қолданылады. 

   2.Түкті терілер-дамуының  соңғы айында іш тастаған сиыр  түсіктерінен алынады.Ал орта  бөліктерінің қалыңдығы 1,4-1,6 мм, мойны 1,7-1,3мм, теек жағы 1,2-1,5мм  болады.

Бұқашық терісі-тірілей салмағы 200-300 кг тартатын,1,5-2,5 жастағы тана бұқадан алынады. Бұл терінің жас күйіндегі салмағы 13-17 кг,көлемі 200-300 дм², ал қалыңдығы әртүрлі:арқа, бел, құйрық, құйымшақ тұстары 3,5-4,5 мм,етек жағы 2-3мм болады. Терісінің қатпарлылығы күштірек дамыған. Тана бұқа терісі ұлтанға,ұлтатаққа және жұмсақ былғары жасауға қолданылады.

  Сиыр терісімұны яловка деп атайды,салмағы 13 килограмнан жоғары болады. Тері өндірісінде салмағына қарай сиыр терісін үш топқа бөлінеді: жеңіл-13-17 кг, орташа-17-25 кг және ауыр-25 кг-нан жоғары. Сиыр терісінің көлемі 200-450 дм², ал құйымшақ,жамбас тұстарының қалыңдығы 2,5-4 және 3,5-5 мм болып келеді. Жеңіл терілерінің мойын жағы 2-2,5 мм,етек жағы 1,5-2,5мм болса, ауыр терілердікі одан қалыңырақ-3,4 және 2,5-3,5 мм болады.

  Жеңіл терілерден аяқ киімдердің басына,қонышына жарайтын көн,хромдар,ал орташасынан ұлтан,ұлтандық,техникалық және ер-тұрман бұйымдары жасалады.

  Жылқы терісі. Қазіргі кезде тері өнеркесібінде жылқы терісінің алатын орны төмен. Өйткені жылқы саны әлі де аз.дегенмен жылқы етін, қазы,қазы –картасын,жалы мен жаясын, шұжық пен бал татыған сары қымызын кім ұнатпайды. Көпшілік жерде жылқының еті мен қымыз өнімін жоғары бағалай келіп, оның тері өніміне жеткілікті мән бермей, көбінесе тастай салады. Бұл дұрыс емес. Оның бағалы шикізат екенін ешуақытта естен шығаруға болмайды.

   Жылқы терісінің  қалыңдығы тұқымына, жынысына,жасына  және жеке учаскелеріне байланысты, дегенмен, жылқы терісі ірі қара  терісінен жұқа, басқа мал терісінен  қалың, ал, қарын терісінен гөрі бас, арқа терісі қалыңырақ келеді. Жылқы терісіне тән белгі, онда жал мен екі санының алдыңғы жағында бауырынан арқасына қарай созылған түк айрық болады . түгі айрық теріні алдыңғы және артқы бөлік қылып екіге бөледі. Алдыңғы жағына қарағанда артқы жағы едәуір қалың және тығыз болып келеді.

   Жылқы жабындық, семіздік, қорғаныштық деп аталатын үш  түрлі түк болады. Жабындық түк  денесін қаптап жатады, ол жай  қылшықтан және түбіт қылшықтардан тұрады. Қорғаныш түктерге жалы мен кекілі, құйрығы мен шашасы жатады. Жал өскен жері өте қалың-15-20 мм болады.

    Сақа жылқы  терісінің салмағы 25-27 кг, аумағы 420-450 дм² ,жас жылқылардыкі 2,5-10 кг, аумағы 80-100 дм²  келеді. Жылқы терісінің қалыңдығы біркелкі емес. Мысалы сауыр терісінің қалыңдығы біркелкі емес.  Мысалы сауыр терісінің қалыңдығы біркелкі емес. Мысалы сауыр терісінің қалыңдығы-3-5 мм,алдыңғы жағыныкі -1,5-3 мм, құрсағыныкі – 1,5-2,5мм. Осыған байланысты сойған кезде жылқы терісін екіге бөліп алады: алдыңғы жағы және артқы жағы (хаз).

    Жылқы терісін  жасына қарай ұзақ жылқы терісі, ірі жылқы терісі деп бөледі.

    Ұзақ жылқы терісіне құлын,жабағы, тай терілері жатады.

1. Өлі туған құлын терісі- өңі жұқа және жіңішке болады. Дермасы нашар дамыған, коллаген талшықтары жіңішке, жасауға элементтері көп. 7-8 айлық эмбриондарда түк болмайды,терісінің аумағы 30 шаршы дециметрден аспайды, салмағы-1-1,5 кг.Бұлар астарлық, галантериялық бұйымдар жасауға қолданылады.Ж.н өскен эмбриондар терісі құрсақ дамуының соңғы кезеңінде анылады.Оның салмағы- 2 кг, аумағы-30-50дм², жүнінің ұзындығы-1 см.Бұдан мех бұйымдарын, оған жарамсыздарын аяқ киім, галантериялық, астарлық тері жасау үшін қолданылады.
2. Құлын терісі- алты айға дейінгі, енесін еміп жүрген құлындардан алынады.Дермасы- тығызырақ, жүні- жаксы дамыған, ұзындығы-1-3 см.Бұдан быллғары бұйымдарын, сондай- ақ хромдық, қолғаптық терілер жасаған жақсы.Көлемі 40-70дм², салмағы- 1,5-2,5 кг,қалыңдығы-0,5-1,5мм.
3.    Жабағы терісі- енесінен айырылған 7-8 айлық құлындардан алынады.Оның жүні түлей бастаған, салмағы-5 кг, көлемі-80-130 дм² ,қалыңдығы-1,5-2 мм, хромдық терілер жасауға өте қолайлы.
4.    Тай-құлын терілері – 1-3 жаска толған жас жылқылардан алынады.Бұл терілердің салмағы- 5-10кг, көлемі-120-200дм² болып келеді, артқы бөлігінің қалыңдығы -2-2,5 мм, алдыныкі -1,5-2 мм болып келеді.Бұлардан кәдимгі аяқ киім үшін хромдық терілер жасалады.

   Ірі жылқы терісі – салмағы 10кг-нан жоғары.Ал жеңіл деп аталатын терілердің салмағы -10-17кг, ауыр терілердікі 17 кг-нан артық.Бұл терілерді алдыңғы және артқы бөліктерге ажыратып пайдалынады.Ірі терінің көлемі 400-450 дм² болады.

   Алдыңғы бөлігі салмағына қарай ауыр және жеңіл деп екіге бөлінеді.Желінінің салмағы 12 кг-ға дейін, көлемі 160-250 дм², қалыңдығы -2,5-3,5 мм, ең ауырының салмағы -12 кг-нан көп, көлемі -170-300 дм² , қалыңдығы -3-4 мм.Алдыңғы бөліктерінен аяқ киімдік көн, хром жасалынады.

  Артқы бөлігі жеңіл, ауыр деп екіге бөлінеді.Желінінің салмағы 5 кг-ға дейін, көлемі 60-190 дм², шпигелі тұсыың қалыңдығы 3-3,5 мм, ауырының салмағы 5-кг-нан жоғары, көлемі- 190 шаршы дм-ден көп, қалыңдығы3,5 мм-ден артық, артқы бөліктерден былғары, ұлтандық терілер жасалынады.

   Түйе терісі.Тері өнеркәсібі үшін түйе терісінің алатын орны өте төмен.Өйткені түйе саны басқа ірі қара малмен салыстырғанда өте аз.Дегенмен малшы қауым түйені пайдаланып, оның қымыран және шұбатын ішіп, етін жеген.Көпшілік жерде түйенің қымыран- шұбатына және ет өніміне жоғары баға бере отырып, көбінесе мойнақ терісін пайдаланып, терісін тастаған.Ол дұрыс емес, өйткені түйе терісі бағалы шикізат. 

   Түйе терісінің қалыңдығы тұқымына, жасына және де жеке учаскілеріне байланысты.Әсірісе түйеде өркеш тұсының терісі өте қалың.Өркеш терісімен салыстырғанда мойнақ, бүйір терілері қалыңырақ, ал шат терісі жұқа.Түйе терісіне тән белгі- өркеш тұсындағы ақ сызықты үйегі.Ауыр түйе терісі аруана терісіне қарағанда тығыздау келеді.Жасына қарай түйе терілері мынадай топтарға бөлінеді: бота терісі, сақа терісі, ірі түйе терісі.

  Өлі туған бота терісі жұқа, дермасы нашар дамыған, 6-8 айлық эмбриондарда түк болмайды.Жүні өскен эмбриондар терісі құрсақта дамуының соңғы кезеңдерінде алынады.Аруана, айыр, нар түйелерінен туылып, ауырып өлген немесе түсік бота терілері.Бұл терілер былғарылық терілер тобына жатады.Бота терісінің салмағы түйенің тұқымына, туылған күніне, құрсақтағы дамуына, іш тастау уақытына байланысты.

    Сақа түйе терісі 4-5 жастағы түйеден алынады.Түйенің сыпырып алғандағы терісінің бір жартысының салмағы 13-18 кг, көлемі 272-300 дм² , ал қалыңдығы әр түрлі: мойнағы-2,2, өркеші-2,9, бүйірі-2,1, шаты -1,1, мм.Бұл терілерден көн жасауға болады.Көнін сүргіліе-әрлеу арқылы жұқартуға болады.

   Ірі түйе  терісі.Бұлардың самағы 18 кг-нан жоғары.Жеңіл деп аталатын терінің самағы 10-13 кг, ауыр терілердікі 18 кг- нан артық.Түйе терілерін оң және сол  бөліктерге бөліп, ажыратып пайдалынады.Ірі терінің көлемі 300-450дм².

    а) оң бөлігі салмағына қарай ауыр және жеңіл деп екіге бөлінеді.Желінінің самағы- 3-13 кг-ға дейін, көлемі- 100-272 дм², қалыңдығы -2,5-3,1 мм, ауырының салмағы- 13 кг-нан асады, көлемі- 170-300 дм² , қалыңдығы- 3-3,5мм.

    б)  сол бөлігі жеңіл-ауыр деп бөлінеді.Желінінің самағы 6 кг-ға дейін, көлемі -70-190 дм², ауырының самағы 6 кг- нан жоғары, көлемі-190 шаршы дм-ден көп, қалыңдығы 3,1 мм-ден артық.

Уақ мал терісі

     Қазақстанда  қой шаруашылығы мал шаруашылығының  неғұрлым дамыған, жетекші саласы  болып есептелінеді.Бұл саланың  дамуына табиғи жайылымдардың  молдығы күшті әсерін тигізеді.Қой  өсіру мен жүн өндіру жөнінен  Совет Одағы кезінде жер жүзінде  Австралиядан кейінгі екінші  орын алды.Ал Қазақстан РСФСР-  дан кейін екінші орын, қалакөл  елтірісін өндіруден  Өзбек  ССР-нен кейін екінші орынды  иеленді.

     Басқа малға қарағанда қой терісі қалың болмайды, орташа қалыңдығы 1630-3700 микрон, эпидермисі жұқа, дермасының түкті қабаты күшті дамығын.Мұнда көптеген жүн түбірлері, май және тер бездері орналасқан.Өңделген теріде бұлардың орны қуыстанып қалады.Осыған байланысты түкті қабатбос келеді, оның қалыңдығы  жалпы қалыңдығының 58(қаракөл, гиссар), 72,3(арқар- меринос) пайызындай болады.Бұл қабатта әсіресе эпидермис астында жасуша элементері көп, сирек орналасқан жіңішке эластин, коллаген талшықтары бар және түктері қозғалатын бұлшық еттері мен қан тамырлары орналасқан, коллаген талшықтары денені және түктерді бойлап орналасқан, ал эластин талшықтары түк қаптарының төңірегіне шоғырланған.Май бездері эпидермис астындағы қабатта, тер бездерінің тер түзетін бөлімі түк баданасының  тұсында немесе оның астында орналасқан.Май бездерінің өзегі түк қабатына, тер бездерінің өзегі тері үстіне ашылады.

   Торлы қабат- пилярлы(түкті ) қабатының астында жайғасқан.Бұл қабат басқа малға қарағанда қойда нашар дамыған, оның коллаген талшықтары жіңішке болады да негізінен көлбеу толқынға ұқсап сирек орналасады,кеуде тұзақ тәріздес өрнектер құрайды.Қылшық жүнді қойлардың (қаракөл, роман) коллаген талшықтары жуандау, тығызырақ орналасқан өрнектері күрделіре болып келеді.

   Олардың торлы  қабатында тұзақ және ромба  тәрізді фигуралар көбірек кездеседі.Сондықтан  мұндай терілер берік болады.Торлы  қабаттың қалыңдығы прекос, арқар- меринос қойларында -28,6-26,5%, қаракөл, гиссар тұқымдарында 41,4-4,6%.Ұсақ тесіктер біркелкі орналасқандықтан, иеленген қой терісінің бет жағы тегіс болады.Жас ерекшелігіне қарай қой терісі жіңіл, ауыр тоқты, сақа қой, ауыр қой терісідеп төрт топқа бөлінеді.

1. Жеңіл тоқты терісі. Мұның көлемі-30-40 дм², самағы- 1,5-2 кг-ға дейін.Мұндай терілер 3-5 айлық қозылардан алынады.
2. Ауыр тоқты терісі 6-9 айлық марқа тоқтылардан алынады.Бұлардың аумағы 50 дм² болса, құйрықты қойлардың 70 дм², самағы 1,2-2 кг-нан 2-2,5 кг-ға дейін тартады.
3. Сақа қой терісі. Мұның көлемі 50-80 шаршы дициметр.Ал құйрықты қой терілері 60-90 шаршы дициметрге жетеді.Біріншілерінің салмағы 2,5кг шамасында, екіншінікі- 3,0-3,5 кг.Сауыр терісінің қлыңдығы-0,8-1,3 мм.Тоқты терілеріне қарағанда дермасы едәуір тығыз , коллаген талшықтарының өріндісі күрделірек.Бұл теілер шеврет жасау үшін өте керекті шикізат.
4. Ауыр қой  терісі- кәміл жетілген сақа қойлар мен кәрі қойлардан, қошқарлардан алынады.Бұлар көлемі, самағы және тығызды,ы жағынан сақа қой терісінен басым келеді.

 Негізінде терінің  сапасы сою мерзіміне байланысты.Маусым, шілде, тамыз айларында сойылған  қой терілері жұқа да тығыз  келеді.Қыркүйек, қазан, қарашада  сойылған тері де жақсы, бірақ  майлы, бостау болады.Ал қысқы  кезеңде сойылған терілердің  дермасы жұқа, жүні ұзын келеді.Бұл  терілер тон жасауға жақсы.Көктемде  алынған терілер әрі арық, әрі  жұқа,әлсіз болып, әртүрлі тері  аурулармен зақымданады.Мұндай терілер  бағалы бұйымдар жасауға жарамайды.

      Ешкі терісі. Қой терісіне қарағанда майы аз.Май тек қана далалық түбітті және жүнді ешкілердің терісінен едәуір мөлшерде кездеседі.Көпшілік ешкі тұқымдарының жүні жіңішке түбіттен жуандау жай талшықтан тұрады.Жүндес бағыттағы ешкілердің жүні аралық қылшық пен жуан түбіттерден құралған.Жай қылшықтар теріде жалғыздан, түбіт 8-32 талшықтан топталып орналасқан.Құрылысының осындай ерекшеліктеріне қарай, қой терісінен гөрі ешкі терісінің тығыздығы мен беріктігі едәуір жоғары келеді.