Құқықтық қатынастардың субъектілері және объектілері, субъективті заңды құқығы мен міндеттері

Екіншісі - өз мүдде – мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге асыруы (сыртқы бостандық).

       Қоғамдағы  барлық прцесс, барлық қарым –  қатынастар құқықтық нормалар  арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік  жеке мемлекеттік ықпал ету  қасиеттерін біріктіріп, қоғамның  дұрыс, жағымды дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.

 

1.2 Құқықтық норманың негізгі сипаттары:

1. Норма қоғамға, адамдарға  ең қажетті, керекті қарым –  қатынастарды реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі  бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның эканомикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары Констетуцияда және заңдарда көрсетілген.

 

2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс – тәсілдерін алдын ала анықтап, көрсетіп отырады, болашақ қатынастың, оны реттеудің, орындалуының «үлгісінә»жасайды. Міне осы «үлгілерді» зерттеу арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.

3. нормативтік актілердің  көпшілігі өзгермей қатынастарды  көп жылдар дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты әлеуметтік  тұрақты  процессті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор. Заңдылықты  нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.

4. Нормативтік актілер  жалпы мемлекеттік норма, оның  орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан  олар ол нормалардың дұрыс  орындалуына үлес қосады. Құқықтық  норманың жоғарыда көрсетілген  сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп, басқаруын толық түсінуге болады.

       Құқықтық  нормалардың белгілері:

1. норма мемлекеттік органның  қабылдаған бекіткен актісі, оның  заңды күші бар. Мұндай нормалар  қоғамдағы тәртіптің үлесіне  айналады. Өйткені ол нормаларды халықтық басым көпшілігі дұрыс орындайды.

2. Нормада субъектілердің  құқығы мен міндеттері, орындалу  жолдары толық көрсетіледі. Егер  де көрсетілмесе субъектілердің  еркінде, тек заңға нышан келтірмеулері  керек.

3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.

4. Құқықтық нормалардың  жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет  қамтамасыз етеді.

5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі  болуы.

Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар, мағыналы, сапалы, қарым – қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі, екіншісінде – оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде – қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе толық норма болып шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың басым көпшілігі толық түрде болады. Егер де толық болмаса, жетіспейтін елементтерін сілтеме арқылы тауып алуға болады.

Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтыры мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекет пен қамтамасыз етілетін ереже – қағида.     Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол – жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік. Оған мына белгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам, тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді.

 

1.3 Құқықтық норманың құрылымы, жүйелері және түрлері.

 

       Құқықтық  нормалардың елементтері бірігіп, оның құрылымын қалаптастырады. Бірақ ол элементтердің болуы, тізілу қатары, бағыты, мақсаты нормативтік  актілердің түріне байланысты. Құрылымы  жөнінде құқықтық нормалар екі  түрге бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормасы.

       Негізгі  заңды нормаларда элементтердің  мазмұны норманың кіріспесінде  немесе бірінші бабында толық  көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының (салық туралы) заңында норманың элементтері 1 – бабында көрсетілген.

       Тәртіп  ережелерінің нормаларында элементтер  нормативтік актілердің баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі. Құқықтық  нормалардың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.

       Диспозиция  – қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Диспозиция норманың дінгегі, құқықтық тәртіптің үлгісі – моделі. Мысалы, КР, АЗК, 482 б. Екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. Диспозицияның үш түрі болады:

• айқын түрі – диспозицияның мазмұны нормада анық көрсетіледі. Мысалы, қылмыстық кодекстің баптарына диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі;
• сілтеу түрі – диспозицияның мазмұны туралы басқа нормаға сілтеу жасалады. Мысалы, азаматтық кодекстің бірнеше баптарына сілтеме қолданады.

 Гипотеза – диспозиция  қашан басталады, қашан аяқталады, нормативтік акті қалай орындалуы  керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа  тартылатын адам қоғамдық тәртіпті  бұзуы керек (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 7 – ші бабы). Гипотезаның үш түрі болады:

• егерде норманың іс - әрекеті бір жағдайдың болуы немесе болмауымен байланысты болса, мұндай гипотезаны жалпылама деп атайды;
• егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен байланысты болса, ондай гипотезаны – күрделі гипотеза деп атайды;
• егер де норманың, іс - әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқылы басталса, мұндай гипотезаны алтернативтік гипотеза деп атайды.

Санкция – диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы. Санкцияның үш түрі болады:

• абсалютті айқын санкция; жұмыстан шығару, қызметін төмендету, айып төлеу және тағы басқалар:
• салыстырмалы айқын санкция; минимум мен максимумның арасындағы жауапкершілік (қылмыстық кодекстік баптар);

альтернативтік санкция. Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын қолдану тиісті мекеменің еркін құзырында.

Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті өз міндетін, өз ролін дұрыс, уақытында, жақсы орындай алады. Егер де нормада бір екі элементтері жоқ болса, сілтеме арқылы оларды тауып алу керек.

       Нормативтік  актілердің жеке баптарында норманың  элементтері толық болмайды. Констетуцияның  баптарында тек гипотеза мен  диспозицияға ғана болады. Қылмыстық  Кодексте тек диспозиция мен  санкция ғана болады. Іс жүзінде  норманың элементтері нормативтік актінің әр баптарында болуы мүмкін немесе бірнеше нормативтік актілердің баптарында болуы мүмкін. Оны тауып алуға болады.

       Құқықтық  нормалардың элементтерінің құрылу  тәсілдері.

1. Тікелей норманың үш  элементін (гипотез, диспозиция, санкция) толық келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.

2. Сілтеме тәсіл норманың  жетіспейтін элементі туралы  осы заңның басқа бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.

3. Бланкеттік тәсіл –  норманың жетіспейтін элементі  туралы басқа заңға қаулыға  сілтеме жасау.

       Сонымен  құқықтық норма, заңның немесе  нормативтік актілердің баптарында  элементтердің толық болмауы  мүмкін.

Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет.

 

        Құқықтық  нормалар бірнеше түрге бөлінеді:

1. Қоғамның әр саласына  қарай өндірістік, ауыл – шаруашылық  құрылыс, мәдениет, эканомика, әлеуметтік, білім, ғылым тағы басқа бағыттағы  нормалар.

2. Құқықтың саласына қарай  мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, жанұя, азаматтық, қылмыстық, азаматтық – пролцессуалдық, қылмыстық – процессуалдық тағы басқа салалардағы нормалар.

3. Атқаратын жұмысына  қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар; қорғаушы нормалар.

4. Мазмұнына қарай нормалар  үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым салуша нормалар; ерік беруші нормалар.

5. Норма элементтерінің  құрылымына қарай нормативтік  актілер үшке бөлінеді: нақты  белгілі нормалар – мазмұны  толық анық жазылған элементтері  түгел; салыстырмалы нормалар –  мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені болған істің жағдайына қарай шешу; балама (альтернативтік) нормалар – істің орындалуының, норманың жүзеге асыуының бірнеше бағыты, әдісі болуы.

6. Субъектілеріне қарай  нормалар екіге бөлінеді: жалпылама  нормалар, арнаулы нормалар.

7. Мамандандырылған құқықтық  нормалар – қоғамның мамандық  салаларының қарым – қатынасын  реттеп, басқратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер инженерлер бағыттағы  нормалар.

      Міне осы  көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, заңдарды өзгерту, жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікеірлер мен көз қарастарды жинақтап құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азаматтарды тәрбиелеу, бақылау әдістері мен қатар әкімшіліә немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз етіледі.

       Құқықтық  норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің ең күрделі түрі.

 

 

2 Құқықтық қатынастардың түсінігі мен жалпы сипаттамасы.

2.1 Құқықтық қатынастардың түсінігі мен мазмұны және оның негізгі белгілері.

    Құқықтық қатынас  –тек құқық нормаларымен белгіленген қоғамдық қатынастардың бір жағы ғана, оның арнайы көріну нысаны. Н.М. Коркунов айтқандай, ғылыми зеттеулер үшін ең маңыздысы, жалпы заңдылық нысанындағы бір жақты қатынастарды әр түрлі мазмұндарынан айыру. Сол мақсат үшін, заңгерлер ой күйінде, заңды қатынастарды құрайды, тек олар түгелімен, қалтарыссыз бір ғана құқық нормаларымен белгіленуі қажет.

   Құқықтық қатынас жалпы құқықтық нормалардағы бағдарламаларды (обьективтік құқық) белгілі (субьективтік) құқыққа және қоғамдық қатынастарға қатынасушылардың міндетіне айналдыратын құрал болып табылады. Құқық обьективтік мәнінде құқық нормаларының жиынтығы, құқықтың мазмұнын, жекеленіп белгіленбеген субьектілер ортасының міндетін белгілейді. Онда құқық нормаларының аясындағы көп адамдарға қатынасы бар бағдарламалар бар.

  Құқық субьективтік жағынан алғанда, жекелеген құқық, ондағы жалпы заңды құқықтар және міндеттер белгілі адамдарға арналған, сондықтан оны құқықтық қатынас арасына көшіреді.

  Құқықтық қатынас мемлекетпен қорғалатын жақтардың арасындағы пайда болатын, заңдылық құқыққа және міндеттілікке сай біріккен қоғамдық қатынастар. Құқықтық қатынас сыртқы еркіндіктің өлшемі, оның қатынасушыларына құқық нормалары арқылы беріледі.

   Біріншіден, құқықтық  қатынас құқық нормаларының негізінде құрылатын қоғамдық қатынастардың нысаны. Адамдар өздерінің өмір сүру процесінде бір-бірімен әр түрлі қатынастардың болады. Оларға еңбек, отбасы, мүліктік, достық, сүйіспеншілік қатынастар жатады және қоғамдық ұйымдарға мүше болуына байланысты қатынастарға жатқызуға болады. Дегенмен, өмірлік қатынастардың барлығы бірдей, құқық нормаларының көмегімен реттелмейтіндігін ескеруіміз қажет. Олардың көбісі моральдік, қоғамдық ұйымдардың ғұрып нормаларымен реттелетін қатынастар.

   Құқық нормаларымен құқықтық қатынастардың қарым-қатынасы не десек? Құқық нормаларында адамдардың жалпы заңды құқықтары мен міндеттері бекісе, құқықтың ұйғарымына сай адамдардың мүмкіндігі, не болмаса міндеттеріне айналған қоғамдық қатынастардың кейіптік үлгісі белгіленеді. Олар белгілі адамдармен құқықтың талаптарына сай орындалса іске асады, яғни құқықтық қатынастарға кірсе. Құқықтық қатынастардың жақтары белгілі заңдылық құқықтарымен және міндеттерімен құқық нормаларында бекітілген жалпы нысанда қамтамасыз етіледі. Соған байланысты құқықтық қатынастар арқылы, құқықтық нормалардың талабы нақтылы түрде іске асырылады .

   Екіншіден, құқықтық  қатынастардың, қатынасушылары өзара  заңды құқықтармен және міндеттермен  қамтамасыз етілген. Егер, құқықтық  қатынастың  бір субьектісінің  құқығы болса, екіншісіне заңды міндеттер жүктеледі. Мысалы, сатып алушы, сатушыдан сапалы затты беруді талап етуге құқығы бар. Осы ойды К. Маркс «құқық міндетсіз болмайды , міндет те құқықсыз болмайды»- деп тұжырымдаған.

   Үшіншіден, құқықтық  қатынас сапалы ерікті сипатта болады. Жеке адамдардың еркінен тәуелсіз обьективті пайда болатын эканомикалық қатынастардан айырмашылығы, құқықтық қатынас әр уақытта жеке-ерікті сипатта болады. Сапалы – еріктегі құқықтық қатынастың мазмұны, бір-біріне  аралас екі бағыттан тұрады. Бір жағынан, олар құқық нормаларының негізінде пайда болған сапалы еріктегі адамдардың қызметі (құқықтық творчестводағы органдар). Екінші жағынан, құқықтық қатынастардың субьектілері құықтық нормалармен белгіленген заңдылық құқықты және міндеттерді өздерінің ерікті, саналы қимылдарымен іске асырады.

   Төртіншіден, құқықтық  қатынас мемлекет кепілдігіне  алынады және қажет болған  кездерде оның күшімен қорғалады. Мемлекет құқық нормаларын толық  іске асыру үшін, қажетті экономикалық, әлеуметтік және басқа да жағдайларды жасайды.

  Құқықтық қатынас  әр түрлі негіздерге байланысты  бөлінеді. Сол негіздерге байланысты  мемлекет құқық , әкімшілік құқық, азаматтық-құқық, отбасы-құқығы, қылмыстық құқық және басқа да салалық құқықтық қатынастарға бөлінеді.

Қоғамдық  қатынастар  - белгілі бір өндіріс  тәсілі  негізінде  өндірісте  және  өмірде  адамдар  арасында  қалыптасатын   күрделі  де  сан  қилы  қатынастар.  Философия  тарихты  материалистік  тұрғыдан     қоғамдық  қатынастарды материалдық  және идеологиялық деп екіге жіктеді. Материалдық  қоғамдық қатынас объективті, адамдардың санасы  мен еркіне байланысты смес. Материалдық қоғамдық қатынас ішіндегі ең бастысы әрі айқындаушысы адамдардың  өндірістік қатынастар болып  табылады. Өндірістік қатынастар қоғамдық   өндіріс  процесіндегі   адамдар  арасындағы   материялдық  экономикалық  қатынастардың  жиынтығы.  Өндірістік  қатынас                                                                                                                                         – қоғамдық  өндірістің  қажетті  жағы.  Жеке  адам  материялдық  игіліктерді  өндіре  алмайды.  Өндіру  үшін  адамдар  белгілі  байланыстар  мен  қатынастар  арқылы  ғана  олрдың  табиғатқа  қатынасы  болоды,  өндіріс  орын  алады.