Сәулені шығаруға негізделген әдістердің теориялық негіздері

Флуоресцентрлік әдіс [4;5,С.440-444]. Флуоресцентрлік әдіс пен зерттеуде затты күшті рентгендік трубка анодына жақын жерге орналастырады. Трубкадан шығатын бірінші сәулелену зерттелетін заттың екінші сипаттамалы сәулесін қоздырады. Бұл сәулелену Соллер саңылауының көмегімен белгіленген параллельді шоқпен кристалға түседі де, кристал оны спектрге ыдыратады. Спектр әдетте газ разрядты немесе және сцинтилляциялық есептегіш көмегімен тіркеледі. Фотографиялық әдіс екінші ретті спектрлер интенсивтілігінің аздығынан қолданылмайды. Зерттелетін зат рентгендік трубкадан өзге жерде орналасқандықтан, талдауды жүргізуге жіберетін уақыт оптикалық талдау әдісімен зерттеуге кететін уақыттан көп емес. Обьек зерттеу кезінде қызбайды, жеңіл жаңғыш заттарды зерттеу мүмкіндігі бар. РФТ үлгінің бұзылуынсыз немесе ыдырауынсыз (қатты дене, сұйықтық, газ) бір уақытта ішкі және сыртқы стандарт әдістерімен көптеген элементтер (24-ке дейін) құрамын зерттеуге мүмкіндік береді. Талдауды автоматты құрылғыларда – жоғары өтімділікке ие рентгендік спектрометрлерде [4, C.28-34, 38-42] және квантометрлерде жүргізуге болады. Бұл әдіс өте жоғары 0,04-0,0005%-ға тең сезімталдыққа ие. РФТ-да кең қолданысқа ие, жарық күшінде едәуір ұтыс беретін кристалсыз рентгенофлуоресцентрлік аппараттары кіші қуатты миниатюрлы рентгендік трубканы немесе радиоизотопты көздерді қолдануға мүмкіндік береді. Кристалсыз анализаторларда әдетте селективті есептеу және селективті фильтрлеу деген екі әдіс қолданылады. Жалпы қабылдауды 0,2 — 0,02% сезгіштігінде, микроауданы, бар жоғы 0,3 — 2 мкм3 – ді құрайтын химиялық құрамды анықтауға мүмкіндік беретін микрорентгенді спектрлік талдау алды. Осындай талдауды өткізуге мүмкіндік беретін құралдар микроанализаторлар деп аталады.

Хроматография зерттелетін заттың бір-бірімен араласпайтын екі түрлі фазада әртүрлі дәрежеде еруіне, таралуына негізделген талдау әдісі. Хроматография әдісі медициналық, биологиялық, фармацевтикалық зерттеулер мен клиникалық тәжірибелерде көп қоданылады. Бірнеше минуттың ішінде-ақ хроматография әдісімен бойынша улы, ұшқыш заттардың, есірткінің, ішімдіктің қандағы мөлшеріне талдау жасауға болады. Хроматография әдісінің көмегімен биологиялық сұйықтардағы микрокомпоненттерді анықтауға және оларды жеке компоненттерге бөліп алуға болады. Диагностика саласында хроматография әдсінің қажеттілігі күннен- күнге өсуде. Фармацевтика саласында дәрілік заттарға талдау жасауда қолданады. Хроматография әдісінің аналитикалық химияда бөлу және құрамы күрделі заттарға талдау жасауда маңызы зор. 1) Хроматография әдісінің негізі. Хроматография әдісін 1903 жылы орыс ботанигі М.С. Цвет ашты, ол өсімдік жапырақтарының пигменттерін бөлуде хроматография әдісін қолданды. Ол «аралас ерітіндіні адсорбент бағанасы арқылы сүзгенде, пигменттер жеке әр түрлі боялған аймақ түріндегі жекелеген қабатқа бөлінетіндегі туралы» бірінші болып көрсетті. Зерттелетін зат сынамасын хроматографиялық жүйеге енгізу жағдайына қарай хроматографияны үш түрге топтайды: Фронтальды- қапталды Эльюентті- шайындылы Ығыстырмалы. Фронтальды тәсіл. Егер зерттелетін қоспаны хроматографиялық жүйе орналасқан бағанаға үздіксіз енгізіп отырса, онда бірінші болып таза күйінде ең әлсіз адсорбцияланатын зат бөлініп шығады. Міне осылай қоспадағы заттардың хроматографиялық жүйемен әсерлесу нәтижесінде әртүрлі мерзімде бөлініп шығуы фронтальды хроматография негізін құрайды. Эльюентті тәсіл. Колонка- бағанаға бірнеше компоненті бар талданатын ерітіндінің сыбағасын бөлігін енгізеді. Төменгі бөлікте нашар сорбцияланатын компонент болады. Ығыстырып шығару тәсілі. Бағанаға бірнеше компоненті бар талданатын ерітіндінің аликвотты бөлігін енгізеді, содан оң сорбциялануы жақсы компоненттің көмегімен нашар сорбцияланатынын ығыстырып шығарады. Бірінен кейін бірі шайылатын екі компонеттің шығуынан, осы екі компонент те болатын аймақ пайда болады. 2) Хроматография әдісінің жіктелуі. Қоспаны ажыратып, анықтау барысында хроматографиялық жүйенің агрегаттық күйіне қарай газды, сұйқты және газ- сұйықты хроматография деп бөлінеді. Қоспалардың ажырау байыбына қарай- адсорбциялық, таралу, ион алмасу, тұндыру, тотығу- тотықсыздану, гель- хроматографиясы, адсорбциялық- комплекс түзілу хроматографиясы деп бөлінеді. Хроматографиялық іс- амалды жүзеге асыру түріне қарай- бағаналы, түтікшелі, жұқа қабатты, қағазды хроматография болып бөлінеді. 3) Ион алмасу хроматографиясы. Хроматографияның бұл түрі талданатын ерітіндідегі иондарды адсорбенттің құрамына кіретін иондарға қайтымды алмастыруға негізделген. Өз иондарын жылжымалы фаза иондарына алмастыра алатын мұндай сорбенттерді иониттер немесе ион алмастырғыштар деп атайды, олар өздерінің арналуына сәйкес катиониттерге және аниониттерге бөлінеді. Талданатын ерітінді иондарының алмастыру қабілеті әр түрлі болуына байланысты хроматограммалар түзілуі жүзеге асады. Ион алмастыру хроматографиясы ұстанымы әр түрлі ерітінділердің тең және көп компонентті талдауын жасауға мүмкіндік беретін иондық хроматографтардың үлкен ассортиментінде тәжірибе жүзінде іске асты. Кейбір аспаптар компьютерленген және талдауды автоматты режимде өткізуге мүмкіндік туғызады. Иондық хроматографтар ауыз суда, табиғи суда, өндірістің ағынды және қалдық суларында зиянды қоспаларды тез анықтай алады, бұл қоршаған ортаны қорғауда үлкен маңызға ие. Негізгі қызметті минералды тыңайтқыштарға талдау жасайтын иондық хроматогрофтардың атқаратын қызметі жан- жақты. Қазіргі уақытта иондық хроматографтар өндірісі, ғылым мен техниканың талабына сай жедел дамып келеді. Эльюентті тәсілде эльюент ретінде электролиттер ерітіндісін қолданады. Таза түрдегі компоненттерді алу үшін эльюирлеуді жиі қышқыл ерітіндісімен немесе концентриялары біртіндеп өсетін басқа затпен жүргізеді. Кейбір заңдылықтар бар болғанымен ионитке тартқыштық тәжірибеде барлық иондарда әртүрлі. Мысалы, валенттілігі үлкен катиондар кішілеріне қарағанда жақсырақ сорбцияланады. Бірдей валентті иондардың сорбциялануының жуықталған заңдылығын мына сорбциялық қатардың бірізділігімен көрсетуге болады. Cs+ > Rb+ > K+ > NH4 + > Na+ ; Ba2+ > Sr2+ > Ca2+ > Mg2+ ; Zn2+ > Cu2+ > Ni2+ > Co2+ Бұл қатарлар тұрақты емес және жағдайға байланысты өзгереді, яғни сорбенттің табиғатына, хроматографияланатын иондарға, эльюенттерге және т.с.с. тәуелді. 4) Тұндыру хроматографиясы. Бұл хроматографияның түрін ең алғаш 1948 жылы Е.Н. Гапон және Т.Б.Гапон ұсынған. Тұндыру хроматографиясы иониттің құрамына кіретін тұндырғышпен немесе тұндырғыш және тасушының қоспасымен хроматографияланатын заттың әрекеттесуіне негізделген. Нашар еритін қосылыстарды бірінен соң бірін тұндыру арқылы бөлуге болады. Талдау жүргізгенде зерттелетін ерітіндіні, талданатын ерітінді иондарымен нашар еритін қосылыс түзетін иондарымен толтырылған хроматографиялық бағана арқылы өткізеді. Тұнбалар осы қосылыстардың ерігіштігінің өсу ретіне қарай түзіледі. Алынатын хроматограмма әр түрлі боялған заттардан құрала алады. Егер J- ионы бар ионитпен толтырылған бағана арқылы құрамында күміс, сынап және қорғасын иондары болатын талданатын ерітіндіні өткізсек, онда хроматограмма үш аймақтан тұрады: жоғарғысы- қызғылт- сары ( Hg2J2), ортадағысы – ашық сары( AgJ), төмендегісі – қою сары( PbJ2). Талданатын иондарға енжар беті жақсы жетілген нашар еритін зат тасушы бола алады. Жиі иондық тасушылар ретінде силикагель, крахмал, альюминий оксиді, кварц, асбест, ұнтақ шыны, барий сульфаты қолданады. Сондай- ақ жиі бейтарап тасушы ретінде сүзгі қағазды пайдаланады. Басқа да бейтарап тасушылар, сондай- ақ иониттер де пайдаланылады. Хоматограмманы таза еріткішпен жуғанда бағанадағы талданатын иондардың бөлінуі жақсарады, аймақтар оқшауланып, ал шекаралары айқындала көрінеді. Осы қосылыстардың ерігіштік көбейтіндісінің шамалары бір- бірінен қанша ерекшеленсе, тұнбалардың бөлінуі сонша жақсы болмақ. Тұнбалар бағананың барлық биіктігін бойлай, төменгі шегі айқын көрінетіндей бірқалыпты таралады. Әрбір элемент түзетін аймақтың биіктігі бойынша мөлшерлік талдау жасай аламыз. Тұндыру хроматографиясының қағаздық тәсілінде тығыздығы орташа сүзгі қағаздың дөңгелектері немесе тілкемдері қолданылады. Талдау жасау үшін тәжірибе арқылы шамасы анықталатын белгілі концентрациядағы тұндырғыш ерітіндісіне бірнеше минутқа қағазды салады, содан соң оны ауада кептіреді. Дайындалған қағазға ерітіндіні тамшылатып тамызады, алдыңғы тамшы әбден сіңгеннен кейін, келесі тамшыны тамызады. Қосылыстардың ерігіштігі әр түрлі болуына байланысты тұнбалар тамшы орталығынан жылжып, сақина тәріздес орналасады. Хроматограмманы 2-3 тамшы еріткішпен жуады, оны хроматограмманың орталығына тамызады. Бұл еріткіш орталықтан шетке қарай жылжиды да тұнба аймақтарының бөлінуін күшейтеді. Көптеген жағдайларда түссіз тұнбалар түзіледі, сондықтан оларды теңестіру үшін қажетті айқындауыш пайдаланылады. Қағаздық хроматография тәсілімен сапалық талдауда да жоғарыдағыдай тұнбадағы бояуы мен орнына байланысты ионды анықтап жүргізеді. 5) Таралу хроматографиясы. Хроматографияның бұл түрі араласпайтын екі сұйықтар арасында заттардың таралуына негізделген, бұлар экстракция заңдылықтарына бағынады. Заттың бір- біріне араласпайтын екі сұйықтық арасында таралуының негізгі заңы мына формуламен өрнектеледі. Кр = Со/Сс мұндағы: Кр – таралу коэффициенті, Со және Сс – органикалық және сулы ерітіндідегі анықталатын компоненттің концентрациясы, моль/л. Тәжірибеде органикалық және сулы ерітінділерді жиі қолданады. Таралу хроматографиясы бағаналық, қағаздық және жұқа қабатты тәсілдермен орындалады. Барлық жағдайда заттың таралуы үздіксіз тасушы кеуектерінде жүреді. Таралу коэффициенттері үлкен ассоциаттар Кр мәні кіші ассоциаттарға қарағанда тасушы қабатында тезірек жылжиды. Мұнда заттың қайта таралуы жүйеллікпен көп рет қайталанады, соның нәтижесінде компоненттерді бөлудің жоғары коэффициенттерін аламыз. Қағазды хроматография таралу хроматографиясы тәсілдерінің бірі, онда қозғалмайтын фазаның ұстаушысы бірнеше сортты хроматографиялық қағаз болып табылады: № 1, 2, 3, 4 бұларға жылжымалы сұйық фазаның жылдамдығы. Қозғалмайтын сұйық фаза ретін, кеуектерде адсорбцияланған су орындайды. Жылжымалы сұйық фазаның олармен жылжу жылдамдығына байланысты № 1 және №2 қағаздар «тез» деп, ал № 3,4 « баяу» деп аталады. Адсорбцияланған су осы қағаздың кеуектерінде берік ұсталып тұрады ( 20 % - тік ылғалдылыққа дейін). Талдаудың мәні мынада. Зерттелетін ерітіндіні хроматографиялық қағазға тамызады, органикалық еріткіші бар тиісті камераға салып хроматограмма түзілетіндей белгілі уақыт ұстайды да шығарып алып өңдейді. Хроматографиялық қағаздың жылжымалы еріткішпен жанасу процесінде қағазға тамызылған талданатын компоненттер жылжымалы фазаға өтеді және таралу коэфициенттіне байланысты әр түрлі жылдамдықпен қағаздың капиллярлары арқылы қозғалады. Сонымен, олар бөлінеді. 6) Тотығу- тотықсыздану хроматографиясы. Хроматографияның бұл түрін алғаш рет 60- шы жылдары К.М. Олшанова ұсынған. Мұндағы компоненттерді бөлу талданатын иондар мен бағанадағы заттар арасындағы тотығу- тотықсыздану процестерінің жылдамдықтарының әр түрлілігіне негізделген. Иондарды бөлу мүмкіндігін тотығу- тотықсыздану потенциялдарының шамасы бойынша тауып, оларға сәйкес талданатын иондардың бағанадағы затпен реакциясының бағытын анықтайды. Адсорбциялы- кешен түзуші хроматография. Түзілетін қосылыстардың тұрақсыздық константалары шамасының әр түрлілігін пайдалануға негізделген. Кешен түзушіні және оның хроматографияланатын металдар катионымен реакциясының өнімін ұстап тұруға бейім сорбенттер тасушы ретінде пайдаланады. Оларды түрөзгерістенген сорбенттер деп атайды.

 Газды хроматография.

 Газды хроматографияда  (ГХ) қозғалғыш фаза ретінде газ  қолданылады және ол газ-тасымалдаушы  деп аталады. ГХ-ның міндетті  шартына заттарды газ тәріздес  күйге ауыстыру жатады. ГХ газдыадсорбциялық  (ГАХ газдықатты) және газды сұйықтың (ГСХ) болып бөлінеді. ГАХ-да қозғалмайтын фаза ретінде қатты адсорбент қолданылады, ал ГСХ-да қатты тасымалдаушы сұйықпен өңделеді. ГСХ жіктегіш хроматографияның бір түріне жатады. ГХ әдісі бойынша сараптама газды хроматографтарда жүргізіледі. Бөлінетін қоспа затты толық буландыратын температураға дейін қыздырылған детекторға беріледі, қоспаның пайда болған булары газ тасымалдаушының көмегімен температурасы хроматографиялық түтікке түседі. Түтікте қоспаны құраушыларға бөлініп, олар кезектесіп детекторға түседі, детектордың дыбысы тіркеліп, есептегіш интегратомен өңделеді. Газ-тасымалдаушы детектордың табиғатьына байланысты анықталады, мысалы жалынды ионизациялық детекторлар және катарометрлер қолданғанда гелий, сутегі, азот пайдаланылады. Электронды детекторлар үшін азот керек.

Хроматография - заттардың  қоспаларын бөлу және сараптаудың компоненттерді екі араласпайтын фазалардың арасында бөлуге негізделген әдісі. Заттарды бөлу үшін қозЗғалмайтын фаза мына қасиеттердің біреуін көрсетуі керек: 1) Қозғалмалы фазадағы заттарды физикалық сіңіреді; 2) Қозғалмалы фазадағы заттарды химиялық сіңіреді; 3) бөлінетін заттарды ерітеді; 4) құрылымы саңылаулы, сол себепті заттардың мөлшеріне және пішініне байланысты бір заттарды ұстап қалады, екіншілерін өткізіп жібереді. Егер қозғалмайтын фаза қатты болса, хроматография адсорбциялық, егер сұйық болса, жіктегіш болып есептеледі. Қозғалмайтын фазаның формалық сипатына қарай түтікті және жұқа қабатты хроматография болады.Анықталатын затты хроматографиялық жүйеге жібері тәртібі бойынша фронтальды (шептік), элюенттік және ығыстырғыш хроматография қолданылады. Егер еріген қоспаны хроматографиялық түтікке үздіксіз жіберетін болса, таза күйде бір ғана, нашар сорбцияланатын затты бөліп шығаруға болады. Басқалары қоспа түрінде шығады. Бұл әдіс фронтальды (шептік) деп аталады. Элюенттік тәртіп бойынша қоспа қозғалмалы фазаның (элюенттің) ағынына жіберіледі. Қозғалмалы фазаның (элюенттің) құрамы тұрақты болып қала береді. Қоспаның компоненттері қозғалу барысында аймақтарға бөлінеді. Ығыстырғыш әдіс бойынша қоспаны жіберіп, алдын-ала белсенділігі төмен элюентпен бөлу барысында элюенттің құрамы қозғалмайтын фазамен қоспаның әрбір компонентінен күштірек әрекеттесетін болып өзгереді. Осыған байланысты элюент қоспаны қозғалмайтывн фазамен әрекеттесу жоғарылау бағытытнда орналасқан компоненттерге бөледі. Бұл әдісте жекеленген компоненттердің аймақтары араласып кетеді. Сұйықтық хроматографияда элюенттің құрамы сараптау барысында өзгермейтін изократикалық және белгілі бағдарлама бойынша өзгеретін градиенттік тәртіп қолданылады.

2. Қатты-сұйықтық  түтіктік хроматография.

Қатты-сұйықтық хроматографияның 2 әдісі жиі қолданылады: 1. Полюссіз элюентті пайдаланып полюсті сорбентте  хроматографиялау (тура фаза); 2. Полюсті  элюентті пайдаланып полюссіз сорбентте  хроматографиялау (қараптпа-фазалы ССХ).Адсорбент  пен элюентті таңдау маңызды болып  есептеледі. Элюенттің қасиетіне  байланысты заттар адсорбентте белгілі  уақыттың мөлшерінде ұсталады немексе  мүлдем ұсталмауы мүмкін. Адсорбциялық хроматографияда элюент молекулалары заттардың молекулаларымен қозғалмайтын фазаның белсенді беткейімен әрекеттесу қабылеті бойынша бәсекелеседі. Элюент адсорбентпен неғұрлым күштірек байланысса, соғұрлым ол бөтен молекулаларды  күштірек ығыстырып, олардың ұсталып  қалуын азайтады.Сұйықты түтіктік хроматографияда  қозғалмалы фазалар элюациялаушы қабылеттері  бойынша жіктеледі. Адсорбциялық хроматографияда  еріткіштің полюстілігі неғұрлым жоғары болса, полюсті сорбенттердегі элюациялаушы қабылеті соғұрлым күшті болады. Көбінесе қаныққан көмірсутегілер (гексан, гептан), ССI4 хлороформ, этанол, метанол, су қолданылады. (еріткіштер элюациялау қабылеттерінің жоғарылау бағытында орналасқан). Полюсті еріткішті аздаған мөлшерде полюссізге қосқанда элюация артады. Егер полюссіз элюентке сутектік байланыс түзуге қабылетті полюсті еріткіштер қосылатын болса, ұстау және селективтілік  зат-адсорбент, зат-элюент, элюент -адсорбент  әрекеттесу сусыз қозғалмалы фаза жағдайына  қарағанда тезірек орнайды, сол  себепті сулы және сулы-спирттік элюенттер  жиі қолданылады.

3. Ион алмасқыш  хроматография.

Ион алмасқыш хроматография (ИХ) сұйықтық хроматографияның бір  түрі болып есептеледі, оның негізіне иондық алмасу жатады. Ион алмасу зерттелетін  заттар мен ионалмастырғыштың аттас  иондарының арасында жүреді.рА + Ви <=> Au + Bp                       р- еріткіш фазасы и - ионалмастырғыш фазасы                                                                                                 ИХ бойынша бөлу әдісі зерттелетін иондардың ионалмастырғышта (ионитте) берік бекітілген қарама-қарсы зарядталған иондарға әр түрлі тартылуына негізделген. ИХ-да мұндай иондар белгіленген (фиксированные), ал олардың зарядтарын толтыратындар қарсы иондар деп аталады. Иондық алмасуға кейінгі иондар қатысады, олар, заң бойынша, қозғалмалы фазаның құрамына енеді.Иондық алмасуға қабылеттілікті кейбір минералды материалдар көрсетеді, мысалы, цеолиттер (анальцит, фозажит, стильбит), балшықты материалдар (каолинит, слюдалар, силикаттар) сол сияқты синтетикалық бейорганикалық иониттерде де (AI2O3, т.б.) осындай қасиет болады, сонымен қатар арнайы сульфирленген көмір. Ионалмасқыш шайырлар кеңінен қолданылады. Катиониттер катиондарды алмастырады. Алмасуға қатысатын функционалдық топтың табиғатына байланысты катиониттер былай бөлінеді:                                                                                                                          1. -SO3H тобы болатын күшті қышқылдық;                                                                                           2. -PO3H топты орташа қышқылдық;                                                                                                                                 3. -COOH топты әлсіз қышқылдық.                                                                                                              Қолданылатын катиониттер не Н+ -формада, не тұзды формада (Na+, K+) шығарылады. Аниониттер аниондарды алмастырады. Күшті негіздік аниониттердің құрамында N(CH3)3 тобы. орташа және әлсіздерде NH(CH3)2 немесе NH2CH3 топтары болады.Амфолиттер катиондармен де, аниондармен де алмаса алады. Мұндай ион алмастырғыштарды матрицаны (ион алмасуға қатыспайтын каркас) амин қышқылдарымен, мысалы, аргининмен байланыстырып алуға болады. Иониттердің жалпы қасиетіне олардың электролиттерді электролит еместерден бөлу қабылеті жатады. Хроматографиялық анализде қолданылатын иониттердің мынадай қасиеттері болуы керек: 1. Қозғалмалы фазада ерімеуі керек; 2. Қышқылдар мен негіздердің әсеріне төзімді; 3. Ионогенді топтарының мөлшері жеткілікті болуы керек; 4. Механикалық тұрақтылығы жоғары болуы қажет. Иондардың заряды және поляризацияланғыштығы неғұрлым жоғары, ал гидратталған ионның мөлшері неғұрлым кіші болса, соғұрлым иондардың ион алмастырғышта ұсталу қабылеті жоғары болады. Ион алмастырғыш хроматографияда қозғалмалы фаза ретінде буферлік ерітінділер қолданылады. Сутегі иондарының концентрациясын, буфердің түрін және иондық күшін өзгерті арқылы жүйенің талғампаздығын (селективтілігін) өзгертуге болады. Ион алмасқыш хроматография органикалық қосылыстарды (аминдер, амин қышқылдары. нуклеин қышқылдарының компоненттері, қышқылдар, т.б.) сараптау үшін пайдаланады. Амин қышқылдарын зерттеу үшін автоматикалық анализаторларды қолдануға болады.

4. Гель-өткінші  (молекулалы елеуіштік) хроматография.

 Гель-өткінші хроматография  (ГӨХ) молекулалардың мөлшеріне  негізделген бөлу әдісі.Бұл әдіс  бойынша қозғалмайтын фаза ретінде  саңылаулы бөлшектер қолданылады.  Қозғалмалы фазаның ролін сулы  немесе органикалық реагенттер  атқарады. ГӨХ механизмі бойынша  зерттелетін заттар сорбенттің  саңылауларындағы қозғалмайтын  еріткіш пен қозғалмайтын фаза  арқылы өтетін еріткіштің арасында  бөлінеді. Заттардың түтіктен шығуы  олардың молекулалық массаларының  төмендеу бағытында орындалады. ГӨК қолданылатын сорбенттер жұмсақ, жартылай қатты және қатты болып бөлінеді. Жұмсақтарға полисахаридтер негізінде дайындалған гельдер (крахмал, декстран, целлюлоза) жатады. Жартылай қатты гельдер стирол мен дивинилбензолдың қоса полимерленуі (стирогельдер) немесе винилацетаттың полимерленуі нәтижесінде алынады. Қатты гельдерге саңылауларының мөлшері белгілі шыны немесе силикагельдер жатады. Олар жоғары адсорбциялаушы қабылет көрсететіндіктен, арнайы химиялық заттармен өңделеді. ГӨХ биологияда полипептидтерді, белоктарды және басқа макромолекулаларды бөлу және тазалау үшін қолданылады.

5. Жұқа қабатты  хроматография.

 Жұқа қабатты хроматография  (ЖҚХ) бойынша қоспаларды бөлу  қозғалмалы фазаның сорбенттің  жұқа қабаты арқылы жылжуы  арқылы қамтамасыз етіледі. ЖҚХ  жүргізудің бірнеше әдістері  бар, көбінесе өрлегіш элюациялау  қолданылады. Ол үшін элюент  хроматографиялық қондырғының түбіне  құйылып, анықталатын зат тамызылған  пластинаның төменгі бөлігі еріткішке  салынады. Элюент төменнен жоғары қарай жылжиды. Элюенттің берілу тәртібіне байланысты ЖҚХ үздіксіз, еселенген, сатылы, градиентті және екі өлшемді болып бөлінеді. Үздіксіз ЖҚХ-да еріткіш үнемі, еселенгенде - бірнеше рет қайталанып, сатылыда - әр түрлі еріткіштер қолданылады. Егер қоспаның компоненттері боялған болса, олар анық көрінеді. Боялмаған дақтарды әртүрлі әдістермен айқындайды. Егер хроматограмманы иоды бар ыдысқа (иодты камера) салатын болса, компоненттер қоңыр дақтар түрінде айқындалып шығады. Сол сияқты хроматограмманы арнайы реагенттің көмегімен айқындауға болады. Көбінесе люминофор қосылады, ондай пластинаны жарықтандырғанда (λ=254 нм) флюоресценцияланып, компоненттер дақ түрінде шығады.

6. Қағаздағы хроматография.

 Бөлу механизмі бойынша  қағазды хроматография жіктегіш  болып есептеледі. Әдіс компоненттердің  екі араласпайтын фазалардың  арасындағы әр түрлі жіктелу  коэффициенттеріне негізделген.  Қозғалмайтын фаза тасымалдаушының  ролін атқаратын арнайы хроматографиялық  қағазбен ұсталады. Қозғалмалы фаза  қағаздың бойымен жылжиды. Rf мәні  ЖҚХ-дағы сияқты анықталады. ЖҚХ-да  сияқты өрлегіш, төмендегіш, көлденең, дөңгелек, градиентті және екі  өлшемді түрлері қолданылады.Қоспаны  бөлу үшін зерттелетін қағазға  тамызылады және бір шеті қозғалмалы  фазаға салынады. Сұйық қағаздық  бойымен көтеріліп, заттар орнын  ауыстырып, бөлінеді.

                   Талдаудың электрохимиялық әдістері

Талдаудың электрохимиялық  әдістері. Қазіргі кездегі аналитикалық химияны XX ғасырда қарқынды дами бастаған сапалық жоне сандық талдаудың электрохимиялық  әдістерінсіз қарастыру мүмкін емес. Оның кауырт дами бастауы теориялық  электрохимиямен және өлшеуіш радиоэлектрондық аппаратураларды зерттеумен байланысты. Мұнсыз талдаудың электрохимиялық  әдістері жоғары сезімталдық, дәлме-дәлдік, тездік, қайта өңдеп шығару, автоматтандыру мен компьютерлену сияқты қасиеттерге  жете алмаған болар еді.Электрохимиялық  ұяшықтарда пайдаланатын электрохимиялық  эффектілер мен процестер көптеген параметрлерге тәуелді: ерітінділердің, балқымалар мен қоспалардың құрамы мен табиғатына; қолданылатын электродтардың жасалуы мен құрылысына; радиоэлектродтық зерттеу аппаратураларына; ұяшықтың құрылыс-құрылымына. Талдаудың электр химиялық одістерінің сан түрлілігі осыларға байланысты.Электрохимиялық әдістің көмегімен кез келген агрегаттық күйдегі анорганикалық және органикалык қосылыстарды сандық және сапалық тұрғыдан талдауға болады. Зерттелетін ортадағы электр химиялық процестер өзара жанасатын фаза шекараларында немесе олардың көлемінде жүреді, олар құрылымның, валенттік күйдін, химиялық құрамның, концентрациянын және басқа да параметрлердің өзгерісімен байланысты.Электрохимиялық талдау әдістерін әрқайсысын жіктеуге болатын топ-топтарға бөліп қарастыруға болады. Мысалы, потенциометрия, кондуктометрия және жоғаргы жиіліктегі титрлеу, вольт-амперметрия және полярография, кулонометрия, диэлектрометрия.Потенциометрияға электр қозғаушы күші (ЭҚК) немесе қайтымды электролитті тізбектегі рН не рХ электродтарға тиісті потенциалдарды өлшеуге негізделген әр түрлі физикалық-химиялық шамаларды, иондардың не молекулалардың концентрациясын анықтайтын әдістер жатады. Потенциометрияның негізін салған В.Нернст (1889). Ол электродтардың тепе-теңдік жағдайындағы потенциалын анықтауға арналған әйгілі теңдеуді ұсынған. Алғашқы потенциометрлік титрлеуді 1893 жылы жүргізген Р.Беренд.

Вольтамперметрия

Вольтамперметрия термині  электрохимиялық өлшеу әдістеріне XX ғасырдың 40 жылдарында енді. Бұл әдіс зерттелетін электролитті ұяшыққа  берілетін поляризация тоғының  поляризациялану кернеуіне тәуелділігін анықтауға негізделген. Бұл кезде  жұмыс істеп тұрган электрод потенциалы оның тепе-теңдіктегі күйіндегіден едәуір өзгеше болады. Вольтамперметрия одісі  әр түрлілігі жағынан талдаудың  электрохимиялық әдістерінің ен кең таралған түрі, ол көптеген салаларды  қамтиды, бұған полярография да жатады.Кулонометрия әдісі электрохимиялық түрленуге  түскен заттың мөлшері мен электролиттік  ұяшық арқылы өтетін ток мөлшері  арасындағы байланысты орнықтыратын Фарадей  заңына (1834) негізделіп жүргізілетін талдау тәсілдерін қамтиды. Фарадей заңын  алғаш рет кулонометрлік талдауға арнаған Гроуер (1917).Алайда бұл әдіс дәуіріміздің 30 жылдарында ғана кең  дами бастады. Оның даму қарқыны құрылғы-қондырғылардың жетілуімен тікелей байланысты болды.Кондуктометрия электрометрдің электр өткізгіштігін, яғни балқымалар, коллоидтер сулы және сусыз ортада нағыз ерітінді күйінде болатын иондық өткізгіштерді анықтауға негізделген. Бұл әдістің басқалардан басты ерекшелігі, ол тек электродтар арасындағы кеңістіктегі иондардың концентрациясын өлшеуге ғана негізделген, және ол электродтардағы тепе-тендік потенциалының өзгеруімен байланысты емес. Алғашқы ток өткізгіштікті бұдан бір жарым ғасырдай бұрын Ом өлшеді. Жалпы кондуктометрлік талдаудын теориясы мен ондағы ток өткізгіштікті өлшеу әдісін қалыптастырган (1869) Кольрауш. Ал кондуктометрлік титрлеуді Дютуа (1910) жүргізді.