Ине жасырмақ- жастардың бас қосуында, көбіне
үйде ойналатын ойын. Қажетті бұйымдар:
ине және домбыра. Ойын шарты: ойыншылар
ең алдымен, бастаушыны сайлайды. Ол, біріншіден,
тәртіпті бақылайды, екінші, домбырада,
немесе басқа музыкалық аспапты ойнайтын
кісіні табады; үшіншіден, ойын ережесін
түсіндіріп, екі ойыншыны таңдайды. Ойыншының
біреуі бөлмеден шығып кетеді де, үйде
қалған екінші инені өз бойындағы киіміне
жасырады, немесе басқа біреуге береді.
Бастаушының белгісі бойынша үйге қайта
оралған іздеуші инені ойынға қатысушылардың
жағасынан, бас киімдерінен іздей бастайды.
Іздеуді жеңілдету үшін музыкант домбырада
ойнап отырады. Егер іздеуші ойыншы нысанаға
жақындай түссе, домбыра күмбірлей жөнеледі.
Ал, егер нысана тұсынан іздеуші өтіп кетсе,
домбыра үні бәсеңси бастайды. Іздеуші
инесі бар кісіге жақындаған не алыстаған
сайын домбырашы оны әр қилы сарынмен
бағыттап, дәлдеп отырады. Нысанға дөп
келген іздеуші ине осында-ау деген кісіні
әбден тінте тексеріп, инені табуға тырысады.
Ине жасыра алмаған, кәде бойынша ән салып,
не әзіл айтып айып төлейді. Ал табылмаса
іздеушінің өзі айып тартады.
Алты бақан –қатысушылар
санына шек қойылмайды. Алты бақан далада,
алаңда, алаңқайда көбіне көктем, жаз кештерінде
өтеді. Алты бақанды әзірлеу және ойын
шарты: тербелетін тұғыр жасау үшін ұзындығы
3,5-4 метрлік алты бақан және үш мықты арқан
керек. Алты бақан әрқайсысы үш-үштен мосы
тәрізді етіліп ара қашықтығы 50-70 сантиметрге
жерге төбелері түйістіріліп орнықтырылады
да оған көлденең арқалық ағаш байланады.
Ал үш арқанның ұшын сол көлденең арқалыққа
бекітеді. Арқанның ұзындауы аяқ тиреуге,
қалған қысқалау екеуі – отыруға бейімделеді.
Әдетте қыздар мен бозбалалар жұп-жұп
болып, алма-кезек ауысып тербеледі де
әуелете ән шырқайды. Қалған ойыншылар
өз кезектері келгенше әнге қосылып, көңілді
күлкі, шат думан түннің біруағына дейін
созылды.
Тоғыз құмалақ –
жарыстың жеке кісілік, жеке командалық
және командалық түрлері бар. Тоғыз құмалақты
арнайы ағаштан жасалған төрт бұрышты
тақтада ойнайды. Тақтаның екі қатарға
тоғыз-тоғыздан ойылған сопақша келген
ұясы (оны кіші отау деп те атайды), әрқатар
үшін бір-бірден жасалған екі қазан (үлкен
отау) болады. Олар екі түске ақ пен қараға
боялады. Әр ойыншыға 81-ден екі ойыншыға
162 құмалақ (оның бұршақ, жүгері дәні болуы
мүмкін) беріледі. Олар әр үяға 9-дан орналастырылады.
Тоғыз құмалақты тақтада немесе қалың
қағазға ұялар мен қазанның кескінін сызып
та ойнайды. Тіпті болмаған жағдайда ұяларды
жерден қазып та ойнай береді. Әр ұяның
1-ден 9-ға дейін өзінің реттік саны болады,
олар солдан оңға қарай есептеледі. Әр
ұяның оң жақ (1-ден 4-ке дейін) және сол
жақ (6-дан 9-ға дейін) қапталы бар. 5-ұя орталық
ұя деп аталады. Ойын ережесі: тоғыз құмалақтың
партиясы ақ пен қараның кезектесіп отыратын
жүрісінен тұрады. Ойынды бастаушы өзінің
кезкелген отауына бір құмалақты ғана
қалдырып, өзгесін қолына алып, оларды
сағат тіліне қарсы жақтан бастап, бояу
түсіне қарамастан бір-бірлеп ұяларға
салады. Егер ең соңы құмалақ түскен бәсекелестің
ұзындығы тас саны (2,4,6,8,10т.б.) жұп болса,
онда ойыншы сол ұядағы құмалақты түгел
алып, өз қазанына аударады. Ойының барысында
ойыншылардың біреуінің ұясында 2 құмалақ
қалса және оған серіктесі жүріс барысында
өзінің ең соңғы тасын түсіріп үлгерсе,
ол үш тасты түгел алады да, ұя ойын аяғына
дейін «тұздыққа» айналады. Содан әрі
қарай сол ұяға түскен тастар «тұздық»
иесінің қазанына көшіп отырады. Әр ойыншы
өз қарсылысының жағында тек бір ғана
«тұздыққа» ие болады. Қазанына 82 құмалақ
жинаған ойыншы ұтады.
Асық ойыны негізінен
ер балаларға тән. Асық ойнау үшін керекті
құралдың ең негізгісі – сақа. Әдетте
оны үлкен оңқай асықтан шіге жағынан
қорғасын құйып ауырлатып, тәйке жақ табанын,
шіге жақ бетін тегістеп, оң қолға ұстап
асық атуға ыңғайлап жасайды. Асық ойынын
жазды күні тақыр жерде ойнайды. Бір-біріне
қарсы екі бала не бірнеше бала екі топқа
бөлініп ойнаулары мүмкін. Ойынның негізгі
шарты бір-бірінен асық ұту. Асық ойынының
үштабан және алтыатар деп аталатын өте
кең тараған түрлері болған Үштабан ойнау
үшін тақыр жерге көлденең сызық сызылады
да, оған әр ойыншы бір бірден арасын сиректеу
етіп кеней тігеді.Содан соң ойнаушы балалардың
барлығының сақаларын біреуі жиып иіреді.
Қімнің сақасы шықса сол бірінші болып
сақасын көннен алысырақ жерге иіреді.
Сақасымен тігулі кенейді атып, үштабаннан
артықтау жерге жіберуі керек үш табаннан
кем, я болмаса сақасы кенейге тимей кетсе,
ойынды сақасы шыққан келесі ойыншы бастайды.
Ойын көндегі кенейді ұтып біткенше созылады.
Алтыатар ойыны бұдан басқаша. Көндегі
кенейледің бір шетіне түпте қалған ( сақасы
шықпаған) баланың сақасы тігіледі. Кенейдің
арасында саңлау болмай тіркестіріле
қойылады. Көннің екі жағына 1м жерден
су (сызық) ал 5-6 м жерден қарақшы белгілейді.
Кімде кім түптегі сақаны жұлып кетсе
(судан шығарса) бүкіл кенейді сол алады.
Ал сақаға тимей кенейді ұшырса, оның судан
шыққаны ғана соныкі болып табылады. Ату
саны-6 рет. Алғаш сақасы шыққан бала, қалғандары
одан кейінгі кезекте атады. Алты рет атыстан
қалған кенейдің бәрі түпте қалған баланікі
болып есептеледі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ ұлты негізінен ұрпақ қамын басты
мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат
болып қалыптасуына аса зор мән берген.
Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің
басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып,
дамытып отырған. Қазақ халқы- ұлт ойындары
ерлікті, өжеттілікті, батылдықты, шапшаңдықты
тағы басқа қуаты молдылығын, білек күшін
дененің сомданып шынығуын қажет етеді.Сонымен
бірге, бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің
жоғары принциптеріне негізделген. Өйткені,
ойынға қатыспай тұрып-ақ оған күн ілгері
көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне
тура келеді. Мысалы, бәйгені алайық. Ол
үшін алдымен бәйгеге қатысатын атты таңдап
алады. Ол атты баптап, бағып-күтуге тура
келеді, оның ішетін суы мен жейтін жеміне
дейін белгілі бір мөлшерге келтіреді.
Сондықтан, қазақтың ұлттық ойындары сауықтық
жағынан ғана емес, ол-спорт, ол- өнер, ол-
шаруашылық тәжірибелік маңызы бар тәрбие
құралы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Құрманбаева С.К.«Ұлттық ойындардың
бүгіні мен келешегі»,«Алматы»
2004 жыл,
2. Несіпбаев Б.К. «Ұлт мәдениеті
мен өнері», «Білім» 2003 жыл.
3. Атабаев А.С. «Ұлттық
ойындар- халық мұрасы», «Кітап» 2006
жыл.