Әбу-насыр әл-Фараби

Таным проблемасын карастырғанда, зерттегенде Фараби өз заманындағы жаратылыстану ғылым жетістіктеріне сүйенеді және математика, астрономия, медицина, физиология, музыка теориясы және басқа салалар бойынша өзінің жан-жақты білім қорын мол, сарқа пайдаланады. Мұнда ол таным теориясына рационал сипат беретін ақыл туралы ілімді басшылыққа алады. Тану теориясының бірсыпыра мәселелерін ғылыми жолмен дұрыс қойып, түсіндіруде Фараби бірсыпыра психологиялық проблемаларды камтып, оң шешуін табуға тырысады. Мысалы, түйсіктің табиғаты, олардың сезім мүшелеріне байланысы; жан қуатының және адам қабілетінің жалпы схемасы, танудың екі негізгі формасы (түйсік арқылы және ойлау арқылы) т.б.

Фарабидің таным туралы ілімінің негізгі көздеген нысанасы - ғылымның рөлін көтеру, философия мен діннің қызметін даралау, бөлу, ең бастысы өзі үлкен ат салысқан, қатысқан танудың ғылыми әдістерін (метод-тарын) (эксперименттік-теориялық әдіс, табиғат туралы білімдерді математикаландыру) жасау және дамыту болып табылады.

Методологиялық дұрыс бағдарламаны басшылыққа алып, Фараби көптеген нақты ғылымдар (математика, астрономия, акустика, музыка теориясы т.б.) бойынша және оларды оқыту дидактикасын жасау жөнінде айтулы табыстарға жетеді. Алайда Фарабидің таным теориясы тұтас алғанда өміршең ілгерішіл бола түра, онда ғылыми қайшылығы бар бірсыпыра даулы қағидалар мен идеялардың да болғанын айтуымыз керек.

Фарабидің ғылыми-философиялық шығармашылық қызметінде логика мәселелері үлкен орын алады. Логика ойлау жүйесі мен пікірлерді мүлтіксіз дәлелдеуді қажет етеді, сондықтан да Фараби оны шындыкты табудың және оны негіздеудің бірден бір әдісі ретінде жоғары бағалайды. Логикалық тұрғыдан ол білімді аксиомалар мен алғышарттар түрінде өрнектелген бастапқы, не алғашқы және оларды ой қорыту салдары ретінде шығарылып алынған туынды, қорытынды деп екіге ажыратады. Ал логиканың заңдары мен ережелері жаңа білім шығаруға қызмет етеді. Тілде грамматикасыз күн жоктығы сияқты дұрыс ойлауда логикасыз аттап басуға болмайды. Фарабидің үйретуінше, адамның адам болуы ақыл, ойлау арқасында болса, онда мәдени, жоғары парасатты ақылды себетін логика адамзат үшін ең қажетті игілік болып саналатын ғылым, өнер көзі болады. Фарабидің логика жайындағы трактаттарының мәні өте зор. Онда автор категория, семантика, импли¬кация теориясы т.б. мәселелер жөніндегі Аристотельдің бай идеяларын әрі карай дамыта түседі. Фарабидің философиясы өзінің өміршендігін, дұрыстығын нақтылы ғылыми зерттеулерден тауып, принциптері, қағидалары одан ары кемелденіп отырды. Оның ғылыми ойлау жөніндегі тапқан әдісі (методы), жеке, дербес заттарды, кұбылыстарды нақтылы қарастыру, бақылау жасау арқылы дедуктивті-аксиоматикалық теория жасаумен ұштастырылады. Бұл туралы толығырақ кейін Фарабидің ғылым, атаи айтканда музыка теориясын жасау әрекеттерін баяңдау барысында айтамын.

Фараби өзінің дүниеге көзқарасын социология, этика және эстетика мәселелерін қамти отырып жүйелендіре, нақтылай түседі. "Ізгі кала тұрғындарының көзқарастары", “Бақытқа жету туралы" трактаттарында ол адам қоғамының шығуы, өмір сүру формалары, адамның мінез-құлқы, әділетті әкімнің бейнесі туралы ой толғайды. Ол ең әуелі өзі өмір сүріп отырған қоғамның құрылымын талдайды. Адамдар қауымы өмір сүру ортасы ретінде қала халқын алады. Калаларды жік-жікке бөле келіп ол кемел де үлгілі құрылым ретінде "Ізгі қаланы" тандайды, оған жақын келетін және тұрмыстық байланыстағы құрылым – еңбекшілер тұратын "қажеттілік қаласы" деп қарайды. Фараби әрі карай "алыс-беріс қаласы" (саудагерлер мен алыпсатарлар мекені), "бақытсыздық пен бұзылғандық қаласын" (ұры-қарылар, арамтамақтар мекені) бөліп ажыратады.

Ізгі мемлекет (қала) туралы ілімін жасауда Фараби Платонға еліктеп мемлекетті әрбір мүшелері белгілі бір қызметті аткаратын адам тәніне ұқсас етіп қарастырады. Осыған сәйкес ізгі мемлекеттегі феодалдық құрылыс суреттеледі. Идеалистік түрде жақауратып айтылғанмен Фараби топшылауында адамдар арасындағы теңсіздік, артық-кешілік анық сезіледі. Мысалы, халық — мемлекеттің жүрегі саналғанымен, олар да күн көріс қамын, харекетін жасауға, ойлауға мәжбүр (ішіп-жеу, үйлену-жайлану т.б.) Фараби мұндай теңсіздікті, әділетсіздікті жоюдың бірден бір жолы ағартушылық, адамгершілік тәрбиесін күшейту деп қорытады. Феодалдық әділетсіздік езгі мен зорлық-зомбылық өріс алып тұрған сол ауыр заманның өзінде-ақ ол зорлықсыз, қанаусыз әділ қоғам болуы мүмкін деген батыл утопиялық (қияли) болжам жасайды. Фараби ондай ізгі мемлекеттің тууы, ең алдымен мемлекет басшысына, оның ақыл-парасатына, ғұламалығына, талантына, тәрбиесіне тікелей тәуелді деп қорытынды жасайды (ағартушы-философ әкім идеясы). Кемеңгер-ойшылдың бұл пікірін түгелдей теріс деп айтуға болмайды.

 

Фараби философияны үйрену шарттары туралы

Фараби ғылым мен философияны оқып-үйрену мәселесіне арнап бірнеше еңбек жазған. Солардың бірі "Философияны үйрену үшін қажетті шарттар жайлы трактат".

Бұл еңбекте Аристотельдің ғылымын, философияны меңгеру үшін кажет болатын тоғыз шарт туралы әңгіме болады, олардың әрқайсысы жайлы ұлы ұстаз өз пікірлерін ортаға салады.

Бірінші шарт — философиялық ағымдардың аты-жөнін білу. Бұл туралы Фараби былай дейді: "Философиялық ағымдарды тану (аты-жөнін білу) жеті нәрседен түрады: 1) философиялық бағытқа (ағымға) бас болған ұстаздың аты-жөні;

              2) оның шыққан қаласы;

              3) философияға мекен (медресесі) болған орынның аты;

              4) философиялық талдауға түскен мәселелер;

              5) философияның алға қойған максаты туралы түсінік;

             6) философияның практикалық мәні, нәтижесі. Философиялық бағыттың негізін салушы ұстаздың есімі бойынша аталған философиялық ағымға "Фупағұрс" (пифагористер) тобы жатады.

Бұл жерде Фараби ертеде Грециядағы негізгі ғылыми-философиялық мектептерге шолу жасаған.

Екінші шарт — өткендегі ірі философтардың еңбектеріндегі негізгі мақсаттарды тану. "Философиялық еңбектер (кітаптар) арасында және мөселелерге ғана арналған бөлшек (жузие) түрлері бар және мәселенің күллісін жалпы камты-ған толық (куллие) түрлері бар. Бүл екеуінін аралығына жататын орташа (уассита) аталатын кітаптар бар. Бөлшек жазулар кейде үлкен еңбектерінің жеке үзінді дәптері болуға да мүмкін. Немесе жалпы еңбектердің ішінде философиялык. еңбектерге талдау жасаған, ескертпе енбектер болуы мүмкін.

Философияда қолданылатын дәлелдер (бурһан) ғылымы жөніндегі еңбектер үшке бөлінеді. Оның біріншісі дәлелдеу ғылымынан бүрын оқылатын еңбектер; екіншісі дәлелдеу негізін үйрететін еңбектер; үшіншісі, дәлелдеуді білгеннен кейін оқылуға керекті кітаптар. Дәлелдеу ғылымынан бүрын оқылуға тиісті кітаптар екі түрлі болады: оның біреулері дәлелдеудің дүрыс нөтиже беретін жолын үйретеді; екіншілері дәлелдеуге жататын кіріспелердің (мүқадималардың) қалай қолданылуын, қалай айтылуын үйрететін еңбектер. Дәлелдеудің дүрыс нәтиже беретін жолын үйрететін "Бариминияс" кітабы болып табылады. Мүқадималардың қалай қолданылуын үйрететін с'Фи-әл-хадди" деген кітап, оны кейде "Катигориас" (категория) деп те атайды.

Ал, енді дәлелдер үйрету кітабы "Фи-әл-бурһан" деп аталады. Оның өзі екіге бөлінеді: оның бірінде дәлелдеудін формасы (қүрылысы), екіншісінде дәлелдің қүрамы зертте-леді. Формальдық дәлел (логика) олшеу - салыстыру (силлиогизм) кітабында (Фи-ал-киас) айтылады, оны анулу-тика (аналитика) деп атайды. Дәлелдің қүрамын зерттеу "Ғұнсари ал бурһан (табиғи дәлел)" деген кітап жазылған. Оны "Бафузуқтика" (метафизика) деп атап кеткен.

Дәлел ғылымын үйренгеннен кейін сол ғылымның дұрыс дәлелі мен терісінің арасын айыратын кітаптарды оку керек. Демек, дәлелдің өтірігі де бар, расы да бар. Өтірік дәлел-қисындар көбінесе поэзияда, өлеңдерде болады. Өтірік қисын кітаптардың ішінде түгелдей өтірігі болады, өтірігі мен шындығы аралас тең түрлері де сол сиякты өтірігі көп, шындығы аз түрлері де немесе шындығы көп, өтірігі аз түрлері де болады.

Үшінші шарт — философ болу үшін кажетті ғылымдар-ды тани білу. "Философия ғылымын үйрену үшін алдымен тани білуге қажетті болған ғыльш. Ол ғылым Платонның және оны жақгаушылардың (оның мектебінің) макүлдаған ғылымы. Ол ғылым "ғылым әл-һандаса", яғни геометрия. Алдымен соны оқу керек. Философияны үйрену үшін алдымен геометрияны білу керек екенін дәлелдеген Платон өзінің академия сарайының (һайлінің) есігіне "кімде-кім геометр (муһандиса) болмаса, біздерге келіп кірмесін" деп жазып қойған. Неге десеңіз, геометрияда қолданылатын дәлелдер барлық дәлелдер атаулының ең дұрысы деген.

 

 

 

 

 

Қорытынды

Есімі дүние жүзіне мәлім болып, ғылыми және мәдени мұралары ғасырлар бойы ардақталып, ұрпактан-ұрпаққа өтіп келе жатқан ардагер азаматтар тарихта аса көп емес. Тарих жазбасында, халықтың рухани қазынасында айтулылардың айтулысы, жүйріктердің жүйрігі ғана мәңгілік. Мың жылдан артық уақыт өтсе де, аты ауыздан-ауызға жатталып, еңбектері уақыттың, мезгілдің катыгез сынынан мүдірмей өткен, сол адамзат ұлдарының, тарих перзенттерінің бірі Әбунасыр Фараби.

Фараби Аристотельдің, әл-Киндидің ізін қуып фило¬софия мен ғылымның барлық тараулары бойынша калам тартып аса ірі жетістіктерге жетті. Ол ғылымның түрлі салалары бойынша 150-ге тарта ірілі-ұсақты еңбек жазған Фараби, әсіресе, философия ғылымын көп зерттеген. Оның философиялық еңбектерінің басым көпшілігі грек ойшылдарының, әсіресе Аристотельдің мұрасын зерттеуге арналған. Фараби Аристотельдің "Категориялар", "Мета¬физика". "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші "Аналитика" т.б. бірсыпыра философиялық және логикалық шығармаларына түсініктемелер жазған.

Казіргі қолда бар мағлұматқа қарағанда ұлы бабамыздың ғылымға белгілі (зерттелген-зерттелмегенін қосканда) 70-ке тарта шығармасы бар көрінеді. Олардың толық немесе үзінді түрінде кезінде КСРО халықтары тілдеріне бірсыпырасы аударылған. Олар мыналар: "Ғылымдардың шығуы", "Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі", "Ізгі кала тұрғындарының көзқарастары туралы кітап", "Мәселелердің түпкі мазмұны", "Жұлдыз бойынша болжаулардың дұрысы мен терісі тура¬лы", "Вакуум туралы" трактат, "Музыканың ұлы кітабы" (кіріспесі қазақтіліне аударылған), "Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарына түсініктеме", "Философияны оқып-үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі жайлы", Порфирийдің "Философияға кіріспе" атты кітабына түсініктеме, "Химия өнерінің қажеттігі жайлы", "Птолемейдің "Алмагесіне" түсініктеме" және қосымша кітап, "Платон мен Аристотельдің көзқарастарының ортақтығы жайлы", "Философиялық сұраулар және оған жауаптар", "Бақытқа жету туралы", "Адам ағзалары жөнінде Аристотельге қарсы шығушы Галенді бекерге шығару трактаты", "Ақылдың мәні туралы", "Түсініктемелер", "Философияның дінге қатысы", 'Әріптер туралы кітап", "Логикаға кіріспе трактат", " Геометриялық трактат" т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

А.Кобжов. Әл-Фараби, Алматы, 1971.

Кішібеков Д.,Сыдықов Ұ Философия.оқулық.-Алматы:»Ғылым ғылыми баспа орталығы»,2005.-360 б.

Мырзалы Серік.Философия.-Алматы: «Бастау»,2010.-644б.

Тұрғынбаев Ә.Х.Философия.Жоғары оқу орындарыны студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы: «Білім»2005ж-304б.