Қаржылардың ұғымы мен мәні

3)        мемлекет  білім беру және денсаулық  саласында белсенділік танытады. Өйткені бұл салалардан түсетін  пайда экономикалық бағалауда  төзімді болып келеді.

 

Мемлекеттік қаржы ұғымында жеке дара звенолардың әрқайсысы  спецификалық орын алады.

Мемлекеттік қаржылар құрамына кіретіндер:

1)        мемлекеттік  бюджет;

2)        бюджеттік  емес қорлар;

3)        мемлекеттік  несие;

4)        мемлекеттік  қоғамның қаржылары.

Мемлекеттік басқару деңгейі  бойынша экономикалық және әлеуметтік салада мемлекеттік қаржылар республикалық  және жергілікті болып бөлінеді.

Бюджеттік қарым-қатынас  мемлекеттік қаржы құрамында  маңызды рөл атқарады. Бюджеттік  өзара байланыс арқылы ақша қаражаттары  қайта бөлінеді, яғни шаруашылық мекемелерден мемлекеттік пайдасына және керісінше.

Республикалық бюджеттің  рөлі

Оның қорлары жалпы  мемлекеттік іс-шараларды жүзеге асыруға арналған. Республикалық  бюджеттің көмегі арқылы экономиканың тұрақтылығы, бюджет теңгерімділігі мәселелері шешіледі.

Жергілікті бюджет

Бұл экономикалық процесті реттеу үшін өндірістік күштерді орнатуы, территориялық инфрақұрылымның  дамуы үшін қолданылады. Әлеуметтік шығындарды қаржыландыру барысында  үлкен рөлді жергілікті бюджет атқарады.

Бюджеттік емес қорлар

Бұл жеке мақсатты іс-шараларды  аударымдармен және басқа да дерек  көздермен қаржыландыру.

Мемлекеттік несие

Мұнда қарым-қатынастар мекеменің  уақытша бос ақша-қаражаттарын мобилизациялаумен  байланысты, оларды мемлекеттік мекемеден  берілуі мемлекеттің қажеттіліктерін  қамтамасыз ету үшін керек.

Мемлекеттік қаржылар меншіктің  жіктелу тұрғысынан қарағанда мемлекеттік  заңды тұлғаның меншігі және мемлекеттік  қазына болып табылады.

Мемлекеттік заңды тұлғаның бөлігі заңды түрде жеке дара болып  табылады және мемлекеттік қаржылардың  негізін құрайды.

Мемлекеттік қазына 2-ге бөлінеді:

1)        республикалық;

2)        жергілікті.

Республикалық қазына жүйесі:

1)        республикалық  бюджет қаражаттары;

2)        алтын  валюта қорлары;

3)        тек  қана мемлекеттік меншігіндегі  мүліктер (жер, флора мен фауна,  табиғи ресурстар);

4)        республикалық  меншікке жататын жеке дара  емес мүлік.

Жергілікті қазына жүйесі:

1)        жергілікті  бюджет қаражаттары;

2)        коммуналдық  меншікке жататын жеке дара  емес мүлік.

Осыдан барып мемлекеттік  қаржылардың рөлі бөлінеді, яғни мемлекеттік  қаржылар – әр анықталған тіршілік ету кезеңінде үкіметтің экономикалық функциялардың орындалуын және қоғамның дамуының мақсаты мен міндеттерін  жүзеге асырудың негізі болып табылады.

Қаржы жүйесі- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қаражаттарының қорларын қалыптастыру және пайдалану жөніндегі қаржы қатынастарының, бөліктерінің және аяларының жиынтығы.

Қаржы жүйесінің негізгі  құрамдас бөлігіне жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс қалыптасатын материалдық  өндіріс аясы жатады.

Мемлекеттік бюджет қаржы  жүйесінің басты бөлігі болып  табылады. Мемлекеттік бюджеттің  көлемі бойынша елдің экономикалық дамуының деңгейі, экономикалық құрылым  мінездемесі, тұрғындардың негізгі  бөлігінің материалдық жағдайы  туралы қортынды жасауға болады. Мемлекеттік  бюджеттің негізгі көзіне салықтар (90%) жатады, ал қалған бөлігі мемлекеттік  қарыз, ресми трансферттер, ақша эмиссиясы  т.с.с. жолдарымен толтырылады. Мемлекеттік  несие – бұл мемлекет бюджетіне  ақша қаражаттарын толтырудың әдісі  болып табылады. Мемлекеттік несие  тарту жолдарына:

1. Ұлттық банк тарапынын  Үкіметке берілетін тікелей банк  несиелері;

2. Мемлекеттік бағалы  қағаздар шығыру; жатады.

Мемлекеттік несие негізінде  мемлекеттік қарыз қылыптасады. Мемлекеттік карыз – белгілі  бір уақыт мерзіміне шығырылғын, бірақ өтелмеген міндеттемелердің үстеме ақысымен қосқандағы сомасы. Мемлекеттік  қарыз ішкі және сыртқы қарыз болып  бөлінеді.

Өтелу мерзіміне сәйкес мемлекеттік  бағалы қағаздар МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕУКАМ, МЕИКАМ болып бөлінеді. Қазақстанның сыртқы қарызы Үкіметтің, Ұлттық банктің  сыртқы қарыздары, мемлекеттік кепілдік берілген және мемлекеттік кепілдік берілмеген сыртқы қарыздарынан тұрады.

Бюджеттен тыс қорлар белгілі  бір мақсаттар үшін бюджет сыртында қалыптастырылған, жинақталған қаражаттар. Бюджеттен тыс қорлар экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа  мақсаттар үшін құрылады. 1999жылғы  Қазақстанның қаржы жүйесін реформалаған кезге дейін елімізде 5 бюжеттен тыс қор болды (мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, тұрғындарды жұмыспен қамтамысыз ету қоры, зейнетақы қоры). Кәзіргі кезде бюджеттен тыс  қорларға жинақтаушы зейнетақы қорын, ұлттық қорын жатқызуға болады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне келесі субъектілер  қатысады:

1. Жинақтаушы зейнетақы  қорлары;

2. Кастодиан-банктер;

3. Зейнетақы активтерін  басқарушы компаниялар;

4. Қаржы нарығын және  қаржы институттарын реттеу және  қадағалау жөніндегі Агенттік.

Өтелу мерзіміне сәйкес мемлекеттік  бағалы қағаздар МЕККАМ, МЕОКАМ, МЕУКАМ, МЕИКАМ болып бөлінеді. Қазақстанның сыртқы қарызы Үкіметтің, Ұлттық банктің  сыртқы қарыздары, мемлекеттік кепілдік берілген және мемлекеттік кепілдік берілмеген сыртқы қарыздарынан тұрады.

Бюджеттен тыс қорлар белгілі  бір мақсаттар үшін бюджет сыртында қалыптастырылған, жинақталған қаражаттар. Бюджеттен тыс қорлар экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа  мақсаттар үшін құрылады. 1999жылғы  Қазақстанның қаржы жүйесін реформалаған кезге дейін елімізде 5 бюжеттен тыс қор болды (мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, тұрғындарды жұмыспен қамтамысыз ету қоры, зейнетақы қоры). Кәзіргі кезде бюджеттен тыс  қорларға жинақтаушы зейнетақы қорын, ұлттық қорын жатқызуға болады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне келесі субъектілер қатысады:

1. Жинақтаушы зейнетақы  қорлары;

2. Кастодиан-банктер;

3. Зейнетақы активтерін  басқарушы компаниялар;

4. Қаржы нарығын және  қаржы институттарын реттеу және  қадағалау жөніндегі Агенттік.