Шағын және орта бизнесті жетілдіру

Шағын кәсіпорындардың  үлкен өндіріспен салыстырғанда  жергілікті нарықтарға жақын болуы, тұтынушылардың сұранысын тез орындауға бейімделуі жағынан бірқатар артықшылығы бар.

Үлкен фирмаға  шығын болатын өнімді аз көлемде  шығару, басқарудың артық тізбегін алып тастау, т.б., кіші өндіріске өндірістік және жеке тұтынудағы сұраныстың дифференциясы  мен жекеленуі ықпал етеді.

Өз кезегінде  шағын және орта бизнестің дамуы  – экономиканың дамуына оң ықпал  етеді; бәсекелестік орта дамиды; қосымша  жұмыс орындары пайда болады; құрылымдық қайта құру жанданады; тұтыну секторы кеңейеді.

Кіші кәсіпорындардың  дамуы тауар мен қызмет нарығының толығуына, экспорттық мүмкіндіктердің жоғарылауына, жергілікті шикізаттық ресурстарды пайдалануына алып келеді.

Шағын кәсіпорындардың  көп болуы еңбектің қолданылу  шегін ұлғайтуға, жұмысқа тұруға мүмкіндік береді.

Әр түрлі  мемлекеттердегі кіші кәсіпорындардың қызмет ету тәжірибесі шағын кәсіпорынның тиімділігі тұтыну ортасында ғана емес, сонымен қатар өндіруші ретінде үлкен кәсіпорындарға қажетті қосалқы бұйымдарды, жартылай бұйымдарды, тағы басқа шығаруға тиімсіз аз партиялы өнімдерді өндіре алуымен ерекшеленеді[7].

Шағын кәсіпорындарға барлық дамыған елдерде қолдау көрсетіледі.

Біздің қоғамға  қажетті еңбекті ұйымдастырудың бұл түрі Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық мүддесіне сай.

Бұл іс елдің  экономикасына да, жеке азаматтың  жағдайына да қолайлы пайдалы әсерін тигізетіндіктен мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуі қажет (Сурет 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Қазақстан  Республикасындағы кәсіпкерліктің топтамасы

 

 

 

 

 

 

2. Кіші  және орта бизнестің қаржыландырудың процедурасы мен жағдайы

 

       Мемлекеттің инвестициялық саясатының стратегиялық мақсаты- құрылымдық қозғалыстар арқылы ұлттық экономикаыны тиімді қалыптастыру, сапалы жаңа техника және технология негізінде өндірісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіп, қазіргі тілекке сәйкес өзгерту.

 Республикада экономикалық  құрылымын қайта құруды жеделдету  және инвестициялық әрекетті  жандандыру үшін регионалды бөлімдері  бар Қайта Құру және Даму  Банкісі ашылды. Онда шағын кәсіпкерлікті инвестициялауға арналған қаржылары жиналады.

Нарықты экономикада  шағын бизнес не дамиды, я болмаса қызмет атқармайды. Нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік – жетекші сектордың бірі болып саналады, ол жалпы ұлттық өнімнің саласымен құрылымын, экономикалық өсу қарқынын анықтайды. Барлық дамыған елдерде шағын кәсіпкерлікті бөлігіне жалпы ұлттық өнімнің 60-70% келеді. Сондықтанда көптеген дамыған елдерде шағын кәсіпкерліктің қызметін жағымды санайды. Осы жерде шағын кәсіпкерліктің ерекшелігі неде деген туындауы мүмкін.

Шағын кәсіпкерліктің дамуы өзінде бірнеше ерекшеліктерді көрсетеді:

• Меншіктер санын ұлғайту, яғни отандық класты қалыптастыру;
• Төмен шығынмен, жаңа жұмыс орнын құру;
• Жаңа технология, техника енгізу мен өндеу;
• Бәсекелес ортаны құру;
• Әр түрлі экономикалық секторлар арасында өзара байланысты жақсарту.

Соңғы жылдары  Қазақстанда шағын кәсіпкерлік  динамикалық дамуда. Шағын кәсіпкерлік халықтың жұмыс бастылығының мәселелерін, белсенді адамдарға өзіндік және шығармашылық өз істерін дамытуға жол ашады.

Қазірге дейінгі  Қазақстанда 470 мың шағын кәсіпкерлік субьектісі бар, оның ішінде 91% қызмет істеуде, онда 1,5 млн. – адам жұмыс істейді. Республикада олардың ЖІӨ 17 пайыз құрайды.

Шағын кәсіпкерлік  әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, тәуелсіздіктің 15 жыл ішінде елімізде атқарылған реформалардың бәрі әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған. Қазіргі Қазақстан экономикасы дағдырыстан шығып, тұрақты дами бастады деп айта аламыз. Бұл біздің экономикамыз стратегиялық даму жоспарына сәйкес жүргізілуі.

Атап айтқанда, ақшалай несие және салық жүйесін  реформалаумен байланыстылығы. Бюджетке салық төлеу жағынан шағын  кәсіпкерлікті өкілдерінің үлесі  артып келеді. Сондықтанда қазіргі  таңда үкіметіміз индустрияны дамыту бағдарламасында негізгі бағыт шағын кәсіпкерлікті дамытуға арналған, соның ішінде жаңа инновациялық бизнесті дамытуға қолда бар кәсіпорынның негізгі қорларын жаңартуға көңіл бөлінуде. Ал халықтың әл-ауқатын көтеру, кедейшілікті жеңуде кәсіпкерліктің рөлі зор. Жаңа жұмыс орындарын ашуда шағын кәсіпкерліктің тез қимылдайтыны белгілі. Қазақстанда шағын кәсіпкерлігі бірінші орында деп айтуға болады. ТМД елдерімен салыстыратын болсақ,  сан және сапасы жағынан алда келеді, ал дамыған елдермен салыстырғанда едәуір төмен.

Нарықтық қатынастарға көшу барысында кәсіпорынның өзіндік  қызметін дамыту үшін несиелік ресурстарды, оның ішінде лизингті пайдаланған жөн. Лизинг дәстүрлі әдіс ретінде экономикада  инвестициялық қызметті реттеу және қаржыландыру үшін қажет.

Лизинг көмегімен қозғалмалы және қозғалмайтын мүлікті ірі салымдарсыз сатып алуға, яғни құрылыс, ғимараттар, жабдықтар сатып алу ыңғайлы. Бұл шаруашылық субьектілерге өз ақшаларын өздеріне қалдырып, яғни кәсіпорынның тұрақты дамуына көмек көрсетеді.

Шағын кәсіпкерлікті несиелендіру процедурасы  Қазақстан Республикасының заңдары мен биліктің жарғысымен және басқа құжаттар негізінде жасалған. Нақты процедурасының негізі клиенттік базаның жолдармен ұлғайту:

1. Қарызды беру процесін жандандыру;
2. Шағын бизнесті несиелендіру операциясының тиімділігін ұлғайту;
3. Қолданып жүрген қаржылық процедураларды қарапайымдау;
4. Қаржыландыру процестері шегінде бақылау  процедурасын құру.

Нақты процедуралар келесіні қамтиды:

• Басқарма шағын кәсіпкерлікті несиелендіру бөлімінің қызметкерлерін басқа бөлімшелері мен бас банк қызметкерлерінің қарым-қатынасы;
• Қолданып жүрген қаржылық шарттарды өзгерту;
• Несиені қарастыру кезінде оны несиелік бөлімі мен басқарманың экспертімен бірге жүргізу;
• Қарыздарды, банктің қарыздық қаражаттарын мақсатты қолдануынсыз, қарыз алушының қаржылық жағдайы мен қамтамасыз ету жағдайының мониторингімен клиенттерді таңдау, тарту және өтініштерді қабылдау.

Клиенттерді таңдау, тарту және өтініштерді қабылдау және қарыз несиелеу бөлімі мен басқарманың  экспертімен жүзеге асырады.

Клиенттерді таңдау келесі талаптар бойынша жүргізіледі:

1. Клиенттің 3 айдан жоғары мерзімде үнемі тұрақты қызмет етіп жүрген ағымдық бизнесі болу керек;
2. Несиелеу үшін өтінішті беру қажет;
3. Клиент жеке кәсіпкер ретінде тіркеу керек немесе Қазақстан Республика заңдарына сәйкес заңды тұлға ретінде тіркеу керек.

Шағын кәсіпкерліктің субьектілерінің көрсеткіштері:

• Жылдық ақша айналымы 15,0 млн. АҚШ долл. аспайды;
• Активтер 5,0 млн. АҚШ долл. жоғарыламайды;
• Қызметкерлердің жалпы штаты 500 адамнан жоғары емес.

Жоғары көрсетілген талаптар қанағаттандырылса, клиент бас банктің өкілетті органдардың шешімімен ғана қаржыландырылуы мүмкін.

Несиелік эксперт  қарызгермен алғашқы кездесуде  қатысты шағын кәсіпкерлікке  қаржыландыруға қатысты талаптарды анықтайды. Қарызгерге несиелендірудің жағдайы сәйкес көмек жағдайда банктің несие шарттары жайлы ақпарат беріледі, яғни шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру, сондай-ақ несиелендіруге байланысты тапсырыс қарастырылады. Несиелік эксперт қарызгерден несиелеуге байланысты өтінішті қабылдайды және құжаттардың тізімін жобаға өтуіне жауапты болып табылады. Қарызгердің өтініші мәліметтер журналында тіркеледі, яғни ол несиелік бөлімнің бастысы несиелік экспертті анықтайды және тапсырысының өтуіне жауапты болып табылады.

Шағын кәсіпкерлікті  несиелендіру  тиімділігі бұл кәсіпкерлікті одан әрі дамыту, жаңа өндіріс ашу және жұмыс орындарын ашу, аймақ экономикасына инвестиция тарту.

Шағын кәсіпкерлікті  дамыту және қолдау  кәсіпкерлік  саласындағы жұмыстарға халықтың Әлеуметтік -  кедей тобын тарту жолымен кедейшілік деңгейін төмендетуге мүмкіндік беретін аймақтық саясат бағыттарының бірден-бір жолы болып табылады.

Соңғы жылдары  шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі  жұмыстар жандандырылды. Жыл сайын  шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  оларда жұмыс істейтіндер саны өсуде. Соңғы үш жылда бұл көрсеткіштер 50 пайыздан астам артты, олармен өндірілген өнім көлемі 1,5 есеге өсті.

Шағын кәсіпкерлік  субъектілері негізінен:  саудамен 45,9%, түрлі қызмет көрсетулермен-17,2%, өнеркәсіп өнімдерін өндірумен  – 15,1%, ауыл шаруашылығы дақылдарын өңдеумен – 9,1% айналысады. Облыста 2011 жылғы 1- шілдеге шағын кәсіпкерлік субъектілерінің 3887 заңды тұлғалары болды, оларда – 35149 адам жұмыс істеді. Фермер және шаруа қожалықтарының саны 31253, оларда жұмыс істейтіндер саны 100241 адам, жеке кәсіпкерлікте 14778 субъект тіркелген, оларда 31981 адам жұмыс істеді. Олармен өндірілген өнім (жұмыстар, қызмет көрсетулер) көлемі 17,8 млрд.теңгені (2011 жылғы 128,9%) құрады.

Шағын кәсіпкерлікті  несиелеу өзін-өзі жұмыспен қамту  және аз қамтамасыз етілген және жұмыссыз азаматтардың материалдық жағдайын жақсарту жөнінде басымды шаралардың бірі болып табылады. Ол кәсіпкерлікте, жанұялық және жеке бизнесте тиімді ынталандыру рөлін атқарады, сондай-ақ жұмысты жаңа бастаған бизнесмендерге тәжірибе жинақтауға, пайда табуға, кедейлік шегінен шығуға көмектеседі.

Қазіргі кезеңде  облыста  200-ге жуық шағын несиелеу тобы 2-ден 10 -ға дейінгі адам санымен  құрылған.  Сондай-ақ, заем алушылардың  іске көзқарасы, жобалар сапасын  жақсартуға мүмкіндік беретін, несие берудің шарттары мен тетіктері өзгертілді. 2009 жылдан бастап берілген шағын кредиттер 90-100% мөлшерінде қайтарылуда.

Қауымдық несиелеудің  Қазақстандық қоры (ҚНҚҚ) 1997 жылы қарашада  Халықаралық даму жөніндегі (ЮСАИД) Америка Агенттігімен және Қазақстанда  шағын несиелеу бағдарламасын іске асыруға бағытталған Сорос қорымен  бөлінген грант қаржысымен құрылған.

ҚНҚҚ-ы айналым  капиталын  арттыруға және негізгі  құрал- жабдықтар алуға несие  береді. Несие сонымен қатар мамандар тарапынан тікелей заем жинаушылармен бірге жұмыс істейтін кредит беретін техникалық көмек қоса көрсетіледі. ҚНҚҚ –ның бастапқы өнімі – топпен несиелеу, топпен кепіл беру жүйесі арқылы айналым капиталын толықтыруға аз мөлшердегі несиелер ұйғарылады.

2011 жылы ҚНҚҚ-ы клиенттерінің сұранысы негізінде жеке кредит беру бағдарламасын жасады. ҚНҚҚ-ның заем жинаушыны таңдау  кезіндегі  негізгі бағыты  - әйел кәсіпкерлерді қолдау. ҚНҚҚ-ы клиентурасының 80%-ы әйелдерден тұрады. 2010 жылы ҚНҚҚ-нан 3 млн. АҚШ доллары сомасында 11 мың адамға несие берілді.

1-кесте.

2011 жылғы 1 қазандағы шағын кәсіпкелікте жұмыс істейтіндердің саны

Аймақтар	Заңды тұлғалар	Жеке кәсіпкелер мен фермер шарушылықтары	барлығы
Ақмола	23399/ 24648	35531-36212	58930-60860
Ақтөбе	36630- 35699	40809-41381	77439-77080
Алматы	32136-32700	111833-113229	143969-145949
Атырау	14253-14305	16862-16914	31115-31219
Шығыс Қазақстан	42430-42430	110112-110112	152542-152542
Жамбыл	26410-26425	77900-78000	104310-104425
Батыс Қазақстан	25754-25956	51009-51224	76763-77180
Қарағанды	62660-62660	52076-52426	114736-115086
Қызылорда	12865-12939	28069-29482	40934-42421
Қостанай	37058-37029	46437-46581	83495-83590
Манғыстау	19985-19985	3955-4063	23949-24048
Павлодар	18458-18458	22202-21846	40660-40304
Солт. Қазақстан	26983-27407	35264-36078	62247-63485
Онтүст. Қазақстан	54960-50576	193404-194316	248334-244892
Алматы қаласы	129308-140542	37175-42615	166483-183157
Астана қаласы	23821-23887	11340-11447	35161-35334
Ресублика бойынша  барлығы	587040-595666	873978-885906	1461058-1481572