Қазақстан Республикасының лизингтік дамуы динамикасы

3. Жаңа құрылып жатқан арнаулы  лизингтік компаниялары;

4. Республика территориясында шетел  лизинг компанияларының жұмысы;

5. Мемлекетте лизингтік бизинестің  даму тарихы үш кезеңге бөлеміз:

 

1. 1 кезең (1989-1992)- Республикада лизингтік бизнестің пайда болу кезеңі, алғашқы лизингтік компаниялар құрыла бастады.

2. 2 кезең (1992-1994)- ішкі нарықта қолайсыз  жағдайдың туу нәтижесінде лизингтік  бизинесті басу кезеңі.

3.  3 кезең (1995-1997)- даму кезеңі, мемлекеттік  көмек пен ынталандыруға қол жеткізу.

 

Жаңа құрылып жатқан лизинг компаниясын, әсіресе алғашқы уақытта, қызметтері банк несиесі (барлық ресурстардың 75%) көрінісіндегі ресурстарды таратудың сыртқы көзіне байланысты болады.Бұл жерде мына мәселелер алда тұр. Қарыз құралдарының негізгі нысаны кәзіргі уақытта коммерциялық банктердің қысқа мерзімді несиелері, ал классикалық презенттің операциялары озат мерзімді сипатқа ие. Орта және озат мерзімді сипатқа ие кез келген банк операциялары(қаржы лизингінің операциялары оған жатады ) жоғары инфляция жағдайларында коммерциялық банктер үшін тәуекелі жоғары болып келеді. Сондықтан коммерциялық банктер мүлікті үш және алты айдан аспайтын мерзімге лизингке берді.

№	Құрылтайшының аты	Салым құны(млн.теңге)	Салым нысаны	Алатын акция саны
1	КР Госкомимущество	25,0	Ғимарат құрылыс, жабдық және т.б. мүлік	250
2	«Алемсистем» қаржы инвестициялық компания оның ішінде:	15,0 10,0 5,0	Ғимараттар Ақша	150
3	АҚ «Астана-Холдинг»	1,0	Құралдар	10
4	Ақ «Астана-Моторс»	1,0	Ақша	10
5	ЖШС «Акцепт»	1,0	Құралда	10
6	ЖШС «Амарата»	1,0	Ақша	10
7	ЖШС «Бутя»	7,0	Құралдар	70
8	АБ «Казкоммерцбанк»	40,0	Ақша	400
9	ЖШС «Лизинг инвест»	1,0	Құралдар Ақша Құралдар	10
10	АҚ «Постовалов и К»	7,0	Ақша	70
11	«Раймбек»	1,0	Құралдар Ақша Құралдар Мүлік құқы Ақша Құралдар Ақша Құралдар	10
		100,0		1000

1992 жылдан бастап, Қазақстанда халықаралық—  экспорттық және импорттық лизинг  нарқы дами түсті, әсіресе самолеттер, автомобиль және ауылшаруашылық  техникасы лизингі. 1994 жылы 2000 жылға  дейін мерзімге Қазақстан Ресейден  үш Ил-86, бір Ту-154 және төрт  Як-42 алған еді.Осы жылы АҚШ-тан 4 «Бойнг 767» лизинг бойынша сатып алды.

Сонымен қатар Қазақстанда ауылшаруашылық техникасы лизингі даму үстінде. Мысалы, АҚШ-тың «John Deere» фирмасымен батыс Германиясының «Ciaus Oh» фирмасымен республикаға 5 жылға комбаиндар жеткізу жөнінде келісім жасалды. Қазақстандық матор компаниясы «Астана-Мотрос» Жапонияның екі сауда үйлері мен — «Nissan Corporation» және «Nisscho Iwai» қарым-қатынас жасауда. Барлық тауарлар банктік кепілдіксіз толық сенімділікке лизингке беріледі. Шығыс кәсіпкерлердің мынандай қызметі біздің бизнесіміздің дамуына көмек болды.

1994 жылдың 10 қазанында үкімет мемлекеттің  қатысуымен құрылған «Азия-лизинг»  ұлттық лизинг компаниясының  құрылуы туралы қаулы шығарды, «Азия-лизинг» компаниясының құрылтайшыларын жоғарыдағы сызбадан көрсетуге болады.

Акционерлік қоғамның жарғылық қорын 100 млн. Теңгені құрды және әрқайсысы 100 000 теңгеге тұратын 1000 акцияға бөлінген.

 

Компанияның негізгі функциялары:

 

• Республиканың экономикалық қажеттіліктеріне сәйкес машина-техникалық импортты қамтамасыз ету;

 

• Өндірістік салаға ауқымды инвестицияларды тарту құралы ретінде халықаралық лизингті пайдалану.

 

1995 жылдың сәуір айында Министрлер  кабинеті Қазақстан Республикасының  Мемлекеттік комитеті жанында  Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі лизинг Департаментін құру туралы қаулы берді. Оның негізгі қызметтеріне Қазақстан Республикасындағы лизингтің даму болжамы мен жоспрларын жасау, лизинг мәселелері туралы зат және нормативтік актілерді жасауға қатысу және т.б. жатады. Бірақ, өкінішке орай, лизинг Департаменті мемлекеттік мүліктің орталық атқарушы органдар жүйесін ретке келтіру нәтижесінде жойылған болатын.

Қазақстанға лизингті енгізу жөніндегі жұмыстар Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 20 желтоқсанындағы «1996-1997 жылдары мемлекеттің агроөнеркәсіптік кешен мен ауылды мемлекеттік қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы» жарлығы болған еді.

2003 жылы өткен Қазақстан финансистерінің 3 Конгресіндегі өткен жыл бойынша  отандық Қазақстандық компаниялардың  шетел лизинг берушілерімен тығыз қарым-қатынасы жөнінде айтылды, соның нәтижесінде алынған халықаралық лизинг тәжірибесі салықтық заңнамада реттелмеген мәселелердің бар болуын атап көрсетті. Олардың кейбіреулері төмендегідей:

 

• Халықаралық лизинг мәміле шегінде лизинг объектісі импортына қосылған құн салу мәселесіндегі айқынсыздық;
• Резидент еместердің табыстарына салық салу мәселесі.

 

Халықаралық лизинг бөлімінде табыстарына салықтың заңнамасын ЕврАзЭБ қызметі шегінде берілген:

2002 жылы ЕврАзЭБ-ң атқарушы комитеті  №156 шешім қабылдады, яғни бұл шешім бойынша ЕврАзЭБ мүше елдеріне осы елдер арасындағы халықаралық лизинг дамуы туралы заңнаманы жетілдіру мен жаңарту жөніндегі шараларды іске асыру көзделді.

Мемлекеттің экономикалық өсуі көп жағдайларда өндірістік потенциалдық бар болуымен және дамуымен анықталады. Негізгі өндірістік қорлар өндіріс процесінің ажырамас факторы болып табылады. Соңғы жылдары Республикада кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорлардың жай-күйінің төмендеу тенденциясы көрінеді. Республикада кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорларды жаңарту қажеттілігі туындайды, бірақ өзіндік қаржы ресурстарының жетіспеушілігі оған жол бермейді.

Кәсіпорындарды негізгі өндірістік қорларын қайта құру мен толықтыруды инвестициялау көзі болып, екінщі деңгейдегі банктер несиелері, республикалық және жергілікті бюджет құралдары табылады. Негізгі өндірістік қорларды жаңарту кезінде республиканың екінші деңгейдегі банктер жоғары өтімділікті кепіл талап етеді, және банктік құрылымдар экономиканың нақты секторын несиелендіруге емес, көбіне сауда саласындағы жоғары табысты делдалдық операцияларды несиелендіруге ынталанады. Сонымен қатар, несие құралдарын беру мерзімі шектеулі болып келеді. Қазіргі жағдайдағы бюджеттік дефициттің болуы нәтижесінде республикалық және жергілікті бюджеттен қаражат бөлу мүмкін емес.

Сөйтіп, негізгі өндірістік қорларды толықтыру мәселесін шешу үшін ең оңтайлы шешім-лизингті, ең алдымен қаржылық лизингті, қолдану болып табылады.

Қазақстан үшін лизингтік бизинесті қолдану мен актуальділігі өндірістік инфрақұрылымның болмауымен, яғни республика кәсіпорындарын техникалық қамтамасыз ете алатын өндіруші-заводтардың болуымен, түсіндіріледі.

Әрине, лизингтік бизнес негізгі қорларға инвестициялаудың тиімді әдісі болып табылады. Бәрақ республикадағы лизинг операцияларының қатысушылары арасындағы қарым-қатынастарды айқындайтын қажетті нормативтік базаның ролі де зор.

Қазіргі кезде Қазақстанда лизингтік операциялардың нормативтік базасын жетілдіру жөніндегі жұмыстар өткізілуде. Атап айтқанда, инвестициялардың тарту көзі ретінде қаржылық лизингтің дамуына бағытталған 2000 жылдың шілде айында қабылданған «қаржылық лизинг туралы» ҚР-нық Заңы, осы заңға өзгерістер мен толықтыруларды енгізуге байланысты 2003 жылғы «қаржылық лизинг туралы» ҚР-ның Заңы, кеден баждарынан босатылу жөніндегі толықтырулар енгізілген «кеден ісі туралы» ҚР-ның Заңы, «Салықтар мен бюджетке төленетін қзге де міндетті төлемдер туралы» ҚР-ның Заңы. Соңғы аталған заң бойынша кейін лизинг алушыға өтетін үш жылдан жоғары мерзімге алынған сыйақы бойынша ұйымдардың салық салынатын табыстарынан салық салудан босатылады және т.б.

 

 

 

 

 

Экономикалық көзқарас тұрғысынан лизинг келесі функцияларды атқара алады:

 

1. Лизинг- негізгі қорларға салулардың нысаны, ал ол өз кезегінде инфляция кезінде ақша құралдарының ақшалай бірлікті сатып алу қабілеттігінің құлауы кезінде залалдардан қорғауға келеді;
2. Лизинг- өндірістің материалдық-техникалық қамсыздандырудың тиімді әдісі және лизингті пайдалану банктен арнайы лицензияның болуын талап етеді, өйткені лизингтік операциялар банктерге материалдық өндірісі мен материалдық құндылықтар саудасына қатысуына мүмкіндік береді.

 

2. Өндірістік кәсіпорындардың дамуындағы лизинг рөлі

Қазақстан Республикасында мемлекеттік эконоиканы көтеру мақсатында көптеген шаралар өткізіледі. Мемлекет тарапынан өте үлкен көмек келіп жатыр. Соның бірі – үлкен қаржы мөлшері бюджеттен бөлініп берілуі. Соның арқасында шағын бизнес өте қарқынды дамып келеді. Өндіруші салаға өте көп қаржы құйылып жатыр, өнеркәсіп саласы пайда әкелетіні бәріне мәлім болғаны бірден байқалады. Қаржылық несиелер көп пайда әкеле алмады, жәнете бөлініп жатқан қаражатты бөлу қажеттілігі туындады. Бірақ, көптеген, қаржыны қажетсінетін, субъектілер кепілдеме беретін мүмкіндіктері төмен, сондықтан қаржы жүйесінің қатысушы элементтері бұл мәселенің басқа шешу жолдарын іздене бастаған. Бұл мәселені шешуде шетелдік қаржы жүйесінің құрылымы өте маңызды рөл атқарған. Шетелдік лизингтік қатынас жүйесі өте тиімді шешім болып табылатыны отандық банкирлердің көздері жетті. Қазақстан Республикасының дәстүрлі өміріне сай болатын тиімді лизингтік қатынасы бар қаржылық жүйе құрастырылған.

Ауыл шаруашылығын дамыту үшін отандық кәсіпкерлерге өте көп көмек керек. Түрлі техника мен құрал жабдықтар жене басқа шараларға жұмсалатын жалпы қаржы-қаражат түрінде қажетсінеді. Лизинг осыған оңай шешім болып келеді. Өнеркәсіб өндірісі жылдан жылға өсіп келеді, оның жұмыс істеу динамикасын 1-ші кестеден көре аламыз.

Қаржылық инвестициялар өте икемді шара болып табылады. Барлық мәселелерді шешудегі жұмсалатын құрал. Осындай жағымды жақтарға қарамастан ол барлық сұрақтарға тиімді шешім бола алмайтын болып шықты. Мысалы: қаржыны несиеге беру үшін банк өзіне кепілдеме сұрайды, ал бастаушы кәсіпкерлерде дәл осы мәселе өте өткір болып тұр. Кепілдемені кез келген кәсіпкер бере алмайды, сондықтан да оның несиеге деген жолы амалсыздан жабылып кетеді. Лизинг арқылы кәсіпкер мүмкіншіліктері көбееді. Яғни лизинг шарты бойынша кепілдеме ретінде лизингке алынатын құрал немесе техника қойыла алады. Бастапқы капиталы аз тұлғалардың жұмыс істеу мүмкіндігі пайда болады.

Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар 2005 жылдың қаңтар-мамыр айларында 609,4 млрд. теңгені құрады, бұл 2004 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,5 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-мамырда инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда республиканың 14 өңірінде байқалды. Мұның өзінде ең көп өсуі Атырау, Қарағанды (2,1 есе), Маңғыстау (1,8 есе), Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан(1,7 есе), Павлодар (1,6 есе), Алматы (1,4 есе), Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Қызылорда (1,2 есе), Қостанай (7,4 есе) облыстарында, Алматы (1,3 есе) және Астана (8,3 есе) қалаларында байқалды.

 

	2000	2001	2002	2003	2004
өнеркәсіптің өндіріс пен кәсіпорындардың саны	14326	13343	13177	12707	12519
өнеркәсіптік өндірістің  көлемі, млрд. тенге	1798,3	2000,2	2336,9	2836	3733,8
өнеркәсіптік-өндірістің персоналдың саны, мың Адам	653,8	664,5	671,2	629,6	636,4
негігі қызметінен табыс, млн.теңге	358164	298770	401087	588015	1023289

Кесте 1 Өндірістің жұмысының негізгі көрсеткіштерінің динамикасы

 

Ауыл шаруашлығы өте әлсіз болғандықтан, оған көп кәсіпкерлер барғысы келмейді. Ондағы өндірілетін өнімнің көлемі өте көптеген факторларға байланысты. Мысалы: ауа райы, жер бедері, табиғат дағдарыстары және ел экономикасының өзгерістеріне өте сезімтал. Лизинг арқылы ауыл өндірісін дамыту мүмкіндігі өте көп сенімділік береді.

Қазіргі кезде шаруашылықтың өзіндік жарғылық капиталынсыз техниканы алудың бірнеше жолы бар: несие, ссуда, лизинг.

Лизинг бағасы ссуда бағасынан төмен немесе тең тек белгігі салық жеңілдіктер болған кезде ғана болуы мүмкін. Егер кәсіпкердің несиеге , ссуда арқылы немесе лизингке алуға деген сауал алдында тұратын болса онда ол барлық несиелендіру жолдарын пайдаланғандағы болатын шығындарды есептеуі керек.