Адамзат қоғамының қалыптасуы мен дамуындағы табиғаттың рөлі

2. Минералдық  қорлар. Қазақстан минералдық қорлардың түрлері мен қоры жөнінен теңдесі жоқ аймақ болып табылады: мұнда шын мәнінде Менделеев кестесіндегі элементтердің барлығы дерлік шоғырланған. Мұнда әйгілі Соколов-Сарыбай, Қашар, Лисаков, Қоржынкөл кен орындары орналасқан. Сондай-ақ темір кені Алтайда , Қарсақпай, Қаражалда (Орталық Қазақстан) кездеседі.

Қазақстан полиметалл кендеріне де бай. Оның негізгі қорлары Кенді Алтайда, Сарыарқада, Оңтүстік Қазақстанда шоғырланған. Сирек және бағалы металл түрлерінің кен орындары бүкіл аумақта таралып орналасқан. Кен емес қазбалардан фосфориттер мен тұздардың, құрылыс материалдарының  кен орындары негізінен Батыс және Оңтүстік Қазақстанда (Қаратау өңірінде) кездеседі. Фосфориттің қоры және сапасы жөнінен республикамыз дүние жүзіне әйгілі болып отыр.       

3. Климаттық  қорлар. Қазақстанның географиялық орнының ерекшеліктеріне байланысты климаттық қорлары мол. Өсіп-өну мерзімінің ұзақтығы, күн сәулесінің мол түсуі Қазақстанда, әсіресе оның оңтүстігінде көптеген жылу сүйгіш өсімдіктерді (жүгері, күріш, мақта және т.б.) өсіруге мүмкіндік береді. Қазақстанда күн қуаты тұрғын үйлерді, жылыжайларды жылытуға жұмсалады. Республика жел қуатына бай.

Желді аудандарда (Шар, Жалғызтөбе, Жетіс қақпасы, Іле аңғары және т.б.) жел қуатын механикалық және электр қуатына айналдыруға болады.

4. Су қорлары. Қазақстанның су қорларына беткі сулардан (өзен, көл, мұздықтар) басқа жер асты суы мен минералды су көздері жатады. Қазақстанның климаты жағдайында өзен жүйесі онша жиі болмағандықтан, халық шаруашылығы үшін жер асты суы қорларын пайдаланудың үлкен маңызы бар. Мал шаруашылығын өркендету үшін шөлейт пен шөл зоналарында артезиан құдықтары пайдаланылады. Үлкен қалаларды, суға тапшы аудандардағы елді мекендерді сумен қамтамасыз ету көбіне жер асты суы есебінен болады. Қазақстан жер қойнауынан құрамында адам ағзасына қажетті тұздары бар минералды су көздері табылған. Мұнда Алмаарасан, Барлықарасан, Қапаларасан, Жаркентарасан, Сарыағаш сияқты санаторий-курорттар осы арқылы емдеу орталықтарына айналған.

Біздің мемлекетіміздің табиғи ортасының үш негізгі ерекшелігі бар.

Біріншіден —Қазақстан сияқты үлкен мемлекет үшін табиғат жағдайы соншалықты әр түрлі емес. Қазақстан аумағы түгелдей бір климаттық белдеуде орналасқан. Ландшафтарының (биік таулы белдеуді есептегенде) 2/3 бөлігін құрғақ су жетіспейтін шөлді жерлер алып жатыр. Қоңыржай белдеудің басқа ландшафтарына қарағанда органикалық заттарды және оттекті аз бөліп шығарады .

Екіншіден — үлкен аумақты алып жатқан жерде экологиялық процестерді реттеуші нысан (ірі орман массивтері) жоқ.

Орман атмосфераға оттекті ең көп мөлшерде шығарады, ал батпақтармен бірігіп көміртегі көп жұтатындар.

Сондықтан да табиғи ортаны табиғи жолмен тазарту қабілеті өте төмен. Одан бетер қабілетінің төмендеуіне себепші табиғи ландшафтарының бұзылуы.

Үшіншіден — Қазақстан аумағының 80%-ы шөлейт, шөл және тау сияқты табиғаттың нәзік кешендері алып жатыр. Бұл жерлер антропогенді процеске сезімтал, тез бұзылып, баяу қалпына келеді. Сондықтан да мемлекетіміздің табиғаты өте тұрақсыз. Бұл жерлерде табиғатты пайдаланудың ұрымтал технологиясын қолданған дұрыс. Сонымен бірге табиғи ортаның қалпына келуіне, әр түрлі қалдықтарды игеруіне мүмкіндік жасау керек.

Адамзат көптеген жылдар бойы жерді уақытша пайдалану деген ұғыммен өмір сүрді. Оның ертең де керек болатынын білсе де білмегендей тіршілік етті. Нәтижесінде осындай шаруашылықтың жүргізілуінен мемлекетімізде экологиялық тұрғыдан қолайсыз жағдайлар туындады.Қайтадан (экономикалық дағдарыс әлсірегеннен кейін) ауа, топырақ және судың ластануы қарқынды дами бастады. Қалдықтар жиналуда, оның көлемі сапасыз минералды шикізаттардан ұлғаюда. Әсіресе улы (токсикологиялық) қалдықтар 1997 жылмен салыстырғанда 2008 жылы 2 есеге көбейді. Қалпына келген табиғи ресурстар тиімсіз игерілуде. Ауыз су тасымалдану барысында қажетті судың 6 - 10 есе шамасында ысырап болуда.

Жерді тиімсіз пайдалану нәтижесінде жарамсыз жер көлемі ұлғаюда, яғни биологиялық өнімділік төмендеуде. Табиғи шөлдер (сазды, құмды , сортаң,тастақты) мемлекетіміздің 1,8 млн км2 жерін алып жатыр. Оның көлемі антропогенді процестердің әсерінен жыл сайын ұлғаюда. Бұл процесс қуаңшылық аудандардың ауыл шаруашылығына және өнеркәсіпке игерудің нәтижесі. Малды тұрақты бір жерде ұзақ жаю, шабындық жерді дұрыс суғармау, егінді дұрыс салмау, жер жыртуда ауыр техниканы пайдалау алдағы уақытта жерді жарамсыз жағдайға алып келеді. Топырақ сортаңдануына, батпақтануына құмдардың жылжуына септігін тигізіп эрозияға ұшырайды. Республикамыздың әр түрлі аймақтарында гумустың (қарашірік) 20 - 30%-ы жойылған. Оның 2%-ын су эрозиясы, 12%-ын жел эрозиясы жойды. 1/4-ден көп бөлігі сортаң жерлерге айналған. Бұл жерлерде азды-көпті бір нәрсе егуге келеді, ал өндіріске қажеттіліктен қазылған жерлер, қалдықтар төгілген жерлер мүлдем жарамсыз күйге ұшырайды. Мұндай жерлердің көлемі 1700 км2, оның 1/3 бөлігі өңделуде. Жыл сайын өңделген жер бұзылған жерден 20 есе аз. Арал және Семей экологиялық катастрофалық аймақтарында қалпына келтіру жұмыстары баяу жылжуда.

Теңіз қайраңында мұнайды игеру нәтижесінде Каспий теңізі аймағында да экологиялық проблемалар туындауда. Алғашқы «SOS» антропогенді жер сілкінулер, итбалықтардың қырылуы қазірдің өзінде белгі беруде. Қазіргі таңда республикамызда экологиялық жағдайы шиеленіскен 30-дан астам ошақ анықталды. Бұл ошақтар Қазақстан аумағының 1/3 алып жатыр. Онда халқымыздың 50%-ы шоғырланған.

Экономика мен қоғам дағдарыстан шыққаннан кейін табиғи ортаны қорғауға және қалпына келтіруге мүмкіншілік туды. Оған себепші 2004 - 2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі концепциясы. Негізгі міндеті табиғи ортаны біртіндеп қалпына келтіру. Оған жету үшін заңнамаларды, экономиканы және қоғамды экологиямен байланыстыру. Қазіргі күні мемлекетті дамытудың барлық заңында және бағдарламасында міндетті түрде экологиялық талаппен норма көрсетілген. Оны іске асыру үшін әрбір жеке адам бойында экологиялық мәдениеттілікті қалыптастыру керек.

Экологиялық мәдениеттілік - жалпы мәдениеттіліктің құрамдас бөлігі . Ол 4 түрлі компонент арқылы қалыптасады. Осыған республикамыздың экологиялық білім беру жүйесі негізделген. Экологиялық шешімін таппаған проблемалар бір жылда емес ондаған жылдардан бері жинақталған. Оларды бір сәтте шешу мүмкін емес. Дегенмен де қоғам бұл бағытта шешуші қадамдар жасауда. 2007 жылы табиғатты қорғау нысандары мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану құрылысына 2001 жылмен салыстырғанда 3,5 есе артық қаржы бөлінді. Қалдық заттарды игеру, Арал маңын қалпына келтіру, халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету, жарамсыз жерлермен күресу, орман желектерін қалпына келтіру сияқты ірі жобалар іске асуда. Ерекше қорғауға алынған аймақтардың саны және ауданы күннен-күнге ұлғаюда.

Бұндай көп салалы бағдарламаларды қабылдауда Қазақстан жалғыз емес, басқа елдермен біріге отырып, табиғатты қорғаудың дүниежүзілік бағдарламаларына қол қойып, оның белсенді мүшелерінің біріне айналды.

Экологиялық проблемаларды шешуде негізгі рөлдердің бірін экономикалық - әлеуметтік және физикалық география атқарады. Бұл ғылымдардың қоржынында табиғат пен қоғам туралы білімі, оны зерттеудің жаңа әдістері жеткілікті. Осы білімдердің негізінде табиғатты тиімді пайдалану, экологиялық дағдарысты болдырмау және мәдени ландшафттарды ұйымдастыру жолдары жоспарланады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Табиғат - адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы.       

  Адам баласының саны артқан сайын табиғат байлықтарын пайдалану еселеп өсті. Енді бос жаткан жердің, судың иесі табылып одан әрі жер мен оның байлығы үшін талас-тартыс өрбіді. Осынын бәрі табиғатқа бұрын-сонды болмаған шығын әкелді. Алғашында табиғат қорлары сарқылмайтын сияқты көрінгенімен, бірте-бірте оның қоры таусыла бастағанын адам баласы сезінді. Мысалы, дүние жүзіндегі орман қоры 40 млн. км2 деп есептесек, онын соңғы 150 жыл ішінде 35 %-ы кесілген екен. Соңғы ғасырда өмір сүрген адамзат қауымдастығы табиғатты қорғау қажет екенін түсіне бастады. Ол үшін табиғат қорларын есепке алып, оны тиімді пайдалану керектігін ұғынды. Табиғатты қорғау туралы маңызды құжаттар қабылданып, оның ғылыми негіздері   қаланды.    

  Табиғат қорғау дегеніміз табиғат ресурстарын пайдалану барысында оның тиімді жолдарын іздеу, қайта түлету, сол сияқты бүліну, ластану жолдарына қарсы бағытталған халықаралық, мемлекеттік және қоғамдық ауқымдағы іс-шаралар жатады.    

  Табиғат  қорғаудағы  негізгі  мақсат – оның  байлығын  тиімді  пайдалана  отырып, болашақ  ұрпаққа  қаз-қалпында  жеткізу. Ол  үшін  біз  табиғат  қорларын  жете  білуіміз  қажет.    

  Табиғат  қорлары  сарқылмайтын  және  сарқылатын  болып  екіге  бөлінеді. Сарқылмайтын  қорлар  адам  баласына  тәуелсіз  болып  келеді. Соның  бірі – су. Жер  шарындағы  судың  үлесі  барлық  жердің  2\3  алып  жатыр. Сондықтан  оның  қоры  үздіксіз  айналымға   түсіп, қалпына  келіп  отырады. Ал  экожүйелердің  таралуы  уақыт  пен  кеңістікке  қатысты  салыстырмалы  түрдегі  айлағаны  объектілер.    

  Сарқылатын  қорлар  өз  кезегінде  қалпына  келетін  және   қалпына  келмейтін  деп  жіктеледі. Мысалы, қазба  байлықтар, мұнай, көмір  қорлары  қалпына  келмейтін  байлық  көзіне  жатады. Сарқылатын  қорларды  адам  баласының  өте  ұқыпты  түрде  пайдалануы  болашақ  ұрпақтың  қамын  ойлағаны.     

  Соңғы  жылдары  жер  шарындағы барлық  табиғат  қорлары  бұрын-соңды  болмаған  антропогендік  өзгерістерге  ұшырап  отыр. Олардың  ең  бастысы - әлімдік  климаттағы  өзгерістер. Күн  мен  жел  энергиясы  сарқылмайтын  қор  болғанымен, өнеркәсіптің  қарқындап  дамуына  байланысты  ауаға  зиянды  газдар, шаңдар  көтеріп, адамдардың  денсаулығына  қауіп  төндіруде. Бұл  апатты  құбылыстар  өнеркәсібі  шоғырланған  ірі  қалаларда  өріс  алып  отыр. Ауа  кеңістігінің  ластануы  дүниежүзілік  мұхиттар  мен  теңіздерге  де  өз  ықпалын  тигізуде.    

  Өркениетті  елдер  сияқты  біздің  республикамызда  да  табиғат  қорғауға  көп  көңіл  бөлініп  отыр. 1997  жылы  "Қоршаған  ортаны  қорғау  туралы  заң” қабылданды.  Заңның  негізгі  мақсаты  еліміздің  табиғатын қорғау  мен  оның  байлығын  халық  қазынасы  ретінде  болашақ  ұрпақтардың  салтанатты  өмірі  үшін  сақтау.  Адам  баласы табиғат  қорғауды  жүзеге  асыру  үшін  табиғатты  тиімді пайдалану  жүйесі  бойынша  жұмыстар  атқарады. Ал  табиғатты  тиімді  пайдалану – табиғат  ресурстарын  пайдалану  мен  оны  қайта  түлетудің  ең  ұтымды  әрі  адамға  пайдалы  технологиясы.    

  Адам  баласы  табиғатты  қорғау  үшін  оның  заңдылықтары мен  негізгі  ұстанымдарын  білуге  міндетті:     

1. Биосфера  шегінде  барлық  тірі  организмдер  бір-бірімен  байланысты  және  қарым-қатынас  жағдайында  ғана  тіршілік  етуге   бейімделген. Бұл  байланыстардың  біреуінің  бұзылуы  табиғаттағы  тепе-теңдікке    өзгерістер  әкелуі  мүмкін. Сондықтан  адам  баласы  әрбір   табиғат  құрауыштарының  орта  мен  табиғат  экожүйедегі  рөлін  білуі  тиіс.    

2. Табиғатта  ешбір  зат  жоғалып  кетпейді. Егер  адам  баласы  жаңа  бір затты  дүниеге  әкелсе  оны  жоюдың  да  жолын  ойлауы  керек. Ол    зат  табиғи  айналымға  түсуі  тиіс. Мысалы, адам  полиэтиленді  ойлап  тапты. Полиэтилен  табиғатта  айналымға  түспейді. Себебі, оны  ыдырататын  редуцент  (бактерия)  жоқ. Осыдан  барып  жер  бетінде  қоқсықтыр  көбеюде.    

3. Заттардағы  барлық  өзгерістер  энергия  жұмсаумен  жүзеге асады. Яғни, энергияның  сақталу  заңы  бойынша  жұмыс  істейді. Сол үшін  адам  баласы  табиғатты  пайдаланған  кезде  оны  өндіру  мен  қайта  түлетуді  үйлестіре  отырып, адам  мен  табиғаттың  қауіпсіздігін  сақтауы  керек.    

4. Табиғаттағы  экожүйелер  мен  ондағы  қарым-қатынастар  ұзақ  жылғы  тұрақты  даму  эволюциясының  жемісі.  Сондықтан  адам  баласы  оны  бұзбауы  керек. Ал  бұзған  жағдайда  қайтымсыз  экологиялық  апаттарға  алып  келуі  мүмкін.Осыған  орай  табиғат қорғау ғылымы алдында бірнеше маңызды міндеттер тұр:    

 а)өндірісті,өнеркәсіпті  және  агрокешендерді  игеру  кезінде  табиғатқа  түсетін  салмақ  ең  аз  мөлшерде  болуы  керек;     

 ә)  өндіріспен  өнеркәсіп  салаларын  ұйымдастыру  кезінде  адам  баласы  мен  табиғат  арасында  экологиялық  қауіпсіздік  сақталуы  тиіс;    

 б)  табиғат,  ресурстарын  игеру  кезінде  оның  қоршаған ортаға  пайдалы  әсеріне  көңіл  бөлінуі  керек;    

 в)  табиғат  ресурстарын  сол қалпында  сақтау  үшін  қорықтар, қорыққорлар, ұлттық  саябақтар  мен  басқа  да  ерекше  қорғалатын  объектілерді  көбейту  қажет;     

 г)  қоршаған  орта  мен  адам  баласының  денсалығын  сақтау  үшін  экологиялық  қауіпсіздік  шаралары  қадағаланып  отырады.    

  Табиғатты  қорғаудың  тағы   бір  мақсаты – экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету.  Ол  қазіргі  және  болашақ   ұрпақтың  салауатты  өмір  сүруі  үшін  адамның  теріс  іс-әрекеттерін  шектеу  және  табиғаттағы  төтенше  апаттарды  болдырмау. Оны  жүзеге асыратын  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  және  табиғат  қорғау   заңдары.    

  Қорыта  айтқанда, табиғат  қорғау  және  экология  ғылымдарының   түпкі  мақсаты – табиғатты  қорғау. Табиғат  қорғаудың  алдына  қойған  мақсаты  мен  міндеттері  айқын. Табиғат  қорғауды  жүзеге  асыру  үшін  оның  негізгі  бағыттарын, заңдарын, ұстанымдарын  білу  әрбір  азаматтың  борышы  болып  саналады. Біздің  елімізде  табиғат  қорғау  мемлекеттік  заңдармен  қорғалады.     

  Қалпына  келетін  қорлар  да  адамның  ақыл-ойына  тәуелді  болады. Олар – топырақ, өсімдік  пен  жануарлар  әлемі.  Аталған  қорларды  барынша  пайдалану, біржола  жойып  жіберуге   апарады. Мысалы, адам  баласының  теріс  іс-әрекетінен  жер  бетіндегі  аңдардың  106, құстардың  139  түрі  біржола  құрып  кеткен. Тіптен,  қазақ  даласында  тіршілік  еткен  жабайы  түйе, құлан,  жабайы  жылқы, жолбарыстар  бүгінде  жоқ.  Ал  өсімдіктер  мен  жануарларды, топырақты  ұзақ  уақыт  сақтап  қалуға  мүмкіндік  бар. Ол  үшін  табиғат  қорларын  қорғаудың  барлық  шараларын  қолдану  керек. Топырақ  қарашіріндісінің  түзілуі  өте  ұзақ – мыңдаған  жылдарға  созылады, ал  оның  бүлінуі  әп-сәтте. Осыған  орай  адам  баласы  топырақтың  құнарлығын  сақтау  үшін  агротехникалық  шараларды  дұрыс  қолданып, қосымша  органикалық  минералды  тыңайтқыштар  беріп  отырады. Топырақтың  тозуы  көптеген  антропогендік  факторларға  байланысты. Соның  негізгілері – топырақ  эрозиясы, тозуы, шөлге  айналу  және  ластану. Осының  бәріне  де  адамның  іс-әрекеті  себепші.