Алматы қаласының атмосферасының ластануы

 

2005-2007 жылдың бақылау мәліметтері бойынша, ауаның ластану деңгейі, Қазақстан бойынша Алматы қаласында бақыланды. (ИЛА 5 12,-15,2)

    Формальдегид құрамы орташа қарастырылған концентрациясы 4,7 ШРК өлшенген зат -1,9 ШРК, Азот диоксиді – 2,13 ШРК, Көміртегі оксиді және фенолдың орташа құрамы шекті рауалы мөлшерде табылды. Көміртегі оксидінің максимальды әр түрлі концентрациясы 4,8 ШРК құрайды, Азот диоксиді -5,4 ШРК, өлшенген зат -2,07 ШРК, формольдегид -1,57 ШРК, фенол-1,17 ШРК.

       Атмосфералық ауаның жоғары төтенше ластану жағдайы тіркелмеген.

        Алматы қаласының 2007 жылы атмосфералық ауасында зиянды заттар құрамы жоғары деңгейде қалуда. Алматы ауасында өлшенген зат (шаң) орташа концентрациясы 2,3 ШРК жоғарылаған. Ал максимальды әр түрлі өлшенген зат концентрациясы 2,8 ШРК.

Көміртегі оксидінің  орташа концентрациясы ШРК жоғарыламаған. Қазақстан бойынша көміртегі оксидімен ауаның ластану деңгейі, Алматы қаласында бақыланды ШРК-0,9. Көміртегі оксидінің  максимальды әр түрлі концентрациясы 5,4 ШРК–ға дейін жоғарылаған. Азот диоксидінің орташа  концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Максимальды әр түрлі азот диоксидінің концентрациясы 3,4 ШРК жоғарылаған.

      Фенолдың орташа концентрациясы мөлшерден аспаған. Фенолдың максималды әр түрлі  концентрациясы 1,1 ШРК жоғарылаған. Орташа концентрациялы формальдегид 4 ШРК құрайды. Максималды әр түрлі концентрациясы 1,5 ШРК.

Атмосфералық ауаның ластану деңгейі 2005 жылға қарағанда 2006 жылы ластанудың жоғарылауы байқалды. 

Алматы қаласының ауа бассейні басқа қалалармен салыстырғанда жоғары ластанған. Республика атмосферасының  ластану индексі  жоғарылауда  (8-кесте) [14].                       

 

 

                 

 

 

 

 

 

   7-кесте 

2005 - 2007 жылдардағы Алматы қаласының ауа бассейнінің ластануы

Жыл	ИЛА5	Қоспалар аттары,	Орташа концентрация,		Максимальды концентрация,		Концентрацияның қайталануы
		Жоғарылаған ШРК	мг/м3	ШРК қысқаша  жоғарылау	мг/м3	ШРК қысқаша  жоғарылау	ШРК жоғары қоспалары %
2005	15,2	Өлшенген	0,21	1,4	1,4	2,8	4,6
		Көміртегі оксиді	2,7		28	5,6	10
		Азот диоксиді	0,08	2,0	0,80	9,4	35
		Фенол	0,002		0,014	1,4	0,2
		Формальдегид	0,018	6,0	0,062	1,8	8
2006	12,1	Өлшенген	0,29	2	1,2	2,4	11
		Көміртегі оксиді	2,6		18	3,6	10
		Азот диоксиді	0,09	2,2	0,29	3,4	47
		Фенол	0,001		0,01	1,0
		Формальдегид	0,012	4,0	0,048	1,4	0,9
2007	12,6	Өлшенген	0,34	2,3	1,40	2,8	14
			2,7		27	5,4	10
		Көміртегі оксиді	0,09	2,2	0,29	3,4	47
		Азот диоксиді фенол	0,001		0,011	1,1	0,1
		Формальдегид	0,012	4,0	0,053	1,5	1
Орташа 2005-2007		Өлшенген	0,28	1,9	1,33	2,67	10
		Көміртегі оксиді	2,67		24	4,87	10
		Азот диоксиді фенол	0,09	2,13	0,46	5,4	43
		Фенол	0,001		0,012	1,17	0,1
		Формальдегид	0,014	4,7	0,054	1,57	3,3

 

8-кесте

Қазақстан Республикасының  атмосфералық ауасының  ластану  деңгейі 

Қала	ИЛА5			Ауаның ластануына  өнеркәсіп орындарының әсері  жоғары
	2005жыл	2006 жыл	2007 жыл
Алматы	15,2	12,1	12,6	Автокөлік, энергетика
Қала бойынша орташа	6,17	5,62	5,52

 

2. Қала атмосферасын  ластайтын негізгі көз болып саналатын 

                                             автокөлік шығарындылары

 

    Қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттектердің шығарындыларына негізгі үлесін қосатын  автокөліктер, мысалы Алматы қаласында шамамен 80-90%. Жалпы соңғы жылдары ауаға автокөліктен шығарылатын зиянды заттектердің көлемі 2 млн. тоннадан асып отыр.

   Экологтардың есебі бойынша ауаны ластайтын ластағыш заттектердің саны 2000 -ға жуық.

    Атмофералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады. Бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектерімен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышынан анағұрлым жоғары екені айқын көрінеді.

    Бензин қозғалтқышымен қамтамасыз етілген көлік әр 15000 км жүргенде 4350кг оттекті жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді, 530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектер, 27 кг азот оксиді шығарылады.

    Корбюраторлы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда 200-ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде, көмірсутектер, бенз(а)пирен, қорғасын, көміртек пен азотоксидтері жатады. 

    Автокөлік қозғалтқышында жану процесінен ең қауіпті құрауыштың бірі бензиндегі тетраэтил қорғасыннан Pb(C2 Hs)4 түзілген пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары 1 литр бензинді жаққанда ауаға 200-700 мг Pb бөлініп отырады. Автокөліктің іштен жанатын қозғалтқыштарында оттек жетіспейтін жағдайда немесе күйемен көміртек диоксиді әрекеттескенде түзіліп, атмосфераны ластайтын қауіпті ластағыштың бірі түссіз және иіссіз көміртек оксиді (СО) болып табылады. Ауаға түскен соң біраз уақыттан кейін көміртек оксиді қауіптілігі төмендеу көміртек диоксидіне айналады

                       2 СО +О2                  2СО2

    Егерде СО көп мөлшерде ( 750 мг /м3 ) атмосферада болса, адамды тұншықтырып (асфиксия) өлімге душар етеді. Себебі, қандағы гемоглобин реакцияға оңай түсіп, оттекті тасымалдайтын қабілеті жоқ карбоксигемоглобин деген қосылысты түзеді [1].

   Академик А.П.Виноградов зерттеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2% ға ұлғайып отырғанын анықтады.

     Француз  ғалымы Ж.Детридің есептеулері бойынша, автокөліктерден бөлінген  газдардың құрамында көмірқышқыл газы -9%, көміртек оксиді -4%, көмірсутектер-0,5%, оттек-4%, сутек-2%, альдегидтер-0,006%, барлығы 200 - ге жақын компоненттер бар екенін анықтады.

     Атмосфераға транспорттан бөлінген газдардың құрамында 25-27 % қорғасын болатыны анықталған және оның 40% диаметрі 5 мкм ге дейін болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам  ағзасына түсетіні белгілі болды.

   Мысалы: Лос-Анджелес  қаласының ауасын үнемі 2,5 млн автокөлік, Парижде-900 мың, т.с.с ластайды. Ал, әрбір мың автокөліктерден күніне ағзаға 3000 кг көміртек оксидтері, бөлінеді. Бұл физика –химиялық қоспалар, тыныс алу кезінде адам мен жануарлар және өсімдік әлеміне зиянды болып табылады [3].

    Автокөліктердің  зиянды заттар шығару шамасына қозғалыс режимі мен жылдамдығы әсер етеді. Қалаларда автокөлік қозғалысы бір қалыпты емес, бағдаршамдарда тоқтап, қайтадан жүрісін жылдамдатуға тура келеді. Мұндай жағдайда отын толық жанбай, шығарылатын қалдықтары 1,5-2 есе, NOx-1,5-2 есе бейорганикалық заттар қосындылары 20-25% -ға артады. Қаладан тыс жерлерде автокөліктердің зиянды заттар шығаруы жүру жылдамдығына байланысты болады. Жылдамдық артқанда NOx  шығарымдылары 1,5-2 есе, бейорганикалық заттар қосындылары 1,2 есе артады.

    Зиянды заттар шығару шамасына едәуір әсер ететін автокөліктерді пайдалану факторлары:

• Жүргізушінің мамандық деңгейі;
• Автокөліктің техникалық күйі;
• Пайдаланудан бастап қанша жол жүргені;
• Автокөліктің күтімі және пайдаланудың техникалық көрсеткіштері.

Автокөліктердің негізгі  топтарының тозуы, оны пайдалану көрсеткіштерін нашарлатып, ластаушы заттар шығаруларын арттырады. Қазіргі кезде автокөліктер орташа 100 мың км астам жол жүрген және 50%-ның орташа пайдалану мерзімі -8 жыл.

   Екінші маңызды  мәселе-автокөліктердің техникалық күйі және күтімі. Автокөліктерді пайдалануға қатысты осындай факторлар ластаушыларды  1,5-2 есе арттырады.

  Автокөліктердің конструкциясына, отынның түріне, қозғалыс режиміне, пайдалану факторларына байланысты ластаушы заттар шығару дәрежесін есептеулер 9-кестеде келтірілген.

                                                                                                                       9-кесте

              1.Автокөліктердің шығарымдыларға  үлесі 

 

Автокөлік түрі	Жанармай түрі	Келтірілген шығарылымдар үлесі, %
		Конструкциясы	Жанармай	Қозғалыс режимі	Пайдалану факторлары
Жеңіл автокөлік	Б      ЭБ	56          6	2    63	34    19	8      12
Автобустар және жүк  көлігі	Б      ЭБ       Д	60        14        49	2    59     5	22   13   33	16       14       13

  

   Есептеулер нәтижелері көрсеткендей жеңіл автокөліктердің шығарымдыларының 8-12%, жүк көліктердінің- 14-16% пайдалану факторларына байланысты өседі, дизел отынын пайдаланғанда пайдалану факторларының үлесі -13%. Бензин отынын пайдаланатын жеңіл автокөліктердің шығарылымдарына көп үлес қосатын факторлар: конструкциясы және қозғалыс режимі, этилденген бензин қолданғанда–жанармай мен қозғалыс режимі, бензин қолданатын автобустар мен жүк автокөліктерінде - конструкциясы және қозғалыс режимі, этилденген бензин қолданғанда-жанармай, дизель отынын пайдаланғанда–конструкциясы мен қозғалыс режимі. Автокөліктердің 1 км жол жүргенде шығарылымдары 10- кестеде келтіріледі. Шығарылымдардың келтірілген массасы алты зиянды заттардың салыстырмалы зияндылығына (қауіптілігіне)  байланысты есептелген.

                                                                                                                  10-кесте

2. Жеңіл және жүк автомобильдерінің, автобустардың қалаларда жүргенде шығаратын зиянды заттары

Жанармай түрі, Жүк  көтерімі, автобус түрі	Келтірілген шығарылымдар,г/км
	1 млн астам тұрғын  бар қала	Тұрғындары 0,1-1 млн қала		Тұрғындары 0,1 млн аз қала
Жанармай түрі	Жеңіл автокөліктер
АИ-80,-92,-95 АИ-7в(Э) АИ-93(э)	10,74 43,38 84,18	9,25 39,85 76,57		8,86 37,42 72,10
Жүк көтерімі,т	Жанармай	Жүк автокөліктері
2 т дейін	Бензин	77,07	69,22	68,25
2-5 т	Бензин	101,54	91,95	83,61
	Газ	16,64	15,03	13,00
	Дизель	41,51	37,46	30,58
5-8 т	Бензин	135,0	120,89	108,96
	Газ	32,1	26,51	22,44
	Дизель	55,05	48,93	40,07
8-16 т	Бензин	170,79	153,93	138,90
	Дизель	66,57	58,57	4/8,10
16 т астам	Дизель	78,58	69,45	58,15
Автобус класы	Жанармай	Автобустар
Шағын	Бензин	131,01	118,28	106,24
Кіші	Бензин	136,64	165,39	109,87
Орташа	Бензин	185,64	163,39	150,08
Үлкен	Дизель	57,1	163,39	38,78
	Бензин	232,61	45,96	188,56
	Дизель	68,57	61,15	32,71
Өте үлкен	Дизель	76,94	67,21	53,19