Техногендік әсерлердің қоршаған ортаға әсері мен кауптілігі

Мазмұны

1. Кіріспе
2. Техногендік әсерлердің қоршаған ортаға әсері мен кауптілігі
3. Техногендік сипаттағы төтенше жағдайдың пайда болу әсері
4. Семей полигоны – ядролық сынақ аймағының экологиялық зардаптары
5. Радиакциялық қауіпті обьектілердегі апаттар
6. Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
7. ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Қазақстан экологтары біздің жерімізде қазір 21млн тонна өнеркәсіп  қалдығы жиналып қалғанын айтып, дабыл қағуда. Соның 30 млн-ы –  радиоактивті қалдықтар.

2004 жылы 9-10 қаңтарда болған  Ресей Президенті Владимир Путин  Қазақстанға сапары кезінде “Байқоңыр”  ғарыш айлағын жалға алу мерзімін 50 жылға ұзарту және оны екі  жақтың бірлесіп пайдалануы жөнінде  ортақ келісімге қол жеткізді.

Әлемде ең “ғарышқұмар” ел саналатын Ресей өзінің ғарыш  аппараттары-ның 70 %-ін “Байқоңырдан”  ұшырады. Бұрынғыдай емес, қазір ғарыш  кешенінде жоспарланған бағдарламалар  мен жобаларға Қазақстан мамандарын көбірек қатыстыруға мүмкіндік  қарастырылып жатыр. Екі ел президентінің  кездесуі барысында қол жеткізілген  тағы бір нәрсе – «Байқоңырдың»  экологиялық қауіпсіздігін арттыруды  қамтамасыз ету болса, бұл бағыттағы  бастамаларды әзірге көре алмай отырғанымыз  рас. Келісімде экологиялық тұрғыдан қауіпті отындармен (мәселен, гептил) жұмыс істейтін ғарыштық-зымырандық кешенді пайдалануды біртіндеп  қысқарту қарастырылғанмен, түбегейлі  шешімін таппаған сыңайлы.

Тақырыптың өзектілігі: “Байқоңыр” төңірегіндегі экологиялық жағдайдың  қаншалықты күрделі екеніне зер  салайық: мәселен осыншама жыл бойына ғарыш айлағын гептилмен жұмыс  істейтін 2000-нан аса зымыран тасығыштар ұшырылыпты. Әл-Фараби атындағы Қазақ  Ұлттық Университетінің ғалымдары  Қарағанды облысы, Ұлытау ауданының  ауласында, жер қыртысында, өсімдіктерде, суында гептильдің түрлі көлемдегі  дозалары барын анықтапты. Кей өңірлердің 1 шаршы метрінде гептильдің мөлшері 2500 млг-ға дейін жететін көрінеді. Ал, оның адам денсаулығына аса қауіпті  емес деп саналатын ең жоғарғы  дозасы – 1 шаршы метрге 0,1 млг болуы  керек!

КСРО заманында Қазақстан  аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер  бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар  мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын  оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық  әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.

1949 жылдан 1963 жылға дейін  жер бетінде жасалған сынақтардың  зардабы әсіресе мол болғаны  рас. Бұл аймақтағы аурулардың  есеп-қисабы 1990 жылға дейін мұқият  жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жүрек-қан тамыр, жүйке және  психикалық аурулар саны күрт  өсті. Азап шегіп, өлім құшқан  адамдар қаншама. Отбасыларында  кемтар балалар көбейді. Бұның  өзі қазақ ұлтының келешегіне  төнген зор қауіп болатын 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың  төзімі таусылып, шегіне жеткен  еді.

Басқа ядролық державалармен  салыстырғанда, Қазақстан аумағында  қиратқыш әлеуеті жағынан орасан зор ядролық арсенал болды.

Қазақстандағы қарудың жиынтық  ядролық қуаты бұрынғы Кеңес  Одағының барлық ықтимал дұшпандарының  аса маңызды стратегиялық объектілерінің барлығының тамтығын да қалдырмауға  жетіп артылатын. Бұл қаруды қолдану  миллиондаған халқы бар мыңнан астам  қаланы, ол былай тұрсын, тұтас бір  мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік беретін.

Қазақстан стратегиялық қару-жарақ  пен оны жеткізу құралдары  орналастырылған жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлеует қуаты жағынан тұтас бір  индустрия, өзіндік бір «мемлекет  ішіндегі мемлекет» еді.

КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде  Қазақстан толық әскери ядролық  циклды: ядролық қаруды сынау, жаңғырту және өндіру циклын жүзеге асыру мүмкіндігін  алды.

Курстық жұмыстың мақсаты: Атмосфералық ауаны ластайтын фактор-лардың жиынтығын  және олардың организмнің жалпы  жағдайына әсерін зерттеу – денсаулықты  және еңбек жағдайын жақсартуға бағытталған  жүйелер шараларын жасау, техногендік  апаттардың қоршаған ортаға әсері мен  қауіптілігін, атмосфералық ауаның ластануын  экологиялық бағалау.

Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажеттілігі  қарастырылады:

- әдебиеттерге шолу жасай  отырып, қоршаған ортаны қорғаудың  өзекті сұрақтарын қарастыру;

-дені сау халық деңгейін  қалыптастыруда қоршаған орта  факторларының ролін анықтау;

- зерттеу әдістері арқылы  ауаның құрамын және ауаның  шаңдануын анықтау;

- техногендік апаттардың  қоршаған ортаға әсері мен  қауіптілігі, яғни «Байқоңыр»  космодромы — Ракета тасушылардың  қоршаған ортаға тигізетін әсері  мен қауіптілігі және Семей  полигоны – ядролық сынақ аймағының  экологиялық зардаптарын талдау  осы жұмыстың міндеттері болып  саналады

 
Мұндай әрекеттер үгілу процесін дамытуда, бір жардайда белсенді агенттің ролін атқарса, екінші бір жағдайда табиғи агенттерге (температуралық және ылғалдық мөлшеріне, ауаның және судың  құрамына, организмдерге) және геологиялық  ортаға (геологиялық және гидрогеологиялық жағдайға, бедерге және т. б.) қосымша  әсер етеді.

Адамдардың техногендік  әрекеттерінің тікелей әсері  нәтижесінде антропогендік үгілу  қыртысы түзіледі. Әр түрлі жолдармен  кен өндіру барысында (ашық әдіс және жабық әдістерді пайдаланып) тау  жыныстары жан-жақты өзгере бастайды (босаңсу, дезинтеграция және-құрамы жағынан). Әсіресе олар карьерлердің штольнялар мен тоннельдердіқ бойында  және т. б. жер астында кен өндіру мақсатында жоспарланған жұмыстарды атқару барысында үгіліске ұшырайды.

Сол секілді, ауыл шаруашылық жұмыстарын атқару барысында да үгілу  әрекеттері байқалады. Өйткені, жыртылран  жер температура-лық өзгерістерге бейім болып, оттегініқ, атмосфералық ылғалдың, және микроорганизмдердін, бұзушылық  әрекеттеріне тікелей ұшырайды. Ал судың, көмірқышқылының және температуралық қосымша әсері техногендік әрекеттерге  байланысты бір жағдайда күшейіп  жатса, екінші бір жағдайда оттегінің  және күн радиациясы-ның әсері  әлсірей бастайды. Қазіргі кезде, бүкіл құрлықтың жартысынан көбі дерлік техногендік үгілу әрекеттеріне ұшырайды. Бұл әрекеттердің даму қарқыны  тау-кен жұмыстарының терендігі-мен  анықталады.

Су эрозиясы соңғы кездері  ең көп таралрай геологиялық процесс  больш есептеледі. Адамдардьвд геологиялық  әрекеті — бедер өзгерістері, өсімдіктер, су режимі, микроклимат  және т. б. жағдайлар эрозиялық әрекеттерді  күшейтіп, сонымен қатар мұндай әрекеттердің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады.

Жазықтық эрозияның дамуы  егін шаруашылығымен тығыз байланысты, ал сызықтық эрозия (жыралар түзілу, ирригациялық және өзендік эрозия, жол эрозиясы) ауылшаруашылық жұмыстарымен қатар, қалалардың. дамуы, тау-кен өнеркәсібі және т. б. өндіріс орындарының жұмыстарымен байланысты.

Жыралар жылына бірнеше метрге дейін өсіп отырады ал кейбір жағдайда жылына 100 м-ге дейін жетеді. Соңғы кездері сулан-дырылған жерлердін, аумағы дүние-жүзі бойынша барлык, елдерде жылдан-жылға өсіп келеді. Суды дұрыс пайдаланбау, орынсыз көп жұмсау және т. б. кемшіліктерге байланысты топырақ қабаты көп шайылып ирригациялық эрозияға ұшырайды. Оның мөлшері жыл сайын әрбір гектардан 100 т-ға дейін жетеді. Сонымен қатар техногендік әрекеттер жел эрозиясының дамуына да әкеліп соғады. Соның нәтижесінде дефляциялық өзгерістер байқалады.

Теңіздік абразия табиғи жардайда (адамдардың қатысуымен) кедінен таралған. Мұндай әрекеттердің нәтижесінде теңіз жағалаулары бұзылысқа ұшырап, жылына 4—6 м жылдамдықпен опырылып кұлап жатады. Оның масштабы теңіз жағалауының 40—60%-ін қамтиды Әсіресе, мұндай жағдай курортты жерлерде жиі кездеседі.

Пайдалы қазындыларды жер  астында өндіру (сілтілендіру ар-қылы) жер астында салынған құрылыс, жер асты суларын орынсыз көп пайдалану, жер бетіндегі өсімдік жамылғысын жойып жіберу және т. б. әрекеттер карстты үңгірлердің түзілуіне әкеліп соғады. Техногендік әрекеттер нәтижесінде құралған карсттық үңгірлер карбонатты, гипс-ангидриттік жыныстардың, әсіресе тұздардың арасында жиі кездеседі.

Техногендік әрекеттермен байланысты опырылып құлау немесе сусып жылжу, орын ауыстыру тәрізді геоди-намикалық процестер жиі кездеседі. Олар кен өндіру ісі мен құрылыс жұмыстарын дұрыс жүргізбеуге байланысты

Техногендік әсерлердің коршаған ортаға әсері мен кауптілігі

• Президенті Владимир Путин Қазақстанға сапары кезінде Байқоңыр ғарыш айлағын жалға алу мерзімін 50 жылға ұзарту және оны екі жақтың бірлесіп пайдалануы жөнінде ортақ келісімге қол жеткізді Әлемде ең ғарышқұмар ел саналатын Ресей өзінің ғарыш аппараттары ның 70 ін Байқоңырдан ұшырады Бұрынғыдай емес қазір ғарыш кешенінде жоспарланған бағдарламалар мен жобаларға Қазақстан мамандарын көбірек қатыстыруға мүмкіндік қарастырылып жатыр Екі ел президентінің кездесуі барысында қол жеткізілген тағы бір нәрсе Байқоңырдың экологиялық қауіпсіздігін арттыруды қамтамасыз ету болса бұл бағыттағы бастамаларды әзірге көре алмай отырғанымыз рас Келісімде экологиялық тұрғыдан қауіпті отындармен мәселен гептил жұмыс істейтін ғарыштық зымырандық кешенді пайдалануды біртіндеп қысқарту қарастырылғанмен түбегейлі шешімін таппаған сыңайлы Тақырыптың өзектілігі Байқоңыр төңірегіндегі экологиялық жағдайдың қаншалықты күрделі екеніне зер салайық мәселен осыншама жыл бойына ғарыш айлағын гептилмен жұмыс істейтін 2000 нан аса зымыран тасығыштар ұшырылыпты Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің ғалымдары Қарағанды облысы Ұлытау ауданының ауласында жер қыртысында өсімдіктерде суында гептильдің түрлі көлемдегі дозалары барын анықтапты Кей өңірлердің 1 шаршы метрінде гептильдің мөлшері 2500 млг ға дейін жететін көрінеді Ал оның адам денсаулығына аса қауіпті емес деп саналатын ең жоғарғы дозасы 1 шаршы метрге 0 1 млг болуы керек КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп Семей ядролық полигоны ашылды Бастапқысынды адамдарға жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды Сосын оларды жер астына жасай бастады Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті 1949 жылдан 1963 жылға дейін жер бетінде жасалған сынақтардың зардабы әсіресе мол болғаны рас Бұл аймақтағы аурулардың есеп қисабы 1990 жылға дейін мұқият жасырылып келді Облыста онкологиялық жүрек қан тамыр жүйке және психикалық аурулар саны күрт өсті Азап шегіп өлім құшқан адамдар қаншама Отбасыларында кемтар балалар көбейді Бұның өзі қазақ ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі

Қоршаған ортаның экологиялық  жағдайы мен ауру деңгейі

Адамның   денсаулығының   төмендеи,   ауруға   шалдығуын   ағзаның  ортаға   толық   бейімделе   алмауымен, қолайсыз   әсерлерге   берген   теріс   жауабы   ретінде   қарастыру  керек. Дүниежүзілік  денсаулық  сақтау   ұйымының     (ВОЗ) анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз  — бұл тек  аурудың болмауы  емес, ол толық физикалық, психологиялық    және әлеуметтік қолайлылық.

Ғалымдардың есептеулері  бойынша адамдардың денсаулық жағдайы 50—52%-ы — өмір сүру салтына, 20-25%-ы  — тұқым қуалау факторларына, 18—20%-ы  — қоршаған орта жағдайларына, ал 7—12% ғана денсаулық сақтау саласының  деңгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар бұрын болмаған, жаңа техногенді ауруларды туғызады.

Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі  ластаушы заттар бірінші орын алады. Адамның іс-әрекеті нәтижесінде  биосфераға, оған тән емес 4 млн.-нан  астам заттар шығарылады. Сонымен  қатар, жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаган жаңа заттар шығарылады. Олардың көпшілігі ксеиобиотиктер (грек тілінен аударғанда хеnos —бөтен) адам мен басқа да тірі ағзалар үшін бөтен заттар.

Аурулардың көбеюі сонымен  қатар табиғи ортаның әр түрлі  трансформацияларымен, оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге, бір типті  тұрғын жерлерге және т.б., яғни «үшінші  табиғатқа» айналуына байланысты. Денсаулыққа  әлеуметтік және экономикалық жағдайлардың әсері артып отыр. Табиғи және физико-химиялық тұрғыдан алғанда таза орта болса  да, қолайсыз әлеуметтік-экономикалық жағдай ауру мен өлімнің артуына  әкелетінін өмір көрсетіп отыр. Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауы адамның  психологиялық күйі мен стресстік  құбылыстар арқылы әсер етеді..Ауру мен  өлімнің қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі жекелеген мемлекеттер  мен аймақтар мысалынан көрінеді.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері  бойынша жыл сайын дүние жүзінде  шамамен 500 мың адам пестицидтермен уланады және оның 5 мыңы өліммен  аяқталады. Мұндай құбылыстар әдетте «үшінші  әлем» елдерінде жиі кездеседі. АҚІІІ-пен салыстырғанда бұл елдерде  улану 13  есе  артық. Американ ғалымдарының мәліметтері бойынша барлық қатерлі  ісік ауруларының 90%-ы қоршаған ортаның  қолайсыз әсеріне байланысты. ФРГ-де соңғы 10 жылда қатерлі ісікпен  ауыратындардың үлесі ер кісілерде 15-тен 23%-ға дейін, ал әйелдерде 17-ден 25%-ға дейін артқан. Аурулар индустриалды және ластанған аудандарда жиі  кездеседі.Балалардың жалпы ауруларына әсер ететін күшті  фактор көміртегі тотығы мен шу болып  табылады. Ғалымдардың мәліметтері  бойынша СО-ның мөлшері 6,5-теи 12 ЗЖЖК-ге көтерілуі балалардың ауруларының 2 есе, ал акустикалық қолайсыздықтың 8-ден 20%-ға артуы — 1,4 есеге артуына  әкеледі.Арал аймағы экологиялық апат аймағы болып табылады. Бұл аймақ аурулар мен өлімдердің жоғары болуымен сипатталады. Мысалы, Қарақалпақстанда (Өзбекстан) балалар өлімінің жиілігі туылған мың балаға 87-ден келеді, ал Скандинавия елдерінде 7—8, Жапонияда — 5. Бұрынғы КСРО-да 80-жылдардың соңында орташа балалар өлімінің жиілігі 24—25 болған.Аурулар   туғызатын   заттар   мен   факторлар.   Ағзаларға  қолайсыз  әсер  ететін   және  ауруларға   әкеліп соқтыратын    заттарды  төмендегідей  топтарға бөліп көрсетуге болады: